يسلام ءدىنى قازاق دالاسىنا تارالعاننان باستاپ، عاسىرلار بويى حالىقتىڭ ومىرشەڭ رۋحاني-مورالدىق قۇندىلىقتارىمەن، ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەرىمەن كىرىگىپ، ءدىن مەن ءداستۇر بىرلىگىن قۇرادى. ءوز بولمىسىندا مورال ماسەلەسىنە باسا ءمان بەرەتىن يسلام ءدىنى رۋحاني قۇندىلىقتاردى ءپىر تۇتقان قازاق ءتولتۋما رۋحانياتىمەن ۇندەسكەندە، ءدىن مەن ءداستۇردىڭ اسقاق ادامگەرشىلىك ۇستانىمدارعا نەگىزدەلگەن قايتالانباس بىرەگەي سۇحباتى قالىپتاستى.
قازاق سالت-داستۇرلەرى مەن يسلام ءدىنىنىڭ استاسۋى جونىندە از ايتىلىپ، از جازىلىپ جۇرگەن جوق. يسلام ءدىنى مەن قازاق سالت-داستۇرلەرى اراسىندا عاسىرلار بويى ورنىققان اشىق سۇحبات بار. ول سۇحباتتىڭ ىرگەسىن كەشەگى اتەيستىك قوعام – كەڭەستەر وداعى دا ىدىراتا العان جوق. جاھاندانۋ ۇدەرىسى بەلەڭ العان بۇگىنگى داۋىردە وكىنىشكە وراي سول تابيعي سۇحباتقا سىنا قاعىپ، شابۋىل جاساۋ فاكتىلەرى كەزدەسىپ وتىر. مىڭ جىل بويى حالىقتىڭ وزىمەن ءبىر جاساسىپ كەلگەن، تۇرمىسىنا، ساناسىنا، بولمىسىنا ءسىڭىپ، رۋحىمەن تۇتاسىپ كەتكەن ءدىندى قول جەتپەس كۇردەلى دۇنيەگە ۇقساتىپ، قيلى-قيلى تاپسىرمەن ءتۇسىندىرىپ، حالىقتان قاساقانا الىستاتۋ ۇدەرىسى ورىن الۋدا. قازاقتى يسلامعا جاڭا كىرگەن ەل سەكىلدى كورسەتىپ، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءداستۇردى، عۇلامالار جۇرگەن جولدى مانسۇقتاپ، قازاق رۋحانياتىنىڭ كۇرە تامىرىن قىرقۋعا باعىتتالعان ارانداتۋشى ارەكەتتەر سالدارىنان ءداستۇرلى قۇندىلىقتار كۇيرەۋگە ۇشىراۋدا.
قازىرگى اقپارات كەڭىستىگىندە يسلام ءدىنى مەن قازاق داستۇرلەرىن مادەنيەتتەر سۇحباتى مەن دۇنيەتانىم ۇندەستىگى اياسىندا قاراستىرۋعا كەرى باعىتتالعان مىناداي تەندەنسيالار بايقالادى:
- يسلامعا دەيىنگى جەتىستىكتەردى جوققا شىعارۋ.
- قازاق سالت-داستۇرلەرى مەن ىرىم-تىيىمدارىن تەرىستەۋ.
- ءقابىر زياراتى ماسەلەسىن ۋشىقتىرۋ.
- كەڭەستىك كەزەڭدى رۋحاني تۇلدىر ءداۋىر رەتىندە تانىتۋ.
- «تاڭىرشىلدىك» اعىمى تۋرالى جالعان داقپىرت تاراتۋ.
- يسلامعا دەيىنگى جەتىستىكتەردى جوققا شىعارۋ – ءدىن تازالىعىن وزدەرىمەن عانا بايلانىستىرعىسى كەلەتىن يسلام اتىن جامىلعان راديكالدى اعىم وكىلدەرى تاراپىنان قازاقتى سانالى تۇردە رۋحاني تامىرىنان اجىراتۋعا باعىتتالعان ارەكەتتەردىڭ العاشقى ساتىسى.
