– قاسقىر دەمەكشى، اداي-اتا كەسەنەسىنىڭ جانىنداعى الىپ قاسقىردى كورگەن جاندار ونىڭ نە ءۇشىن قويىلعاندىعى جونىندە سۇراق بەرىپ مازالاپ جاتادى.
– دۇرىس، مازالاۋدىڭ ءوزى – قىزىعۋشىلىق. اداي-اتا كەسەنەسىنىڭ قاسىنداعى كوك ءبورى ازۋ ءتىسىن اقسيتىپ، قيمىل-ارەكەت ۇستىندە كورىنىس بەرىپ تۇر. جانە ءوزى كۇنشىعىسقا قاراپ تۇر. ءبىزدىڭ تۇركى تەكتەس ەلدەردىڭ توتەمى – كوك ءبورى بولعان. كوشپەندىلەردىڭ، تۇركى حالقىنىڭ، جالپى ءبىزدىڭ ءباھادۇر بابالارىمىزدىڭ داۋرەنى باسىندا تۇرعاندا، ورىستار سالىق تولەپ، قىتايلار قورىققانىنان قورعان-قامال سالعان كەزدەرى بولعان.
سوسىن، ءبىز ولاردىڭ قولىنا تۇستىك. ءبورىلى بايراق كوكجال مىنەزىمىزدەن ايرىلدىق، «قوي سياقتى جۋاس حالىقپىز» - دەپ ماقتاناتىن كۇيگە جەتكىزدى. سوسىن، قوي بولدىق... ەڭ بولماسا، جىلقى بولىپ، ءوز ۇيىرىمىزگە يە بولايىقشى دەپ تە سۇرامادىق. «سەندەر، قوي سياقتى جۋاس حالىقسىڭدار! موماقانسىڭدار!» - دەپ ماقتاپ قويىپ، جەرىمىزدى دە، ەلىمىزدى دە بۇتارلاپ جەي باستادى. كەيدە ءبىز قاسقىرلاردى قويدى جەيدى دەپ كىنالاپ جاتامىز.
قويدى جەيتىن تەك قاسقىر ما؟ ءوزىن-وزى قورعاي المايتىن شوپاننىڭ تاياعىنىڭ كولەڭكەسىندە عانا كۇن كورەتىن، ماڭگىلىك بوستاندىعىنان ايىرىلعان قورعانسىز بايعۇستى ءتىسى مەن تىرناعى بار اڭ-قۇستىڭ بارلىعى دا جەپ جۇرگەن جوق پا؟ بۇل ءبىر پەيىشتەن كەلگەن مال ەدى عوي دەپ قۇرمەتتەپ جاتقان كىم بار؟ قوي اقىلدى بولعاندا پەيىشتە جۇرگەن جەرىنەن وسى توزاقى دۇنيەگە كەلە مە؟ پەيىشكە بارسا، بارىپ جۇرگەن ءبىر قوي شىعار. تاعى دا قايتالايمىن، قوي اقىلدى بولعاندا، مىڭى بىرىگىپ ءبىر ەشكىنىڭ ىزىنە ەرىپ جۇرمەيدى عوي!
مىسالى، اللانىڭ سۇيگەن قۇلدارى – اۋليەلەر جۇماققا بارادى. ءبىراق، ادامنىڭ ءبارى بىردەي جۇماققا بارۋعا لايىق پا، ونىڭ ىشىندە شايتانى كوپ ەمەس پە؟ كەيدە ءيتتى دە جەتى قازىنانىڭ ءبىرى دەپ جاتامىز. سانالسا، جەتى قازىنانىڭ بىرىنە سانالىپ جۇرگەن قىزىر ع.س.-نىڭ قىزىل ءيتى شىعار. ال، باسقا يتتەرگە نە جورىق. تۇعىرلى اتاسى جوق، تۇراقتى نەكەسى جوق ءيتتىڭ قۇنى – لاقتىرىلعان سۇيەكپەن عانا ولشەنبەي مە؟! يت دەگەنىڭ – بىر-بىرىنە عانا «قۇداي». «ءيتىمنىڭ سانىن جۇزگە جەتكىزە المادىم» دەپ جۇرگەندە ەسكەلدى سانازار ءيتتى باي بولۋ ءۇشىن ايتىپ جۇرگەن جوق قوي. يت يتتىگىن جاساپ، ءبىرىن-بىرى جەپ قۇرتىپ وتىراتىندىعىن، ەش ۋاقىتتا ىنتىماقتى ەل بولا المايتىندىعىن ايتىپ وتىر عوي.
