ۇرپاق ساناسىنا تاجىريبە جاساۋ...
سۋ جاڭا مينيستر وسىلاي «سۇبەلى» وي ايتتى. كۇنى كەشە ودان ءۇمىت كۇتكەنبىز. ونىڭ «رەفورما ءۇشىن» ەمەس، شىنايى ءبىلىمدى ۇرپاق تاربيەلەۋ ءۇشىن تالپىنارىنا ءۇمىت ارتقانبىز. قاتەلەسىپتىك. ءبىز، قازاقتار، قازاق ءتىلىنىڭ ءقابىرىن ءوزىمىز، ءوزىمىزدىڭ بيلىكتىڭ قولىمەن قازۋعا كىرىستىك. مىڭگىرلەيمىز، قارسى داۋ ايتقان بولامىز. ونى تىڭدار تاسكەرەڭ بيلىك جوق. مۇنداي داۋىڭىزدى ولار «قازاقبايسكييلەردىڭ» ەسكى ادەتى» دەيدى. جاڭالىققا جانى قاس توپتىڭ بايبالامى دەپ قارايدى.
ءبىز ءۇش ءتىل تۇگىل، ون ءتىل ءبىلسىن دەسە دە قارسى ەمەسپىز. كوپ ءتىل بىلگەننىڭ ەش ارتىقتىعى جوعىن ەكىنىڭ ءبىرى تۇسىنەدى. ءبىراق قازاق ۇرپاعىنىڭ ساناسى ءتۇرلى-تۇستى تاجىريبە جاسايتىن زەرتحانا ەمەس ەكەنىن نەگە ەسكەرمەيتىنىنە تاڭبىز.
ەگەر اعىلشىن ءتىلىن 1 سىنىپتان باستاپ باسا وقىتامىز، بۇل ءتىلدى بىلمەي ەشقايدا اتتاپ باسا المايمىز دەسە، كونبەسەك تە كونەر ەك... ونداي بايلام بۇعان دەيىن ايتىلىپ، ءتىپتى ىسكە اسىپ تا جاتىر. جاپوندار 5 سىنىپ وقىعانعا دەيىن وزگە ءتىلدى بالالارىنا ۇيرەتپەيتىنىن تالاي عالىم زارلاپ ايتقانمەن، ءبىزدىڭ «رەفورماشىل» مينيسترلەر قۇلاقتارىنا ىلگەن جوق. ءقازىر كەيبىر بالاباقشالاردىڭ وزىندە «اعىلشىن ءتىلى» وقىتىلىپ ءجۇر. جۇيەلى مە، جۇيەسىز بە، وعان باس قاتىرعان ەشكىم جوق. «وقىتۋ كەرەك». وچەت!
[caption id="attachment_13650" align="alignright" width="390"]
ەكس-مينيستر ا. ءسارىنجىپوۆ[/caption]
رەفورماشىل مينيسترلەر
ساعادييەۆ سارىنجىپوۆتەن سوراقى شىقتى. وسىلاي دەمەسكە، لاج قايسى؟!
اۋەلى، ەڭ اۋەلى مەكتەپتەردە اعىلشىن تىلىنەن ساباق بەرەتىن مۇعالىمدەردى دايىنداۋ كەرەك. جانە ول مۇعالىمدەر جوعارىداعى جاراتىلىستانۋ پاندەرىن جاقسى ءبىلۋى، ياعني سول سالادان كاسىبي ءبىلىم الۋى كەرەك. بىزدە ول تۇگىلى اعىلشىن تىلىنەن ساباق بەرەتىن مۇعالىمدەر جەتكىلىكتى مە؟الماتى مەن استانادان تابىلار-اۋ... ولاردىڭ باسىم بولىگى پەداگوگتار ما، بولعان كۇننىڭ وزىندە ماردىمسىز جالاقى ءۇشىن شەت ءتىلىن بىلەتىندەر مەكتەپكە بارا قويا ما؟! مۇنى ساعادييەۆ ويلاپ تا قويماعان شىعار...