يسلامعا دەيىنگى قازاق دالاسىن يسلامعا دەيىنگى اراب ولكەسىمەن سالىستىرۋ مۇمكىن بولىپ تابىلمايدى. ارينە، ارابتاردىڭ يسلامعا دەيىنگى تاريحى تۇلدىر ەمەس، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە وزىندىك مادەني جەتىستىكتەرگە، اسىرەسە ءسوز ونەرىندە ەلەۋلى تابىستارعا قول جەتكىزگەن بولاتىن. دەگەنمەن جالپىحالىقتىق داستۇردە قاندى قانمەن جۋۋ، تۇڭعىش قىز پەرزەنتىن تىرىدەي كومۋ، نەكەدەن تىس قاتىناستاردى قالىپتى جاعداي ساناۋ سەكىلدى ناداندىق عۇرىپتار كەڭىنەن تارالىپ، ەل ومىرىنە ۇلكەن اۋىرتپالىق تۋدىرعانى ايقىن ەدى. سوندىقتان دا بەرتىندە اراب حالقىندا يسلامعا دەيىنگى كەزەڭ «جاھيلييا» – ناداندىق ءداۋىرى اتاندى.
ال بۇگىنگى قازاق دالاسىندا يسلامعا دەيىنگى داۋىردە ءبىرقۇدايلىق قاعيدالارى مەن ىزگىلىك ۇستانىمدارىنا نەگىزدەلگەن تۇركىلەردىڭ ءتول ءدىنى – تاڭىرلىك سەنىم سالتانات قۇرىپ تۇردى. «وبال»، «كيە»، «قۇت» سەكىلدى قاستەرلى ۇعىمدار ارقىلى تەرەڭ تامىرلى رۋحاني قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرعان، ىزگىلىك پەن ۇندەستىككە نەگىزدەلگەن تاڭىرلىك سەنىمنىڭ دىلىمىزدەگى، داستۇرىمىزدەگى، مادەنيەتىمىزدەگى ىزدەرى ءالى سايراپ جاتىر.
يسلامعا دەيىنگى داۋىردە جوعارى دارەجەدە ۇيىمداسقان اكىمشىلىك-باسقارۋ جۇيەسى، جاۋىنگەرلىك ونەردى تەرەڭ مەڭگەرگەن اسكەرى، تاس كىتاپتارعا تاريحىن تاڭبالاعان جازۋ مادەنيەتى بولعان، جارتى الەمدى جاۋلاپ، «باستىنى ەڭكەيتىپ، تىزەلىنى بۇكتىرگەن» كوك تۇرىك قاعاناتىنىڭ مادەني جەتىستىكتەرى دە الەم وركەنيەتىنەن ءوز ورنىن الدى. ولاردىڭ ادامگەرشىلىكتى تۋ ەتكەن مول رۋحاني مۇراسى بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ جەتتى، ۇلتتىق دۇنيەتانىمىمىزعا نەگىز بولىپ قالاندى. كوك تۇرىكتەرگە دەيىنگى «تاريحتىڭ دىراۋ قامشىسى بولعان» ساقتار مەن عۇنداردىڭ داڭقتى تاريحىن دا جاسىرىپ-جابۋ مۇمكىن ەمەس.
مۇنداي بۇرىس اقپاراتتار، بىرىنشىدەن، ەل ازاماتتارىنىڭ وتانشىلدىق سەزىمىنە سىزات ءتۇسىرىپ، ءتول تاريحىنا دەگەن تەرىس كوزقاراس قالىپتاستىرادى. ەكىنشىدەن، رۋحاني تامىرىنان الىستاپ بارا جاتقان قازىرگى قازاقستاندىق قوعام ءۇشىن ەجەلگى تاريحىن تۇلدىر ەتىپ كورسەتۋ كۇرەتامىرىن قىرقۋمەن بىردەي ءقاۋىپتى. ۇشىنشىدەن، يسلامداي ۇلى ءدىننىڭ ابىرويىن وعان دەيىنگى جەتىستىكتەردى جوققا شىعارىپ، جالعان تاريح جاساۋ ارقىلى كوتەرۋ مۇمكىن ەمەس. كەرىسىنشە سول جەتىستىكتەردى رۋحانيلىقتىڭ بيىك ساتىسىنا كوتەرگەنى، قازاق دالاسىندا بەلگىلى ءبىر تاريحي كەزەڭدەردە ءومىر سۇرگەن دىندەر اراسىنان وق بويى وزىپ شىعىپ، جەكە-دارا تاڭدالىپ، ۇلت دىنىنە، اتا دىنگە اينالۋى يسلامنىڭ شىن مانىندەگى وزىقتىعىن ايقىندايدى.