سونىڭ ءبىر مىسالى، قالانىڭ كوپ قاباتتى ۇيلەرىنىڭ پودەزىندە يت ۇستاعىشتاردىڭ بىرنەشەۋى تۇرسا كەرەك. سالۋلى توسەك، سالقىن ۇيدە قارنى توق، قايعىسى جوق الگى يتتەر بىرىنە-بىرى ۇيدە جاتىپ ايبات شەگىپ، ورشەلەنىپ ءۇرىپ، قاسقا بولعان قازاقتارعا ۇيقى بەرمەيتىن كورىنەدى. سودان ءبىر اڭشى جىگىت يت پەن قۇستان قورلىق كورىپ جۇرگەن قالاداعى قازاق دوسىنا قاسقىردىڭ ماي تابانىن اكەلىپ بەرىپتى. جانە ونىڭ مايىن پودەزىندەگى ءيتى بار ۇيلەردىڭ ەسىگىنە جاعىپ شىعۋدى بۇيىرىپتى. سول، سول-اق ەكەن الگى يتتەردىڭ ءبىر اي بويى جاعى قارىسىپ، ءۇرۋدى دە قويىپ، قاسقىردىڭ ءيسى شىعىپ تۇرعان بوساعادان دالاعا شىعۋعا تاۋەكەلى جەتپەي، تىعىلىپ جاتقان كورىنەدى.
مىنە، قاشاعان اقىن ايتپاقشى: «ءپىلدىڭ ءتىرى ءباسى دە مىڭ ءدىلدا، ولسە، تەرى ءباسى دە مىڭ ءدىلدا» - دەگەنى وسى. ءيتتىڭ بارلىعى بىردەي قۇدايدىڭ جەتى قازىناسىنا ىلىگىپ، شاپاعاتىنىڭ نازارىندا بولعاندا، ءدال مۇنداي قورلىقتى كۇيدى كەشپەس ەدى. ەز بەن ەردىڭ ايىرىلار جەرى دە سول ەمەس پە؟..
قاسقىر دا قورقادى. قورقاتىن نارسەسىنىڭ ءبىرى – كادىمگى الا قانات ساۋىسقان. قاسقىر جەمتىگىن اڭدىسا، ساۋىسقان كوكتە ءجۇرىپ قاسقىردى اڭديدى. قاسقىردىڭ جەمتىگىنەن قالعان قان-جىندى جەگىسى كەلەدى. توبەدەگى ساۋىسقاندى كورگەن اڭدار، جاقىن ماڭدا قاسقىردىڭ دا بار ەكەنىن سەزە قويادى، سويتەدى دە تۇرا قاشادى. قاسقىر سول ءۇشىن ساۋىسقانعا كورىنبەۋگە تىرىسادى.
