قىزىل يمپەريانىڭ قولىمەن جاسالعان 1931-33 جىلداعى اشارشىلىق قازاقتىڭ باسىنا تۇسكەن نەبىر زۇلماتتان اسىپ ءتۇستى. وسىناۋ توپالاڭنىڭ كوزى ءتىرى كۋاگەرلەرى باياندايتىن «قىزىلدار قىرعىنى» كىتابىنداعى جانتۇرشىگەرلىك تراگەديالاردى جاريالاۋدى ءجون دەپ شەشتىك. سەبەبى، مۇنى ۇمىتۋعا بولمايدى.
ىبىراحىم سماعۇل ۇلى:
– 32 جىلى اكەم جانە ءىنىسى بار قاراعاندىعا ات اربامەن جولعا شىقتىق. جولاي اكەم اۋىردى. تاماق جەتىسپەيدى. ول قالجىرادى. اتتى سويامىز دەپ ەدىك، ايدالادا جاياۋ قالىپ اشتان ولەسىڭدەر دەپ بولمادى. ءبىر اۋىلعا كەلدىك. اكەم مولدا ىزدەڭدەر دەدى. ونى قايتەسىز دەگەنىمدە، نامازىمدى شىعارتامىن دەدى. سونىمەن اكەم اۋىلداعى مولداعا تىرشىلىگىندە نامازىن شىعارتتى. مىنە، وسىنداي دا سۇمدىقتى كوردىك. و زاماندا بۇ زامان، ءتىرى ادامنىڭ نامازىن الدىن الا شىعارعاندى كىم كورگەن؟ اكەم كەشىندە جولدا كەلە جاتىپ قايتىس بولدى.
سادىش دوسماعانبەتوۆ:
– كوكتىڭكولدە جاكەن كوڭىندە مال جاياتىن ورتالىق بولدى. نە كەرەك، الگى مالدى سويدىردى. كولىك بولماي، ەت ساسىدى. ساسىعان توننا-توننا ەتتى بەلسەندىلەردىڭ ورتەگەنىن ءوز كوزىممەن كوردىم. ەل مازاسىز قالدى دا، وعان سۇزەك ارالاستى، شەشەك ارالاستى. حالىققا كۇيزەۋشىلىك كەلدى. ءتۇن بالاسىندا ەسىگىمىزگە كىسەن سالىپ قويامىز. تاڭەرتەڭ تۇرساق، تورت-بەس ادام ءولىپ جاتادى. مەن وندا 12 جاستامىن. ىلعي بالالار ولگەن ادامدى تامنىڭ ماڭايىنا جەتكىزەمىز. ايتا بەرسە سۇمدىق. ول جىلدارى ات ورنىنا ادام جەگىلەتىن ارباعا. سونى دا كوردىك. ولگەن ادامدا ەسەپ جوق. ءۇشتىڭ ەكىسى قىرىلدى دەسەم، ارتىق بولماس.
ساليحا جاپپار قىزى:
– 1925 جىلى ناۋرىزدا تۋعانمىن. اكەمنىڭ اتى – جاپپار. شەشەم اسحانادا ىستەپتى. ەكى قىز ەكەنبىز. اكەم قىستىڭ ىشىندە ءۇش-اق كۇن اۋىرىپ ءولدى. سودان كەيىن تاماعىمىزدى اشىققاندار تارتىپ الدى. ۇلكەن اپام سەگىز جاسىندا ەكى-اق كۇن اۋىرىپ ءولدى. اكەم سەمىز كىسى ەكەن. ءۇش كۇننەن كەيىن قابىردەن سۋىرىپ الىپ جەپ قويىپتى. سونان مەنى ارقالاپ شەشەم بايعۇس جاڭاارقاعا بارادى. بالالار ۇيىندە تۇرىپ جاتتىم... مەنى دەتدومداعى ەرەسەك اپام زاۋرە باۋىرىنا باسىپ جاتۋشى ەدى. نەگە دەسەڭىز، كيىز ءۇيدىڭ ىرگەسىنەن بالالاردى سۋىرىپ اكەتىپ جەپ قويادى ەكەن...
