كونفەرەنسيا بارىسىندا ءسوز العان ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور حانگەلدى ءابجانوۆ مىرزا: «ءبىز كەڭەس وداعى جاساعان باسقا قاسىرەتتەردى ۇمىتساق تا، اشارشىلىق پەن رەپرەسسيانى ەشقاشان كەشىرمەۋىمىز كەرەك»، – دەدى ءوز بايانداماسىندا. عالىم بۇل پىكىرىن جان-جاقتى دەرەك-دايەكتەرمەن نەگىزدەپ، قازاق ۇلتىنىڭ بۇرىن-سوڭدى بولماعان قىرعىنعا ۇشىراۋىنىڭ ءتۇپ سەبەبى - وتارشىلدىق ساياساتتا ەكەندىگىنە توقتالدى.
«ستالين كىنالى ەمەس...»
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تالاس وماربەكوۆ مىرزا قازاقستان مەن ۋكرايناداعى اشارشىلىقتى سالىستىرا كەلىپ، اشارشىلققا ستالين مەن گولوششوكيننىڭ قاتىسى جوق دەگەندى العا تارتتى. «قازاقستانداعى اشارشىلىق ۋكرايناداعى سەكىلدى ارنايى جوسپارلى تۇردە ەمەس، قازاقتاردىڭ تاريحى مەن ءومىر ءسۇرۋ فورماسىن بىلمەگەننەن بولدى. ويتكەنى ستالين قازاقتىڭ قانداي حالىق ەكەنىن دە بىلمەگەن. گولوششوكين دە ءدال سولاي ءارى 4 سىنىپتىق قانا ءبىلىمى بار ساۋاتسىز. دەمەك، اشارشىلىققا كوشپەندىلىك تۇرمىس دامۋدان ارتتا قالدىرىپ، توقىراۋعا ۇشىراتادى دەپ قارايتىن ماركستىك فيلوسوفيامەن رۋحتانعان سوسياليستىك جۇيە كىنالى. سوندىقتان وعان سول كەزدەگى بيلىكتى دە، ورىس ۇلتىن دا كىنالۋعا بولمايدى»، – دەگەن كوزقاراسىن ءبىلدىردى. ونىڭ پىكىرىنشە، سوسياليستىك مەملەكەت قۇرۋدى كوكسەگەن بەلسەندىلەر قازاقتىڭ الەۋمەتتىك-شارۋاشىلىق جاعدايىمەن ساناسپاعان. ءتىپتى، اشارشىلىققا قازاقتىڭ جالقاۋلىعى، ەڭبەككە قىرسىزدىعى سەبەپ بولعان. مالىنان ايىرىلعان قازاقتار اۋا كوشۋگە، دارمەنسىزدىككە ۇرىنعان. عالىم مۇنداي پىكىرىن بۇرىن دا بىرنەشە رەت ايتقان ەدى...
«ءبىز كەڭەس وداعىنىڭ مۇراگەرى ەمەسپىز»
بۇل پىكىرگە وراي قازاقستان تاريحشىلار قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيدەنتى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مامبەت قويگەلدى مىرزا: «قازاقتاردىڭ 1920 – 1930-شى جىلدارداعى اشارشىلىق پەن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراۋىنا بىردەن-بىر سەبەپكەر – كەڭەس وداعى. ءبىز كەڭەس وداعىنىڭ مۇراگەرى ەمەسپىز. ناعىز مۇراگەرى – رەسەي. سول ءۇشىن دە ءبىز رەسەيدەن قورقامىز. ەگەر رەسەي ءبىزدىڭ سەنىمىمىزگە كىرگىسى كەلسە، وندا بىزدەن كەشىرىم سۇراسىن. بىزگە وتەماقى تولەسىن. گەرمانيادا ەۆرەيلەردەن كەشىرىم سۇراپ، وتەماقى تولەگەن جوق پا؟»، – دەدى. مامبەت قويگەلدىنىڭ پىكىرىنە سۇيەنسەك، اشارشىلىقتى وتارشىل ساياسات جۇرگىزگەن قانقۇيلى توپ ادەيى قولدان جاساعان. وعان دالەل دە، دايەك تە جەتكىلىكتى. قازاق تەڭ جارتىسىنان ايىرىلعان بۇل جۇتتى ەشقاشان ۇمىتۋعا بولمايدى. ۇلتتىق بولمىسىمىز بەن گەندىك جادىمىزعا سالعان سىزاتى مەن جاراسى ءالى وشە قويعان جوق. «مەن ستالين جانە ونىڭ باس كەسەر كومانداسىن كىناسىز دەگەندەردى تۇسىنبەيمىن. سوسياليستىك جۇيەنىڭ ءوزى – وزبىر ساياسات» دەيدى تاريحشى.