ال وسى كورىنىستىڭ ءوزى كەي جاعدايدا «كوپۇلتتى» قازاقستاندى ەسكە سالادى. ءبىزدىڭ ەلدە «ساۋىسقاندار» از با؟ ولاردىڭ دا ا.ماشكيەۆيچ سياقتى كەكىرىگى ازعاندارى توبەمىزدەن قاراپ، اۋزىمىزدان نەسىبەمىزدى قاعىپ، كورىنگەنگە كوز تۇرتكى قىلىپ-اق جۇرگەن جوق پا؟! (ا.ماشكيەۆيچ دەمەكشى، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 5 قازان، 2006ج. سانىندا «قازاق استاناسىنىڭ كىندىگىندە ەۆرەي تاڭباسى نەعىپ تۇر؟» دەگەن قازەكەڭ. دوس بولسا نەگە ا.ماشكيەۆيچتەر تورىمىزگە ءمورىن باسىپ، ۇلتىمىزدىڭ بولاشاعىنا كور قازعىسى كەلەدى؟! الدە، يمانى جوق پا؟! يمانى جوق بولسا، نەگە تورىمىزگە شىعىپ ءجۇر؟! قاسقىردىڭ يمانى پەيىشتەن كەلگەن قوي مەن جەتى قازىنانىڭ ءبىرى اتانىپ جۇرگەن يتتەن كەم بە؟ كەم بولسا نەگە؟ «قاسقىر – جىن مەن پەرىنى جەيدى» - دەيدى. «قاسقىر بار جەردەن شىن-شايتان قاشادى» - دەيدى. قاسقىر جەسە – زەكەت بەرمەگەن ادامنىڭ مالىن جەيدى، ول دا يماندىلىقتىڭ نىشانى. قاسقىر اڭشى ەكەش اڭشىنى دا سىيلايدى. سىيلاعانى سول ەمەس پە؛ الدىنان شىعىپ، كولدەنەڭ تۇرا قالىپ، جەكپە-جەككە شاقىراتىن ساتتەرى دە بولادى. ءادىل مايداننىڭ ءوتۋىن قالايدى. ال، كەيدە جاقىن جەردە بولتىرىكتەرى بولىپ، الدەبىر جاعدايسىز كۇي كەشىپ تۇرعاندا سول اڭشىعا تىكە قاراپ، جەكپە-جەككە شىعۋىنا مۇمكىندىگىنىڭ جوق ەكەندىگىن سەزدىرەدى. بۇل جولى وزىنە قۇرمەتپەن قاراۋدى سۇرايدى. ءبىراق ادامدا تابيعاتقا دەگەن ونداي قۇرمەت قايدان بولسىن!
قاسقىردا بار ادىلدىكتى ادامنىڭ بارىنەن بىردەي تابا قويۋ – وڭاي ەمەس. (ەرتەدە بابالارىمىز جارىق دۇنيەگە ءسابي كەلگەندە اناسىنىڭ ۋىز ءسۇتىن بەرمەي تۇرىپ، كوكجالدىڭ جۇنىمەنەن نارەستەنىڭ تاڭدايىنا سۋ تامىزىپ، اۋىزداندىرىپ تالماۋ جاساتقان. سودان سوڭ تاڭ اسىرىپ بارىپ، اناسىنىڭ ءسۇتىن ەمۋگە مۇمكىندىك بەرگەن. «قازاق مادەني انىقتامالىعى» اۆت.: ق.ا). يماندىلىق دەگەننەن ەسكە تۇسەدى. قاسقىر شاعىلىسقا ءتۇسىپ، ومىرگە ۇرپاق اكەلەر ساتتە، شىڭنىڭ باسىنا شىعىپ، اللاعا ءمىناجات قىلىپ، ۇلىپ زىكىر سالىپ، تۇلا بويىن قۇدىرەتتىڭ نۇرىمەن شايىپ، ۇلكەن شارتتى جاۋاپكەرشىلىكتەن سوڭ ەتەكتەسەتىن كورىنەدى.
قازىرگى قالانىڭ قارا بەتتەرى قۇساپ، تەڭىز جاعالاپ تەڭكەيىپ، كورىنگەن جەردە كوتتەسپەيتىن كورىنەدى. ول از بولسا، ادامنىڭ بالاسى دۇنيەگە كەلگەندە، اناسىن ىزدەپ «ەمسەم» - دەپ جىلايتىن بولسا، قاسقىردىڭ بولتىرىگى ۇرپاق ءۇشىن «ولسەم» - دەپ جىلايتىن كورىنەدى. ەگەر ەكى-ۇش جىل قاتارىنان قۇرساق كوتەرمەسە، اپانىن وزگەرتىپ، جەر اۋىستىرادى. قالاي دا ومىرگە كوبىرەك ۇرپاق اكەلۋدىڭ قامىن قاراستىرادى.