- قازاق سالت-داستۇرلەرى مەن ىرىم-تىيىمدارىن تەرىستەۋ– قازاق مۇسىلماندىق مادەنيەتىن جوققا شىعارۋعا باعىتتالعان ارەكەتتەردىڭ ەڭ پارمەندى قۇرالى رەتىندە قىزمەت ەتۋدە. قازاق ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەرىن ەشبىر شاريعاتسىز يسلامعا قارسى قويىپ، كۇپىرلىك پەن ناداندىقتىڭ، اللاعا سەرىك قوسۋدىڭ كورىنىسى رەتىندە ايىپتاۋ مۇددەلى توپتار تاراپىنان بەلەڭ الدى. «ءسالت-داستۇرىمىزدى اقىلعا قونبايتىن، عىلىم-بىلىمگە قايشى، سانانى ۋلاپ، دىنسىزدىككە، يمانسىزدىققا ۇشىراتاتىن نەگىزى جوق ىرىم-سىرىمنان اجىراتىپ الۋ كەرەك، بۇل اتا-بابا داستۇرىنە دەگەن قۇرمەت پەن سۇيىسپەنشىلىكتىڭ كورىنىسى بولماق» دەگەن جاساندى ۇراندار جەكەلەگەن باق-تاردا ءبىرشاما جالاۋلاتىلدى.
كەلىننىڭ سالەم سالۋى، ءارۋاقتارعا قۇران باعىشتاۋ، كوزمونشاق، تۇمار تاعۋ، ءتاساسسۋل جاساۋ سەكىلدى قازاقتىڭ ىزەت پەن قۇرمەتتەن جانە ىزگىلىك ءدىنى يسلامنان باستاۋ العان يگى داستۇرلەرى راديكالدى يدەولوگيا جەتەگىنە ەرگەن قانداستارىمىزدىڭ سۇيىكتى مىسالىنا اينالدى. وسىندايدا قازاقتىڭ «قارعىستىڭ جامانى ءوزىڭ بىلمە، بىلگەننىڭ ءتىلىن الما» دەگەنى ويعا ورالادى. ادام بىلمەگەنىنىڭ جاۋى. بىلىمسىزدىكتى اسقىندىرا تۇسۋگە مۇددەلى تاراپ تاعى بار. شاريعاتتى دەندەپ بىلمەگەن، تۇستەپ تانىماعان، رۋحىن سەزىنبەگەن شالا ساۋاتتى بۋىن جالعان ۇراندار جەتەگىندە ءوز ۇلتىنان جاتتانۋدا.
وسى ورايدا ەڭ الدىمەن «اقىلعا قونبايتىن، عىلىم-بىلىمگە قايشى، سانانى ۋلاپ، دىنسىزدىككە، يمانسىزدىققا ۇشىراتاتىن نەگىزى جوق ىرىم-سىرىمدار» قازاق مادەنيەتىندە جوققا ءتان ەكەندىگىن اتاپ ايتۋعا تۋرا كەلەدى.
بىرىنشىدەن، ءاربىر ىرىم-تىيىمنىڭ نەگىزىندە تەك سەنىمگە قاتىستى عانا ەمەس، عىلىمعا، اسىرەسە مەديسيناعا قاتىستى دا كوپتەگەن سەبەپتەر بار ەكەنى عىلىمي تۇرعىدان الدەقاشان دالەلدەنگەن. ەكىنشىدەن، شاريعاتقا قايشى سانالاتىن تاڭىرلىك سەنىمنەن قالعان ىرىم-تىيىمداردىڭ كوپشىلىگىنىڭ قازىرگى كۇنى عۇرىپتىق (ريتۋالدىق) جاعى عانا بۇرىنعىشا ساقتالىپ، سەنىمدىك جاعى، مازمۇنى مۇلدە وزگەرىپ كەتتى. ءبىرقاتار ىرىمداردىڭ نەگىزىندە كونە تاڭىرلىك سەنىمنىڭ ءىزى بار ەكەنىن ەشكىم جوققا شىعارمايدى، ءبىراق ءقازىر مۇنداي ىرىمداردى ەشكىم ەجەلگى تۇسىنىكتەرگە نەگىزدەپ جاسامايدى. مىسالى، اق بوساعا اتتاپ، وتقا ماي قۇيىپ جاتقان قازىرگى كەلىندەر بۇل ىرىمدى وت پەن مايعا تابىنعاندىقتان جاسامايدى، اتا-بابا داستۇرىنە دەگەن قۇرمەتپەن «بۇرىنعى-سوڭعىنىڭ جولى» جاسايدى. ياعني قازاقى تانىمدا قالىپتاسقان «شىراعىم سونبەسىن»، «وتىم وشپەسىن» دەگەن يگى تىلەكپەن قايىرىن اللادان تىلەپ، وتقا ماي قۇيادى.