تاعى ءبىر ەرەكشە اتاپ ايتارلىق جايت، كونفەرەنسيا بارىسىندا الماتى قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى – امانجولوۆا زاۋرەش ءجۇمانالىقىزىنا مامبەت قويگەلدى مىرزانىڭ ايتقان ءوتىنىشى بولدى. «قازىرگى كۇنى اشارشىلىق پەن قۋعىن-سۇرگىن زۇلماتىن ءوز كوزىمەن كورگەن ءتىرى كۋالار جوقتىڭ قاسى. تىپتەن ولاردىڭ ۇل-قىزدارى مەن كوزىن كورگەن ادامداردىڭ دا قاتارى سيرەپ بارادى. ءبىز نەگە وسى ادامداردان سۇحبات الىپ، ۆيدەوسىن جازىپ المايمىز. ولاردىڭ ايتقانىن كىم جالعان دەي الادى. سول ارقىلى ارحيۆ قۇجاتتارىن دا تولىقتىرۋعا بولادى. بۇل وركەنيەتتى ەلدەردە بۇرىننان بار ءۇردىس. وسى ماسەلەنى بيلىك وكىلدەرى قولعا السا ەكەن»، – دەگەن عالىمنىڭ ءوتىنىشى كوپشىلىكتەن زور قولداۋ تاپتى. اكىمدىكتىڭ وكىلى دە بۇل ۇسىنىستى قۇپتاپ، الداعى ۋاقتتا جۇزەگە اسىرىلاتىنىنا ۋادە بەردى.
«وتارشىلدىق ساياساتتىڭ سالدارى...»
ارادا ءسوز العان تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور بولاتبەك ناسەنوۆ مىرزا قازاقتاردى ورىستاندىرۋ ساياساتى سوناۋ حVءىىى عاسىردىڭ اياعىنان باستاۋ العانىن، سول ساياساتتىڭ ناتيجەسىندە ميلليونعا جۋىق قازاق بالاسى ورىس بولىپ كەتكەنىنە توقتالدى. اشارشىلىق پەن قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن زەرتتەۋ بارىسىندا توم-توم كگب-نىڭ ارحيۆ قۇجاتتارىن اقتارعان عالىم قازىرگى كۇنى وقۋلىقتار مەن اقپارات قۇرالدارىندا كەلتىرىلەتىن ستاتيستيكالىق دەرەكتەردە قاتەلىكتىڭ كوپ ەكەنىن، ونى ءالى دە زەرتتەي ءتۇسۋ كەرەك ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
«وتارشىلدىق ساياساتتىڭ جوسپارى وتە جۇيەلى ەدى. قازاقتى تىلىنەن، دىلىنەن ايىرىۋ، شوقىندىرۋ، جەرىنەن بەزدىرۋدى بۇرىننان ناقتىلاپ قويعان. ارنايى قاۋلىلارى مەن زاڭدارى بەكىتىلگەن. اشارشىلىق تا سونداي وزبىر ساياساتتىڭ جەمىسى»، – دەدى ب. ناسەنوۆ.
ق ر قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعاندار قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيدەنتى جۇمابەك اشۋ ۇلى قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا ارنالعان مۋزەيدى رەپرەسسيا قۇرباندارىن تەرگەپ، اتىپ، ازاپتاعان بۇرىنعى الماتىداعى نكۆد عيماراتىندا اشۋ كەرەكتىگىن ءسوز ەتتى. ول ءۇشىن جەكەگە وتكەن تاريحي نىساندى مەملەكەتكە قايتارۋىن تالاپ ەتتى ءارى بۇعان كونفەرەنسياعا كەلگەن عالىمداردان اتسالىسۋىن سۇرادى. ايتسە دە اكىمدىك وكىلىنەن ماردىمدى جاۋاپ الا المادى.
الدا جىل سايىن وسىنداي ۇردىستەن جاڭىلماي، اشارشىلىق پەن قۋعىن-سۇرگىن تۋرالى عىلمي ەڭبەكتەردى جيناقتاپ، كوپ تومدىق كىتاپتار شىعارۋعا كەلىسىپ تارقاستى.
تالاس وماربەكوۆ:
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
كوپتەگەن دەرەكتەردە اشارشىلىق كەزىندە ميلليونداعان قازاقتار شەتەلگە بوسىپ كەتتى دەپ ايتىلادى. سولاردىڭ ىشىندەگى قازاقتاردىڭ ەڭ كوپ بوسىپ بارعان جەرى – جۇڭگو. جۇڭگو وكىمەتى دە شەكارادان وتكەن قازاقتاردىڭ ەسەبىن الىپ، تىركەپ وتىرعان. سول ارحيۆتەردى اقتارىپ كوردىم. شەكارادان وتكەن قازاقتاردىڭ جالپى سانى ءجۇز مىڭداي عانا. دەمەك كوپتەگەن قازاقتار ەشقايدا بوسىپ كەتپەگەن. سوعان نەگىزدەلگەندە اشارشىلىقتىڭ قۇربانى بولعانداردىڭ سانى ءبىز بىلەتىن دەرەكتەردەن الدەقايدا كوپ.
مامبەت قويگەلدى:
قازاقستان تاريحشىلار قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيدەنتى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
كەيبىرەۋلەر اشارشىلىققا قازاقتاردىڭ ءوزى كىنالى دەگەندى ايتىپ ءجۇر. مۇنى ايتۋدىڭ ءوزى ۇيات ءىس. بۇل نكۆد-نىڭ تاراتقان داقپىرتى عانا. ءبىز تاريحتىڭ ناعىز شىندىعىن ءبىلۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، سانامىزدى تازالاۋىمىز كەرەك. اشارشىلىققا قازاقتار ەمەس، وعان سول كەزدەگى جۇيە مەن بيلىك كىنالى
نۇرسەرىك تىلەۋقابىل