ديقانبەك ايتساي ۇلى:
– تاماققا تاتىرلىق تۇك قالمادى. پىسىمشىلىككە ءالى ءبىراز ۋاقىت بار، نەگىزگى قورەگىمىز توعاي ىشىندەگى قۇستاردىڭ جۇمىرتقا جارعان بالاپاندارىن جەۋ بولدى. كوكتەمگى قار ەرىسىمەن اڭىزدان تەرەتىن قارا ماساق تالقانىن جەۋدەن قارىنداسىم ايجارقىن، ءىنىم يمانارى شەتىنەپ كەتتى.
امانبەك بايدالى ۇلى:
– ول جىلدارى مەن ءمۇعالىم ەدىم، بالالارعا اراب توتە جازۋىنان ءدارىس بەردىم. ءبىر جولى ۇلكەن جاۋىزدىقتىڭ كۋاسى بولدىم. بوسقىنداردىڭ ىشىندە ءبىر پىسىقتاۋ كەلگەن جىگىت قويدىڭ قارنىنا ادامنىڭ مايىن قۇيىپ الىپتى. كادىمگى ولگەن ادامداردىڭ قارنىن اقتارىپ جىبەرىپ، ءىش مايىن شىعارىپ، قارىنعا قۇيىپ العان. ول قويدىڭ ءىش مايىنداي توڭبايدى، سۇيىق كۇيىندە تۇرادى، ءارى دەسە اشىققان ادامعا ۇلكەن قۋات بەرەتىن بولسا كەرەك. ولگەن ادامنىڭ ەتى جارامسىز، بۇزىلىپ كەتەدى. جارامدىسى وسى – ءىش مايى. بايقاماعان ادام اشتىق ابدەن شىڭىنا جەتكەن ادامدى العاش كورگەندە باعۋى كەلىسكەن سەمىز ادام ەكەن دەپ قابىلدايدى. الايدا، بۇل – دەنەنىڭ بارت بولىپ، كىلكىلدەپ، ءىسىنىپ كەتۋى.
رىسقۇلبەك اۋعانباي ۇلى:
– تىكەلەي اشتىقتان ءبىزدىڭ اۋىلداعى سيقىم رۋىنىڭ اسان دەگەن اتاسىنان 70 ۇيدەن 1933 جىلدىڭ اياعىندا 8-اق ءتۇتىن قالدى. جۋالى اۋدانىنداعى الەكسەيەۆكا، نەكراسوۆكا، كانتەميروۆكا، ۋسپەنوۆكا، بلاگوۆەششەنكا، كازەنكا، پەتروۆكا، زىكوۆكا، ەۆگەنيەۆكا، تاعى باسقا تولىپ جاتقان ورىس ەلدى مەكەندەرى اينالاسىنىڭ ءبارى اشتىق پەن جوقتىقتى ەنگىزە قويماعان. بۇكىل اۋدان، وبلىس، رەسپۋبليكا كولەمىندەگى ءتىلى سۋماڭداعان اجال قازاق اۋىلدارىنىڭ ورتاسىندا وتىرعان ورىس اعايىندارىنىڭ قىلىن دا قيسايتا الماعان.
مومىنقۇل ءپىرالى ۇلى:
– جۋالى قىسى وتە قاتتى. بوران 3-4 تاۋىلىككە سوزىلاتىن. ءبىر جازعان ءوزىنىڭ استىعىن بەلسەندىلەردەن قورقىپ دالاداعى شارباققا كومىپتى. 1932 جىلى 6 تاۋلىك سوققان بوراندا ول ءوزىنىڭ تىققان ۇراسىن تابا الماي، ۇي-ىشىمەن قىرىلىپ قالدى.
ازالى جىلدار ەستەلىگى
[caption id="attachment_10820" align="alignleft" width="140"]
الىكەي مارعۇلان[/caption]
1932 جىلى ەلدەگى اشارشىلىقتى ەستىپ، جولعا شىقتىم (وندا لەنينگرادتا وقىپ جۇرگەن كەزىم). فرۋنزەگە كەلگەندە جۇرەگىم سىزداپ سالا بەردى. بوسقىندار (قازاقتار) كوشەدە جۇرگىزبەيدى. كوبىسى – سولتۇستىك ايماقتان. شىداي الماي، قىرعىزستان اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلىنە كەلدىم. قولىمنان كەلگەن كومەگىم سول عانا. سودان الماتىعا بەت الدىم. گولوششەكينگە كىرۋ ءقاۋىپتى. ەلدىڭ ءوز استىعىن وزىنە قيماۋ نە سۇمدىق. ەلگە جەتسەم، اۋىلدىڭ ورنىنان باسقا ەشتەڭەسى قالماپتى. شەشەم قاراعاندىعا بارا جاتىپ جلدا ءولىپتى. ارعى اتامىزدان قالعان اراب، مونعول، تۇركى تىلىندە جازىلعان، كەيى وگىز تەرىسىنە باسىلعان جازبالار بار ەدى. ونىڭ بارشاسى جوعالىپتى.
