QR Indýstrıa jáne ınfraqurylymdyq damý mınıstrliginiń málimetinshe, tarmaq ıelenýshiler (vetveladelsy) kontragentterdiń jyljymaly quramynyń temir jolmen júrgeni, kirme joldardy basyp ótkeni úshin olardan esh negizsiz, júıeli túrde tólem jınap kelgen.
Qazaqstandaǵy kirme joldardyń jalpy sany – 3 443 quraıdy. Onyń basym kópshiliginen aqy jınaý múmkindigi jeke adamdarǵa, jekemenshik kompanıalarǵa berilgen.
Osydan-aq kásipkerlerdiń, júk jóneltýshilerdiń qanalýy masshtabyn uǵynýǵa bolady. Mınıstrliktiń túsindirýinshe, buǵan salany retteıtin normatıvtik-quqyqtyq aktilerdiń joqtyǵynan jol berilgen.
– NQA-nyń, sondaı-aq kontragenttiń jyljymaly quramynyń ótýi úshin paıdalanylatyn naqty qashyqtyqty aıqyndap, bekitý tetiginiń bolmaýy kesirinen vagondardy berý-jınaý prosesine tartylǵan tulǵalardyń, kompanıalardyń bári birdeı «Vagondardy berý-jınaý jónindegi sharttyń» tikeleı qatysýshysy bolyp tabylmaıdy, – dep nazar aýdartty vedomstvo. Qarapaıym tilmen aıtsaq, «áı deıtin áje, qoı deıtin qoja» bolmaǵan. Munyń sońy nege soqtyrdy?
Osy problemaǵa qatysty kásipkerler burynnan shaǵymdanyp júrgen. Prezıdent aıtpasa, is ilgeri jyljymaýy múmkin edi. Qaqsaı-qaqsaı jaq talady degen, kóptegen bıznes ókili sózi ótpegen soń bárine qol siltep, joldaǵy deldaldardyń suraǵanyn sózsiz berýge, únsiz kónýge kóshken.
Tek tabandylary ǵana túrtpekteýin qoımaǵan. Mysaly, tek 2021 jyldyń ózinde Úkimetke jeke jáne zańdy tulǵalardan osy máselege qatysty shamamen 30-dan asa aryz-shaǵym túsipti. Kópshilik únsiz kóngen soń temir jol tarmaǵyn ıelenýshiler alymyn arttyra bergeni baıqalady.
– Búgingi tańda elimizdegi kirme joldardyń sany – 3 443. «Qazaqstan temir joly» ulttyq kompanıasy menshigindegi kirme joldar sany nebary 554 ǵana. Jeke jáne zańdy tulǵalarǵa tıesili kirme joldardyń sany 2 777 jol. Tek osy saladaǵy balamaly joly joq jerlerdegi tabıǵı monopolıalar sany 340-qa jetken. Bul rette ulttyq temirjol operatordyń kirme joldar qyzmetterine alatyn aqysy orta eseppen ár vagon-shaqyrym (car-kilometer) úshin 150 teńgeni quraıdy. Al dál osy qyzmet úshin jeke jáne zańdy tulǵalardyń tarıfteri ortasha eseppen budan 15-20 esege qymbat (vagon-shaqyrym úshin 2 000-2 500 teńgeden), – degen túsinikteme berdi IIDM.
Memorgan anyqtaǵandaı, tarmaq ıelenýshiler tarıfti oıdan qurastyra salatynǵa uqsaıdy.
Mysaly, jol qojaıynynyń ıeligindegi jolynyń jalpy uzyndyǵy 1 000 metr delik. Ol 1 shaqyrym úshin 2 000 teńge degen tarıf bekitken. Alaıda kontragent basyp ótken tarmaq jolynyń naqty uzyndyǵy 200 metr ǵana bolǵan.
Iaǵnı 1 shaqyrymnyń besten bir bóligin ǵana qoldanady. Tıisinshe, tarmaq ıelenýshiniń alymy 1 vagon úshin 400 teńge bolýǵa tıis edi. Joq, odan báribir 2 myń teńgeden talap etedi.
Sondyqtan ádildik izdep, muń shaqqan kásipkerlerdiń sózine qulaq asqan Memleket basshysy Úkimetke kirme joldarǵa taldaý júrgizý týraly tapsyrma berdi, sonyń qorytyndysy boıynsha mınıstrliktiń qaǵıdalaryna ózgerister engizý týraly sheshim qabyldandy. Endi ne ózgermek?
Osyǵan oraı IIDM óziniń 2019 jylǵy 2 tamyzdaǵy «Temirjol kóligimen júk tasymaldaý qaǵıdalaryn bekitý týraly» №612 buıryǵyna ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly jáne 2015 jylǵy 30 sáýirdegi «Temirjol kóligin tehnıkalyq paıdalaný qaǵıdalaryn bekitý týraly» №544 buıryǵyna ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly jańa buıryqtar jobalaryn ázirledi.