مىسالى، ۇيالى قاسقىرلار اڭشىنىڭ قورشاۋىنا ءتۇسىپ، تۇگەلدەي قۇرىپ كەتۋدىڭ ءقاۋپتى تونگەن جاعدايدا بىرىنشە كەزەكتە ەركەكتەرى وزدەرىن قۇرباندىققا شالا باستايدى. اڭشىلاردى الدارقاتىپ، ىزىنە ەرتۋ ءۇشىن وتىرىك اقساپ، كورىنە قاشىپ، ءايلا-ادىس جاسايدى.
ونداعى ماقساتى – ۇرپاقتى، قاسقىر اتاۋلىنى امان الىپ قالۋ، قانشىقتارىن ساقتاۋ. قانشىقتارى امان بولسا، قايتا جۇپتاسىپ، ومىرگە بولتىرىك اكەلەدى عوي. سول ءۇشىن ەركەكتەرى قىسىلعان ساتتە ءوزىن قۇرباندىققا شالادى. بۇل ەسەيگەن بولتىرىكتەرىنە دە ءتان. مىنە، بۇل قاسقىردىڭ ۇلتتىق مۇددە ءۇشىن جەكە باسىن قۇرباندىققا شالۋ پاراساتىنىڭ ۇلگىسى. ال، ادامدار بولسا، تۋعان بالالارىن كوشەگە تاستاپ، جەتىم مەنەن جەسىردى اقشاعا ساتىپ ءجۇر.
جوقتىق پەن مۇجالسىزدىگىن پايدالانىپ، ءوز ارۋلارىن، ءوز قىزدارىن جەزوكشەلىككە يتەرمەلەپ، كورىنگەن كوك اتتىنىڭ كوڭىلىن تابۋعا تىرىسىپ، ساتقىندىقپەن جاعىمتالسيدى. ونداي ارسىزداردى الىسقا بارماي-اق ءوز قالامىزدان دا تاۋىپ بەرۋگە بولادى. كورىپ وتىرعانىڭىزداي، قاسقىرلار بىزگە قاراعاندا ۇلتشىل دا ۇرپاقشىل مەيىرىمدى. دەمەك، قاسقىرەكەم دە قۇدايدىڭ قالاۋىنان تىس ەمەس!
سوندىقتان «قاسقىردىڭ اۋزى جەسە دە قان، جەمەسە دە قان» - دەپ بارلىق كىنانى كوكبورىگە اۋداراتىنداي رەت جوق. «جاۋ جوق دەمە جار استىندا، ءبورى جوق دەمە بورىك استىندا» دەگەن دە ءبىر ءسوز بار. قوي سياقتى موماقانبىز دەپ، قورعانسىزدىعىمىزدىڭ بارلىعىن ارتىقشىلىعىمىزعا بالاپ، ماديىقتانۋدى توقتاتپايتىن بولساق، نە جار استىنداعى جاۋدىڭ، نە بورىك استىنداعى ءبورىنىڭ قولىندا نەمەسە تىسىندە كەتەتىن بولامىز.
كوكبورى – اقىلى مەن ايلاسىن قانات قىلىپ، قايراتى مەن ءتوزىمىن، ەرلىگى مەن ەپتىلىگىن، ءدىلىن ساتپايتىن تەكتىلىگىن قارۋ قىلىپ، پەندەلىك قاسكويلىگىمىزگە قارسى پوزيسيا ۇستاپ كەلەدى. قاشار جەردى دە قاپىسىز اڭعارىپ، قۋار جەردە دە تارپا باس سالىپ، بوستاندىعىن قورعاپ، عۇمىر-ساياحاتىن جاساۋدا. سايىن دالانىڭ توسىندە بۇگىنگى وركەنيەتشىل ادامزاتپەن جاعالاسىپ ۇرپاق ءوسىرۋ ءۇشىن دە قاسقىرلارعا قانشاما ادىلەتسىز مايداندى باستان كەشىرۋگە تۋرا كەلەدى. ازىرشە ناتيجەسىز ەمەس، ابىرويى مول. قاسقىر اڭ تۇگىلى، ادامنىڭ مىسىن باسىپ، وزىمەن ساناسۋعا ماجبۇرلەگەن.