ىرىم بولەك تە، نانىم بولەك. ىرىم تىكەلەي نانىمنىڭ كورىنىسى بولسا، قازاق ەكەۋىنە ەكى اتاۋ بەرمەس ەدى. ىرىمدا «وسىلاي ەتسە، سولاي بولادى» دەگەن ۇزىلدى-كەسىلدى نانىم-سەنىم ەمەس، «وسىلاي ەتسەك، سولاي بولسا ەكەن» دەگەن تىلەك، نيەتتەنۋ، سۇراۋ تۇرادى. ونىڭ ءبارىن ادام شىن نيەتىمەن جاقسىلىقتان ءۇمىت كۇتىپ جاسايدى. ال جاقسىلىقتى جالعىز جاراتۋشىنىڭ عانا بەرەتىنىن اتامىز قازاق «جاماندىق كورسەم وزىمنەن، جاقسىلىق كورسەم قۇدايدان» دەپ ءبىر-اق اۋىز سوزبەن بەكىتكەن. ىزگى نيەتپەن جاسالعان ىرىمداردى پايعامبارىمىزدىڭ دا ۇناتقانى حاديستەردە كەلتىرىلەدى.
قازاقتىڭ ىرىم-تىيىمدارى ءوزىن-وزى تەپە-تەڭدىككە كەلتىرىپ، تابيعي تۇردە ءجۇرىپ جاتقان ۇدەرىس. تاعى ءبىر ەسكەرەتىن نارسە – ىرىمدى ورىنداعاننان ءدىن يسلام جولىنان ازىپ، كۇپىرلىككە سالىنىپ، باسقا دىنگە اۋىسىپ كەتكەن ەشبىر قازاق جوق. قازىرگى قازاقتىڭ ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيىنىڭ تاڭىرلىك سەنىمگە يلانعان بابالارىنان ايىرماسى جەر مەن كوكتەي. جوعارىدا ايتىلعان ىرىم مەن نانىمعا قاتىستى جايتتاردى بۇگىنگى قازاقتىڭ كوپشىلىگى اجىراتا بىلەدى.
قازاقى ىرىمدار كۇن ساناپ تۇرمىسىمىزدان الىستاپ، جۇتاپ، جويىلىپ، تۇتىنۋشىسى ازايىپ بارا جاتىر. زامان اعىمىنا ىلەسە الماعان تالاي ىرىمدار وز-وزىنەن قالىپ قويۋدا. ال جاقسىلىقتان ۇمىتتەندىرەتىن، ىزگى ىستەرگە جەتەلەيتىن، جانعا دۇنيەگە سەنىم ۇيالاتاتىن جاعىمدى ىرىم-تىيىمدار ۇلت دۇنيەتانىمىنىڭ اجىراماس ءبىر بولىگى رەتىندە ءومىر سۇرۋگە قۇقىلى.
ۇلتتىڭ مىنەزى مەن داستۇرلەرى – ەگىز ۇعىم. بىرىنەن ءبىرى تۋىنداپ، ءبىرىن-بىرى قالىپتاستىرىپ جاتادى. ءدىن قاعيدالارىنىڭ سەنىمدىك جاعىن دىندەس ۇلتتار وزگەرىسسىز قابىلدايدى، الايدا ءبىر ۇلتتىڭ ءداستۇرىن ەكىنشى ۇلت كوشىرە المايدى. وعان ءدىنىمىز دە ماجبۇرلەمەيدى. اراب تا، قازاق تا يسلام ءدىنى اياسىندا دامىپ كەلە جاتقان ۇلتتار، ءبىراق داستۇرلەرى قابىسا بەرمەيدى. ءبىر عانا بالانىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە بايلانىستى كەيبىر راسىمدەردى الايىق. ارابتار نارەستەنىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە 7 كۇن تولعاندا، شاشىن الىپ، شاشىنىڭ سالماعىمەن بىردەي ساداقا بەرەدى. قازاقى داستۇردە دۇنيەگە نارەستە كەلگەندە شىلدەحانا جاسالادى، بەسىككە سالىنادى، جيىرما كۇندە كىشى قىرقىنان، وتىز توعىز نەمەسە قىرىق ءبىر كۇندە ۇلكەن قىرقىنان شىعارادى. قىرىق ىزگى تىلەك ايتىپ، قىرىق قاسىق سۋمەن جۋىندىرۋ، شاش-تىرناعىن الۋ، كەلۋشىلەرگە «جۇعىستى بولسىن» دەپ سىي كادە بەرۋ (قازاقشا ساداقا) – قازاققا ءتان داستۇرلەر. ەشكىم ەشبىرىن شاريعاتقا شالىس دەپ ايىپتاي الماسا كەرەك.