(ءا. مارعۇلاننىڭ ەستەلىگىنەن)
[caption id="attachment_10821" align="alignleft" width="122"]
جۇمات شانين[/caption]
«ءپاتيما، نە نان، نە ءبىر كەسە ۇن بەرىپ جىبەر. كەشەدەن بەرى ءمانىمىز بولماي وتىر.
جۇمات».
ايگىلى رەجيسسەر جۇمات شانين 1933 جىلى جازعىتۇرى اقىن ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ايەلى فاتيما عابيتوۆاعا وسىنداي ءوتىنىش جولداعان ەكەن.
(«ناۋبەت» جيناعىنان. 1988 ج.)
[caption id="attachment_10822" align="alignleft" width="177"]
قاسىم امانجولوۆ[/caption]
گولوششەكين گەنوسيدى كەزىندە قازاق ساحاراسىنىڭ 40 ميلليون مالى وسىپ-كوبەيۋدىڭ ورنىنا ءبىرىنشى بەسجىلدىقتىڭ ەكپىندى قۇرلىستارىنا: دونباسقا، كۋزباسقا، ماگنيتوگورسكىگە، دنەپروگەسكە، قاراعاندىعا ەت بولىپ توعىتىلدى. ءسويتىپ مالمەن بىرگە قازاق حالقىنىڭ ءوزى دە ءبىرىنشى بەسجىلدىقتىڭ قۇرباندىعىنا شالىندى... ەگىن ەكپەيتىن ەلگە استىق سالىعى سالىندى... سەمەي، كەرەكۋ قالالارىندا قويما-قويما، ۆاگون-ۆاگون ەتتى شىرىتكەن، ءبىراق اشىققاندارعا بەرمەگەن... ۇلىتاۋ ماڭىندا ءبىر ءۇيىر جىلقىنى سايعا قاماپ، پۋلەمەتپەن اتقىلاپ، قىرىپ سالعان...
(ق.امانجولوۆ. «مەشىن جىلعى قاسىرەت». «اقيقات». № 7. 1992 ج.)
ءسىز بىلەسىز بە؟
- 1932 جىلى قازاقستان بايىرعى حالقىنىڭ 64 پايىزىنان ايىرىلعان.
- قازاقستان حالقىنىڭ سانى 1930 جىلى 5،9 ميلليون ادامنان 1933 جىلى 2،5 ميلليونعا ازايدى.
- الاپات اشارشىلىق جىلدارى قازاقستان شەكاراسىنان شىعىپ، بوسقىنشىلىققا ۇشىراعان شارۋالار سانى – 1 ميلليون 31 مىڭ. ولاردىڭ 165 مىڭى بۇرىنعى كەڭەستەر وداعىنىڭ شەكاراسىنان ءارى اسىپ، قىتايعا، مونعولياعا، اۋعانستانعا، يرانعا، تۇركياعا ءوتىپ كەتكەن. ءسويتىپ تۋعان جەرلەرىنە قايتىپ ورالا الماعان.
ال كورشى رەسپۋبليكالارعا، رەسەيگە قونىس اۋدارىپ، ورنىعىپ قالعاندار سانى – 450 مىڭداي.
- قازاقستاندا 1933 جىلى مال سانى 1929 جىلعىمەن سالىستىرعاندا 16 ەسەگە كەمىپ كەتكەن. باسقاشا ايتقاندا، قولدا بار 39 ميلليون 294 مىڭ مالدان 2 ميلليون 428 مىڭى قالعان. بۇل نەبارى ءتورت جىلدىڭ ىشىندە 37 ميلليون مالدىڭ جوق بولعانىن كورسەتەدى.
دايىنداعان، دۋمان بىقاي