بۇل ورايدا، جازۋشى قاسىم تاۋكەنوۆ: «ەرتەرەكتە قازاقتار قاسقىردىڭ اتىن اتامايتىن، مۇمكىن ول قاسقىردىڭ اتىن اتاسا مالعا شابار دەگەن ۇعىمنان تۋعان بولار. ايتەۋىر «قاراقۇلاق» دەسەڭ «قاسقىردىڭ شامى» دەگەندەي ونى تىكەلەي اتاماي «ءبورى، كوكجال، يت-قۇس، ۇلىما، دالا تاعىسى» دەگەن سياقتى تۇسپالمەن ايتاتىن. ءتىپتى قاسقىردى ادام ەسىمىنە اينالدىرىپ تا دارىپتەيدى. قاسقىرباي، ءبورىباي، بولتىرىك، قاسقىربەك سياقتى ادام اتتارى قانشاما. ءسويتىپ، حالىق قاسقىرمەن اڭدىسا، الىسا ءجۇرىپ، ونىڭ وسال جاۋ ەمەستىگىن باعالاي دا بىلگەن دەيدى كانىگى اڭشى.
مىنە، كوردىڭىز بە، بوستاندىعىن بەرمەي، ارى مەن نامىسىن قورعاپ، ءوزىن-وزى سىيلاتا ءبىلۋدىڭ كوكبورىلەرگە ءتان ۇلگىسى بۇل. ەشبىر قاسقىر، بولتىرىگىنە ادامداردىڭ اتىن قويعان جوق بولار... ولاردىڭ دا ءوز ءتىلى بار عوي. ال، ادامدار بولسا، قاسقىرباي، ءبورىباي، بولتىرىك، قاسقىربەك دەپ بالالارىنا ات قويىپ ازان شىقىرىپ ءجۇر. دەمەك، كوكبورىلەردىڭ مەرەيى ادامداردان ۇستەم تۇر. سەبەبى، ول ءوزىنىڭ تەمىردەي تارتىپكە نەگىزدەلگەن سالتىنان اينىمايدى. دىلىنە بەرىك. كىم وزىندىك بەت-بەينەسىن ساقتاي بىلسە، ءاۋ باستا جاراتۋشىسىنىڭ پەشەنەسىنە جازعان ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرى مەن ءسالت-داستۇر مادەنيەتىنە يە بولا بىلسە، جەڭىس سول حالىقتىڭ جاعىندا. سونداي ۇلتتىڭ عانا مەرەيى ۇستەم بولادى.
بورىگە – بوستاندىعى، يتكە – يتاياعى قىمبات! قاسقىردىڭ بالاسىن قولعا ۇيرەتىپ، ايتقانىڭا كوندىرىپ، دەگەنىڭدى ىستەتىپ، ونەر ساحنالارىندا ماسقاراپازعا اينالدىرۋ مۇمكىن ەمەس. ال، ءمۇيىزى قاراعايداي اڭ پاتشىسى ارىستان دا، كۇش-قۋاتتىڭ يەسى جولبارىس تا اۋزىندا ازداپ تاماق سالىپ، جىلى-جىلى سويلەپ باسىنان سىيپالاساڭ، مايمىلدارمەن قوسىلىپ ماسقاراپاز بولىپ، نە ايتساڭ سونى ىستەپ قۇلدىق ۇرىپ شىعا كەلەدى.
قاسقىرلاردىڭ ءدىلىن ازدىرۋ ءۇشىن قۇرىعاندا ەكى-ۇش اتاسىن قولدا ۇستاپ ءوسىرۋىڭ كەرەك كورىنەدى (وعان سەنىڭ ءومىرىڭ جەتپەيدى). ونسىز ول ەش ۋاقىتتا قۇلدىققا كونبەيتىن كورىنەدى، - دەپ ءدىلمارسيدى ادام بايعۇس. ونداعىسى، ءوزىنىڭ السىزدىگىن جاسىرۋ. وسى كەزگە دەيىن ەشكىم دە «قاسقىردى قۇلدىققا كوندىردىم» - دەپ ايتا العان ەمەس. ءبىراق، كەيبىر ەرەكشە جاراتىلعان ادامدار مەن قاسقىرلاردىڭ اراسىندا قيماس دوستىق بولعان.