Qujattar qabyldansa, kirme joldarda tek naqty júrip ótken qashyqtyq úshin ǵana aqy alý tájirıbesi engiziledi. Sonymen qatar júk tasýshylardy qajytqan «kirme joldarda jospardan tys jóndeý júrgizý» problemasy rettelmek: ol týraly aldyn ala memlekettik kóliktik baqylaý ókilderin habardar etýge mindetteledi, ári jóndeý ýaqyty shekteledi.
Mınıstrliktiń baılamynsha, bul shara júk jóneltýshilerdiń kóliktik shyǵystaryn azaıtady, sondaı-aq tutynýshylar úshin taýarlardyń túpki qunynyń arzandaýyna oń áser etedi. «Bul jańashyldyqtardyń maqsaty – birinshiden, barlyq qatysýshylardy Vagondardy berý-alý shartyna qosý. Ekinshiden, kirme joldarda normadan tys júrýdi boldyrmaý. Úshinshiden, tarmaq ıelenýshige kontragentter tóleıtin tólemdi jáne onyń qyzmetiniń qunyn azaıtý. Tórtinshiden, shaǵymdardyń sanyn azaıtý» dep sanamalady mınıstrliktegiler.
Birden aıta ketelik, bul buıryqtardyń qabyldanýyna qatysýshylar, jyldar boıy osy arqyly negizsiz baıyp kelgen monopolıa sýbektileri qýatty qarsylyq kórsetýde.
Olar buıryqtardy óz syn-eskertpelerine qaraı qaıta pysyqtaýdy talap etýde. Mınıstrliktiń Q. Toqaev tapsyrmasyn oryndaýda qanshalyqty tabandy bolary belgisiz.
Mamandardyń aıtýynsha, júkterdiń ár joldyń qandaı bóligin kesip ótkenin naqtylaý qıyn emes. Sebebi temir joldardyń nómirleri bar, jyljymaly quramnyń júris marshrýtin baǵyttaǵysh burmalarynan (strelochnyı perevod) da bilýge bolady.
Buıryqtar osy kúıde qabyldansa, tarmaq ıelenýshiler tabysy 50%-ǵa azaıýy múmkin. Naqty san aıtylmady, biraq bul ondaǵan mıllıard teńge degen sóz. Úkimet ne deıdi? Mınıstrler kabınetinde osy iske birinshi vıse-premer Roman Sklár jaýapty bolyp belgilendi, onyń jetekshiligimen saladaǵy qyzmetter tarıfterine taldaý júrgizilip, olardy tómendetý sharalary qabyldanǵan.
Máselen, bıylǵy 1 aqpannan bastap birqatar óńirde – Nur-Sultan, Almaty qalalarynda, Qyzylorda, Batys Qazaqstan, Qostanaı, Almaty, Pavlodar, Aqmola, Qaraǵandy, Shyǵys Qazaqstan, Aqtóbe jáne Soltústik Qazaqstan oblystarynda kirme joldardy usynýmen aınalysatyn 21 sýbektiniń tarıfteri orta eseppen 80%-ǵa arzandatyldy.
Sondaı-aq Pavlodar oblysynda kirme joldar qyzmetterin usynatyn «ARMAN KALA LTD» JSHS tarıfteri 93%-ǵa – burynǵy 1 741,53 teńge/vagon*km-den 118,07 teńgege deıin kúrt azaıtyldy. Osydan Qazaqstannyń energıa óndirýshi stansıalary men jylý-elektr ortalyqtary úshin kómirdiń negizgi jetkizýshisi bolyp tabylatyn «Bogatyr Kómir» JSHS utty.
Sonymen qatar obektıvti baǵa belgileý maqsatynda elimizdiń negizgi temir jol obektilerinde ornalasqan kirme joldardyń iri balans ustaýshysy – «Kólik servısi ortalyǵy» AQ-nyń tarıfteri 92%-ǵa – ár vagonǵa 2 117,98 teńgeden 164,29 teńgege deıin tómendetildi.
Bul tarıfter aldaǵy aıdan, 2022 jylǵy 1 naýryzdan qoldanysqa engiziledi. Atalǵan sharalardyń mýltıplıkatıvti tıimdiligi bar: kólik shyǵystaryn azaıtady, taýarlardyń, onyń ishinde azyq-túlik ónimderiniń túpkilikti qunyn arzandatýǵa yqpal etpek. Úkimet osy baǵyttaǵy jumys odan ári jalǵasyn tabady dep otyr.
Janat Ardaq