ال اۋىلدا و باستان اعىلشىن تىلىنەن ساباق بەرەتىن ءمۇعالىم جەتىسپەيدى. اۋىلدا مەكتەپ بىتىرگەن بالالاردىڭ 90 پايىزى اعىلشىن تىلىنەن ماقۇرىم، بىلگەندەرى 100-گە دەيىنگى ساندى عانا ساناپ ۇيرەنگەندەر. ءبىز اعىلشىن ءتىلى ءپانىن جەتىستىرمەي تۇرىپ، مەكتەپتەگى ءبىلىم يندەكسىن تەكسەرەتىن جاراتىلىستانۋ پاندەرىن سول تىلدە وتەمىز دەپ كەۋدە قاعامىز! جاساسىن، رەفورماشىل مينيسترلەر!..
ءبىزدىڭ مەكتەپتەردىڭ ءبىلىم سالاسىنداعى ەڭ وسال تۇسى – وسى جاراتىلىستىق پاندەر. فيزيكا مەن ماتەماتيكا ساباعىن «قاقپايتىن»، بۇل ساباقتار جونىندە ايتساڭ، بىردەن «كومپلەكسى» ۇستايتىن وقۋشىلاردا كوپ. بۇگىن قالىپتاسقان دۇنيە ەمەس، بىرنەشە بۋىننىڭ داعدىسى. ءبىزدىڭ مينيستر ءبىلىم سالاسىنا شىن جاناشىر بولسا، ەڭ الدىمەن جۇمىسىن وسى پاندەردى جۇيەلى وقىتۋدان باستاسا، بارشا جۇرتشىلىق قۋانا قولدار ەدى. جاراتىلىستانۋ پاندەرىن مەكتەپەت دۇرىس وقىتپايىنشا، مىڭ جەردەن ەكونوميكامىزدى تۇزەيمىز دەپ ارىپتالاسساق تا، العا وزا المايمىز.
كوپتەگەن اۋىل مەكتەپتەرىندە ءدال بۇگىنگى كۇنى ماتەماتيكا، فيزيكا، ينفورماتيكا پاندەرىن وقىتاتىن مۇعالىمدەر شوعىرى تاپشى. كەز كەلگەن اۋىل مەكتەبىنە بارىڭىز، قارت ۇستازدار عانا قالت-قۇلت ەتىپ وسى پاندەردەن ساباق بەرىپ ءجۇر. كەيبىر مەكتەپتەردە بۇل ساباقتاردى وزگە ءپاننىڭ مۇعالىمدەرى، بولماسا قوسىمشا «ديپلوم» العان وقىتۋشىلار ۇيرەتىپ ءجۇر. ساپاسىز وقىتۋ ءادىسى مەن جۇيەسىز وتىلگەن ساباقتىڭ سالدارىنان ماتەماتيكا، فيزيكا دەسە، باستارى اۋىراتىن جاستار ءوسىپ كەلەدى. سەنبەسەڭىز، ۇبت-نى تەكسەرىڭىز، وزگە ساباقتارعا قاراعاندا قازاقستاندىق تالاپكەرلەردىڭ دەنى وسى ساباقتاردان تومەن بالل جينايدى. سول ساباقتاردى بىلمەگەندىكتەن، بىزدە گۋمانيتارلىق ماماندىقتارعا تاپسىراتىن تالاپكەرلەر سانى اناعۇرلىم مول. تەك كەيىنگى كەزدەرى تەحنيكالىق ماماندىقتارعا گرانت سانى مولايعاندىقتان، «امالسىز» سول سالاعا تاپسىرىپ ءجۇر دەمەسەڭىز، ونى دا قاتىرىپ جۇرگەندەرى شامالى.
ساعادييەۆتىك سيندروم...