ال، دوستىق پەن قۇلدىقتىڭ اراسى اسپان مەن جەردەي. ءبىز بولساق ونى دا شاتاستىرىپ الىپ ءجۇرمىز. سول ءۇشىن دە ءبىز ءوڭى اينالعان «ۇلتسىز ينتەرناسيوناليزمنەن» ۇلتتىق مۇددە ىزدەيمىز. بىزگە ۇلتتىق دەموكراتيا كەرەك. ءبىزدىڭ قوعامدا ۇلتتىق مۇددە مەن ۇلتارالىق دوستىقتىڭ شەگاراسىنىڭ قاي ماڭدا ەكەنى تۇسىنىكسىز. ۇيالى قاسقىرلاردىڭ دا ءوز شەگاراسى بولادى. شەگاراسىن قاسىق قانى قالعانشا قورعايدى. سونىمەن قوسا، وزگەنىڭ شەگاراسىن شاما كەلگەنشە بۇزباۋعا تىرىسادى. ءوزىنىڭ اپانىنا بۇلىك كىرگىزبەيدى. ءۇنسىز ءتۇسىنىسىپ، ناتيجەلى ارەكەت جاساۋ – قاسقىرلارعا عانا ءتان قاسيەت.
الگىدە قاسقىرلاردا شەگارا بولاتىندىعىن ايتتىق. شەگاراسىن قاسىق قانى قالعانشا قورعايتىندىعىن ايتتىق. سول ءۇشىن بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا ءوز شەگاراسىن بويلاپ دارەت ەتىپ، اتالمىش جەردىڭ يەسىنىڭ بار ەكەندىگىن كورشىلەرىنە سەزدىرىپ وتىرادى. شەگاراسىنىڭ شەڭبەرىندە، تەكتىك مۇددەسى مەن قاسقىرلىق ار-نامىسىنا قايشى كەلمەيتىن، ۇرپاعىن ازدىرمايتىن، اتا-بابالارىنان قالعان ۇلى داڭعىلدان اداستىرمايتىن ويىن-ساۋىق پەن سەرىلىك سەرۋەننىڭ ءلاززاتىنان ولار دا قۇر قالمايدى. جۇبىن ساتپايدى. ەركەگى مەن ۇرعاشىسىنىڭ اراسىنداعى جانە اتا-اناسى مەن بولتىرىكتەرىنىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناسى، ۇيالاستارىنىڭ ءارتۇرلى جاعدايداعى مىندەت-پارىزى قاتاڭ ەرەجەگە باعىندىرىلعان. مىنە، قاسقىرعا ءتان ۇلتتىق دەموكراتيانىڭ ۇلگىسى.
قاسقىر سول ءۇشىن دە قاسقىر. كەزىندە ۇلتتىق دەموكراتيانى ورنىقتىرا بىلگەن كەشەگى كوكبورى شالدارىمىزدىڭ ەرىن – ەلدىككە، ەلىن – ەرلىككە باستاعان تاريحي تۇلعالارىنا، اسىل ۇلدارىنا «جىگىتتىڭ قاسقىرى»، «جىگىتتىڭ كوكجالى» دەپ باعا بەرۋى تەگىن ەمەس بولار. كوكجالدىق پەن بورىلىك – كوزسىز باتىرلىق ەمەس، ەلىڭدى قالاي دا جەڭىسكە جەتەلەۋدىڭ ايلاسىن تابا بىلۋشىلىك. قاسقىردىڭ قاسقىرلىعى تىسىندە ەمەس، ىسىندە! ايتپەسە، توبەسىنەن تىكۇشاقپەن قۋىپ كەلە جاتقان قاسقىردىڭ ايناداي تاقىردا اياق استىنان اداستىرىپ كەتكەنىنە تاڭ قالعان اڭشىلار، اۋرە-سارساڭعا ءتۇسىپ، ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن شەشىمىن تابادى.