قازاقى مىنەز بەن دۇنيەتانىمدا ىزەت پەن قۇرمەتكە ەرەكشە ءمان بەرىلەدى. «قازاقى مىنەز» دەگەن ۇعىمنىڭ ءوزى كىشىپەيىلدىلىك، دارحاندىق، ەركىندىك ءتارىزدى كەسەك مىنەزدەرمەن ايقىندالادى. سول قازاقى مىنەزدىڭ ءتىنىن قۇراعان كىشىپەيىلدىلىكتىڭ كورىنىسى ىسپەتتى داستۇرلەردىڭ ءبىرى – كەلىننىڭ سالەم سالۋى. ءاربىر امال نيەتىمەن قايىرلى، ال قۇرمەتتەۋ نيەتىمەن سالەم سالۋدىڭ ساجدەگە جىعىلۋمەن ءبىر ەمەستىگى، تابىنۋ نيەتىندە جاسالماعاندىقتان، اللاعا سەرىك قوسۋمەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىنى ايدان-انىق. كورنەكىدەن كومەسكى جاساپ، ساۋ ادامدى اقىلىنان اداستىراتىن جالعان ۇكىمدەر جاساۋشىلاردىڭ تۇپكى نيەتى – ءداستۇرلى قۇندىلىقتارعا سىنا قاعىپ، ىشكى تۇراقتىلىققا نۇقسان كەلتىرۋ.
- ءقابىر زياراتى ماسەلەسىن ۋشىقتىرۋ. قابىرلەرگە، اۋليەلەرگە زيارات ەتۋ – قازاق سالت-داستۇرلەرىنىڭ ىقپالدى ءبىر بولىگى، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان تاربيە ينستيتۋتى. وسى ىقپالدى ينستيتۋتتى حالىقتىڭ ساناسىنان سىلىپ تاستاۋعا تىرىسۋشىلىق ءدىن مەن ءداستۇر بىرلىگىنە قارسى باعىتتالعان ءىس-قيمىلدىڭ ماقساتتى جەكە بولىگى دەۋگە بولادى. بۇل ورايدا راديكالدى اعىم وكىلدەرى «اتا جولى» سەكىلدى زيارات ادەبىن ءدۇنياۋي ماقساتتارعا پايدالانىپ، تۇسىنىسپەۋشىلىكتەردىڭ تۋىنداۋىنا سەبەپ بولعان ۇيىمداردىڭ ءىس ارەكەتىنەن تۋىنداعان تەرىس كوزقاراستى ءتيىمدى پايدالانۋدا. قابىرگە زيارات ەتۋدى سەرىك قوسۋ كۇناسىمەن بايلانىستىرۋعا كۇش سالۋشى اعىمدار بۇل ارەكەتتەرىن اسقان ۇلتجاندىلىق بەلگىسى رەتىندە تانىتۋعا تىرىسىپ باعادى. «ۇلت ءۇشىن كۇنانى داستۇرگە اينالدىرۋ – قۇردىمعا بەت بۇرۋ بولماق. وسى تۇرعىدا ۇلتىمىز ءۇشىن ۇلكەن ءقاۋىپتىڭ ءبىرى – سەرىك قوسۋ كۇناسى دەپ ايتا الامىز»، «ازعىرۋشى شايتاننىڭ ادامنىڭ وسال تۇسىن ىزدەيتىنى، قازاق حالقىنىڭ وسال تۇسى – ءارۋاقتى سىيلاعانى ەكەندىگى بەلگىلى. ءارۋاقتى سىيلاۋ ورنىنا سىيىنۋمەن اينالىساتىن سەرىك قوسۋشىلاردىڭ شىعا باستاۋى ۇلت رۋحىنىڭ داعدارىسى بولىپ تابىلادى» دەپ باستالعان «قامكوڭىل» ءارى قىزۋ ناسيحاتتاردىڭ، زيارات ماسەلەسىن ۋشىقتىرا ءتۇسۋ ماقساتىندا كوپتەپ دايىندالىپ، تاراتىلعان وتىرىك شىنى-ارالاس دىبىستىق-بەينە تاسپالاردىڭ، ب ا ق جانە عالامتور ماتەريالدارىنىڭ سوڭى قابىرلەر مەن قۇلپىتاستاردى قيراتۋ ارەكەتىنە اكەلىپ سوقتىرعانى كوزى قاراقتى كوپشىلىككە جاقسى ءمالىم.