مەكتەپ دەيسىز، جوو-لاردا اعىلشىن ءتىلىن دۇرىستاپ وقىتا ما ءوزى؟ ساعادييەۆتەر اۋلەتىنىڭ جەكەمەنشىك ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە اعىلشىن تىلىنە باسىمدىق بەرىلەدى دەپ ەستيمىز (بۇل تۋرالى الداعى ۋاقىتتا ارنايى جازاتىن بولامىز). ءبىراق ول ۋنيۆەرسيتەتتەر – «ەليتالىق» ۋنيۆەرسيتەتتەر عوي. باي-باعلانداردىڭ جانە قالادا وقىعانداردىڭ قىزىقتى ورتاسى. ەستۋىمىزشە، ونداي جوو-لارعا اۋىلدان كەلگەن بىردە-بىر بالا تۇسە المايدى ەكەن. ويتكەنى، اعىلشىن ءتىلىن بىلمەيدى. قارا قازاقتىڭ بالاسى ءداستۇرلى، اتى بار، «كوپشىلىككە ارنالعان» جوو-لاردا وقىپ ءجۇر. كەمدىك كوردى دەي المايمىن. ءبىلىمدى ىزدەگەندەر قايدان بولسىن الادى... ءبىراق، ءبارىبىر باسەكەلى زاماندا ەسەسى كەتسە، ءىرى كومپانيالاردا ەمەس، قارا بازارلاردا جۇمىس ىستەسە، شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ ماڭىندا ەمەس، اۋىلدان شىققان شاعىن كاسىپكەرلەردىڭ تىلەۋىن تىلەپ جۇرسە - وعان دا ءبىلىم جۇيەسىنىڭ جۇيەسىزدىگى سەبەپكەر...
دۇنيەجۇزى تاريحىن ورىس تىلىندە وقىتۋ... كىمگە كەرەك؟ تانىمدىق ءورىسىن كەڭەيتەر، تامىرىن تەرەڭنەن ىزدەۋگە تالپىندىرار وزەكتى ءپاندى وزگە تىلدە وقىتۋدان نە ۇتپاقپىز؟ بۇل رەسەيگە جاعۋ ما، الدە ولاردىڭ ىعىنان قورقۋ ما؟ ورىس ءتىلىن شەتكە ىسىرىپ جاتىر دەيتىن بايبالامنان ىعىپ، ءوز ۇرپاعىنىڭ ساناسىن ۋلايتىن جولعا مويىن بۇرۋ – تاريح الدىنداعى قىلمىس. ورىس ءتىلى الەمدىك ءتىل بولۋدان قالعالى قاشان. مۇنى بىزدەن گورى «يننوۆاسياشىل» ساعادييەۆ جاقسى بىلەدى. ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، جەتى جاسقا كەلگەنشە تەك قانا قازاق تىلىندە سويلەگەن. بالكىم، ەرلان ساعادييەۆتىڭ ساناسىندا بالا كەزدە ورىستىلدىلەردەن كورگەن قورلىعى، ولاردان ءوزىن تومەن ساناۋ، كەم كورۋ ادەتى جاسىرىنىپ جاتپاسىنا كىم كەپىل؟! ورىس مەكتەبىندە كەتكەن كەگىن بەيمالىم تۇردە بۇگىنگى ۇرپاقتان الۋى دا عاجاپ ەمەس. پسيحولوگيانىڭ زاڭدىلىعى بار وسىنداي... وكىنىشتىسى، ورىستىلدىلەردەن ەمەس، قازاقتىلدىلەردەن، ءوز ۇلتىنان الادى. مۇنى «ساعادييەۆتىك سيندروم» دەپ بولە-جارا اتاۋعا دا بولادى.
قازاق تاريحىن دا ورىس تىلىندە وقىتپاق كورىنەدى... ءوز تاريحىن، تەگىن بىلمەيتىن تامىرسىزداردان عانا مۇنداي «رەفورمانى» كۇتۋگە بولادى.
باسىندا ايتقانىمىزداي، «ەليتالىق ورتاعا» ىڭعايلاپ جاسالعان رەفورمالاردى قارا قازاقتىڭ جاعدايىمەن ساناسپاي ىسكە اسىرۋ – ۇرپاق ساناسىن ۋلاۋدىڭ ءبىر جولى. ساعادييەۆتەر سونى ءوز قولدارىمەن جۇزەگە اسىراتىندارىن ويلاپ تا جۇرگەن جوق...
ءتىل بىلگەننىڭ ءبارى ءبىلىمدى ەمەس
ەگەر ءدال وسى رەفورما وسى قالپىندا جۇزەگە اسسا، وندا قازاق ءتىلىنىڭ – مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ كوسەگەسى ەشۋاقىتتا كوگەرمەك ەمەس. بۇعان تەوريالىق تا، پراكتيكالىق تا دالەلدەر جەتكىلىكتى.