بايقاسا، قاسقىرەكەڭ توق جۇيەسىنىڭ باعاناسىنا تىكەسىنەن اسىلىپ، بوي جاسىرىپ تۇرعان كورىنەدى. ەندى بىردە، شاعىلداعى قىلتيعان ءبىر-جار بۇتانىڭ اراسىندا جاتا كەتىپ، اياقتارىن كوككە كوتەرىپ، ءوسىپ تۇرعان بۇتاقتىڭ كەيپىنە ەنە قالۋى تاماشا ءتاسىل ەمەس پە؟ (قاسقىردىڭ اقىلى مەن ايلاسىنىڭ تەرەڭدىگىن كورسەتەتىن مۇنداي ارەكەتتەردىڭ مىسالىن كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى). ءبارى دە ۇرپاق ءۇشىن. ءومىر ءسۇرۋدىڭ امالى. ۇرپاق دەمەكشى، ۇرپاق تاربيەسىن قاسقىرلار قاتاڭ ەرەجەگە دايەكتەگەن.
ءبورى بولتىرىگىن كىشكەنتاي كەزىندە ولەردەي سۇيەدى. ويناتىپ، ۇستىنە شىعارىپ، قۇيرىعىمەن قۇلاعىن تىستەتىپ، ەسەپسىز ەركەلەتەدى. سوسىن تومپاڭداپ ىزىنە ەرەتىن حالگە جەتكەندە تۇزى قالىڭ سور جەرلەرگە اپارىپ، تابانىن كۇيدىرىپ، جورىققا دايىنداي باستايدى. سەبەبى، قاسقىردى اياعى اسىرايدى دەگەن دە ءسوز بار. كەيدە جەمتىگىن اپانعا تىرىلەي اكەلىپ بولتىرىكتەرىنە ولتىرەدى. جانە جەمتىكتى بولىسكە سالۋ ماسەلەسىن بولتەرەكتەردىڭ وزدەرىنە تاستاپ كەتەدى. بۇل كۇردەلى پروبلەمانى ءادىل شەشۋ ءۇشىن ۇياداعى بولتىرىكتەردىڭ ىشىنەن ءبىر ليدەر شىعۋىنا تۋرا كەلەدى. وسى تابيعي قاجەتتىلىكتەردىڭ سالدارىنان ۇيالاس بولتىرىكتەردىڭ اراسىندا، كەسكىلەسكەن مايدان باستالادى. اتا-اناسى بۇل مايداندى سىرتتان عانا باقىلايدى،
اقىرى ارپالىسقان مايداننىڭ ناتيجەسىندە ۇيالاس بولتىرىكتەردىڭ ءبىرى جەڭىسكە جەتىپ، اپان ىشىندەگى ءتارتىپ پەن رەتتىلىكتىڭ قوجايىنىنا اينالادى، باسشىلىق ەتەدى. ءبىر قىزىعى الگى جەڭىسكە جەتىپ، اپان ىشىندەگى باسشىلىقتى قولىنا العان بولتىرىك اتا-اناسى اكەلگەن جەمتىكتىڭ جىلى-جۇمساعىن ەڭ ءبىرىنشى ءالجۋازدارىنا بەرىپ، ءوزى ەڭ سوڭىنان تاماقتاناتىن بولادى. اتا-اناسى جوقتا ۇيالاس بولتىرىكتەرگە تونگەن قاۋىپ-قاتەردىڭ الدىن الىپ، اقىل-ايلا تابۋى ءتيىس.
دەمەك ولار كەيبىر ادامدار سياقتى باسشىلىق پەن لاۋازىمعا – قوعامدىق يگىلىكتى قارا باسىنىڭ قامىنا پايدالانۋ مۇمكىندىگىنە يە بولۋ ءۇشىن ەمەس، بولتىرىكتەردىڭ بىرلىگى مەن امان-ەسەن قاسقىر بولىپ قالىپتاسۋ جولىنداعى ۇلى كوشتىڭ جاۋاپكەرشىلىگىنە يە بولۋ ماقساتىندا قاجەتسىنەدى ەكەن عوي.
ال، ءبىزدىڭ قوعامدا «ەلىم!»، «وتانىم!»، «ۇلتىم!»، «ءدىنىم!»، ءدىلىم!، ءتىلىم! ۇلتتىق ارىم مەن نامىسىم» - دەيتىن ادامداردى جانە ۇلتىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن قايعى ويلاپ، قاسىرەتتەنەتىن ازاماتتاردى باسىنىڭ پايداسىن بىلمەيتىن، اقىماق، جىندى كورەتىن جاعدايعا جەتتى. قاسقىردى قولدان شاعىلىستىرىپ، كۇشىكتەتكىسى كەلگەندەر دە بولعان. ءبىراق كۇيتتەن شىققاننان كەيىن قانشىق قاسقىر ۇنەمى جورىقتا ءجۇرۋى كەرەك. سوندا قۇرساعىنا تۇسكەن ساتتەن جورىقپەن باستالادى. قاسقىر ءۇشىن ءومىردىڭ باستى ءمانى ۇرپاق جانە جورىق پەن ارەكەت. سوندىقتان دا اداي-اتا كەسەنەسىنىڭ جانىنا مىندەتتى تۇردە جورىق پەن ارەكەت ۇستىندەگى كوكبورىنى مۇسىندەۋدى ۇيعاردىم جانە ساۋلەتشىلەردىڭ سىزباسىنا قاسقىردى كىرگىزۋدى تالاپ ەتتىم.
ءومىر دەگەننىڭ ءوزى – قوزعالىس، ارەكەت! اداي-اتا ۇرپاقتارىنا دا، قارعاتامىر قازاعىما دا كەرەگى – سول كوكبورىلەرگە ءتان ارەكەت. اداي-اتانىڭ كوكبورىسى كۇندەردىڭ-كۇنىندە «ادايدىڭ كوكبىرىسى» اتانادى. قاسقىرشا جورتىپ، بورىشە بولتىرىگىن تاربيەلەۋ ءۇشىن، قازاقتىڭ كوكجال جىگىتتەرى، «اداي ءبورىسىنىڭ» جانىنا كەلىپ، ىرىم قىلىپ، ۇل-قىزدارىنىڭ تۇساۋىن كەسەتىن بولادى. ول بالالار سوسىن قاسقىرشا جورتىپ، بورىشە بىرلىگىن بەكەمدەپ، ۇلتىنىڭ جوعىن تۇگەندەپ، ارىن ارلايدى. لايىمدا سولاي بولعاي.
اداي مەن ارلان، قازاق پەن قاسقىر ۇرپاق ءۇشىن كەسكىلەسكەن ۇلى مايداندا جەڭىستى جورىقتاردان كورىنە بەرگەي! وتپان تاۋعا بارا قالساڭىزدار، اداي-اتانىڭ ءارۋاعىنا دۇعا باعىشتاپ، كوكبىرىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ قاعيدالارىن ۇرپاقتارىڭىزعا ۇلگى ەتىڭىزدەر! قازاعىمىزدىڭ ۇلتتىق رۋحىن كوتەرەيىك! قوي بولىپ، قاسقىردان قاشىپ، قويشىعا تىعىلعاندا دا ءوز اجالىڭنان ولەتىن ەشتەڭەڭ جوق. ايداۋلى قويعا قايراۋلى پىشاق قاشان دا دا دايىن.
ءسوزىمنىڭ سوڭىندا «اداي-اتا كەسەنەسىنىڭ قاسىنا كوكبورى نەگە كەرەك بولدى ەكەن؟» - دەيتىندەرگە بەرەتىن جاۋابىم: «...كوك ءبورىنىڭ جالپى تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ بارىنە ورتاق قاسيەتتى توتەمگە اينالۋى، ال ءبىزدىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تۋىنىڭ نەگىزىنەن كوگىلدىر اسپان تۇستەس بولۋى ءتىپتى دە كەزدەيسوقتىق نارسە ەمەس» - دەيدى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ. «تاريح تولقىنىندا» اتتى كىتابىنىڭ 32-33 بەتتەرىنە ۇڭىلسەڭىز. تۇسىنگەن جانعا بۇدان ارتىق قانداي دالەل كەرەك.
دەرەككوزى: danakaz.kz