بىرىنشىدەن، ءبىز 25 جىل بويى مەملەكەتتىك ءتىلدى سان-سيفرلار مەن ەسەپتىك داۋرىقپا ناۋقانداردىڭ قۇربانى ەتۋمەن كەلەمىز. ءيا، ءقازاقتىلدى مەكتەپتەر كوبەيدى. ءيا، «كوپشىلىككە ارنالعان» ۋنيۆەرسيتەتتەردە ءقازاقتىلدى توپتاردىڭ سانى ارتىپ، 70 پايىزدىق مەجەدەن استى. وكىنىشتىسى، ءبىز سان قۋدىق، ساپا قۋمادىق. قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردىڭ بەتى ەندى تۇزەلىپ كەلە جاتقاندا، ولاردى سانى بىتپەس رەفورمالار مەن قاعازباستىلىقتىڭ قيامەتىمەن شارشاتتىق. كەزەكتى رەفورمانىڭ ەڭ ۇلكەن سوققىسى – ءۇش تۇعىرلى ءتىلدى جۇيەسىز ەنگىزۋ بولماق. جۇيەسىزدىك ەمەي نەمەنە، الدىمەن عىلىمي دايىندىق پەن مەتوديكالىق ازىرلىك، ۇستازداردىڭ بىلىكتىلىگىن جەتىلدىرۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرۋ كەرەك ەمەس پە!
ەكىنشىدەن، عىلىم قازاقشا سويلەمەي، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ كوكجيەگى كەڭەيمەيتىنى بۇدان بۇرىن دا تالاي ايتىلعان. بۇل – دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اكسيوما. ءبىز بولساق، بارلىق قاجەتتى ماماندىقتاردى وزگە تىلدە وقىتامىز دەپ الشاڭداپ ءجۇرمىز. دەمەك، قازاق ءتىلى ەشقاشان عىلىم تىلىنە اينالا المايدى... وعان ەڭ الدىمەن ءبىزدىڭ بيلىك مۇددەلى ەمەس. حيميا، فيزيكا، ماتەماتيكا سەكىلدى جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنىڭ نەگىزگى پاندەرىن وزگە تىلدە وقىتام دەۋ – ۇلت ءتىلىن ىرگەلى عىلىمداردان الشاقتاتۋ. ودان باسقا تۇك تە ەمەس.
ۇشىنشىدەن، وزگە ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەن ادامنىڭ ءبارى ءبىلىمدى ەمەس. اعىلشىن ءتىلىن بىلەتىن اعىلشىننىڭ ءبارى ءبىلىمدى، بىلىكتى دەپ كىم ايتتى؟.. ءقازىر اعىلشىن ءتىلىن ءوز تىلىنەن ارتىق بىلەتىن ادامدار ازيا، افريكا، لاتىن امەريكاسىندا جەتكىلىكتى. وسى ءتىلدى بىلگەنىمەن، وسى ءتىل ارقىلى ەلىن ۇشپاققا شىعارا الاتىندار وتە از. جاڭا بۋىن اعىلشىن تىلىندە ەركىن سويلەۋىمەن الەمدى تاڭعالدىرمايدى، سول ءتىلدى يگەرە وتىرىپ، ۇلتتىق ءھام دىلدىك قۇندىلىقتارىن شىعارماشىلىققا اينالدىرا العاندار عانا بايگەدەن وزادى. سول ءتىلدى پايدالانىپ، ءوز ەلىنىڭ عىلىمى مەن ىلىمىنە ۇلەس قوسقاندار عانا ناعىز بىلىمدىلەر قاتارىنا قوسىلادى.
بىزدەگى ءبىلىم ساياساتى – تاۋەلسىزدىك تۇسىندا كوپ قيانات كورگەن رەفورمالار لابوراتورياسى. قاتاڭ جۇيەنى، ەسكى قابىرعانى بۇزباي، مىڭ سان رەفورما جاساساڭ دا، ەشتەڭە قيراتا المايسىڭ. ساعادييەۆ سەكىلدى ون مينيستر كەلسە دە تۇزەي المايدى، ويتكەنى ولار وقۋدىڭ فورماسىن وزگەرتۋگە قۇمار، مازمۇنىمەن ءىسى جوق.
ت. وسكەنباي.