قابىرگە زيارات ەتۋدى سەرىك قوسۋ كۇناسىمەن بايلانىستىرۋ قانشالىقتى قيسىندى دەگەنگە كەلسەك، ءقابىردى زيارات ەتۋگە، ءارۋاقتارعا قۇران باعىشتاۋعا يسلامنىڭ تىيىم سالمايتىنى، قايتا قولدايتىنى بەلگىلى. باعىشتالعان قۇران سوڭىنان ءاربىر مۇسىلماننىڭ اللادان تىلەك سۇراپ، دۇعا ەتەتىنى بەلگىلى جايت. وسى تىلەكتى ءقابىر باسىندا ايتقانى ءۇشىن عانا ادامنىڭ ءارۋاققا سىيىنعان بولىپ سانالمايتىنى انىق. «سەرىك قوسۋ كۇناسىنە باتتى» دەپ ايىپتايتىنداي، كەسەنەگە بارىپ، قول جايىپ وتىرعان ادامنىڭ اللادان تىلەك سۇراماي، ءارۋاققا سىيىنىپ وتىرعانىن قالاي دالەلدەۋگە بولادى؟
يسلامدا عاسىرلار بويى ءقابىر زياراتىنىڭ ءبىرتۇتاس ادەبى قالىپتاسقان. نەدەن باستاپ، قالاي اياقتاۋ، نەنى جاساۋ، نەنى جاساماۋ كەرەك – بارلىعى بەلگىلەنىپ، ارا-جىگى ايقىندالعان. تۇركى-قازاق دالاسىنا يسلامنىڭ العاشقى ەنگەن كەزەڭىنەن – Vءىىى عاسىردان باستاپ زيارات ادەبىمەن جەرگىلىكتى حالىق ەتەنە تانىستى، ونى عاسىرلار بويى ۇستانىپ، ءوز ءداستۇرى مەن دۇنيەتانىمىنىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالدىردى. بۇل جايىندا از ايتىلىپ، از جازىلىپ جۇرگەن جوق. ماسەلە مۇددەلى تۇلعالار تاراپىنان قاتە ۇعىمداردىڭ قاساقانا ءورشىتىلىپ، تولاسسىز ۋاعىزدالۋىندا بولىپ وتىر.
ءقابىر زياراتىنداعى ءبىرقاتار تۇسىنىسپەۋشىلىك تاۋاسسۋل ماسەلەسىنىڭ دۇرىس ۇعىنىلماۋىنان تۋىندايدى. اللانىڭ كوركەم ەسىمدەرىن، پايعامبارىمىزدىڭ نەمەسە تاقۋالاردىڭ قۇرمەتىن دانەكەر ەتىپ، سولاردىڭ قۇرمەتىنە تىلەك تىلەۋ ءۇردىسى يسلامنىڭ باستاپقى كەزەڭدەرىنەن بار ەكەنى بەلگىلى. قۇران اياتتارىنان، پايعامبار حاديستەرىنەن باستاۋ العان بۇل تاۋاسسۋل ءۇردىسى ءوز كەزىندە پىكىر كەلىسپەۋشىلىكتەرىن تۋىنداتپاي قالعان جوق. دەگەنمەن دۇرىس ورىندالعان ءتاۋاسسۋلدىڭ، ياعني دانەكەر ەتىلۋشىدەن (پايعامباردان، اۋليە-تاقۋالاردان) ەمەس، جالعىز جاراتۋشىدان عانا كومەك سۇراۋدىڭ شاريعاتقا قايشى ىسكە جاتپايتىنى دا تالاي عۇلامالار تاراپىنان دالەلدەنگەن.
ءقازىر بەلگىلى ءبىر اعىمداردىڭ بەل الىپ، زيارات ماسەلەسىندە ساۋاتسىزدىقتىڭ كۇشەيۋىنە سەبەپ بولىپ وتىرعانى ءمالىم. ءبىراق ول ساۋاتسىزدىقتى قاسىرەتتى قاۋىپكە، ۇلى دەرتكە بالاۋدىڭ قاجەتى جوق. ادام تانىمىنىڭ شاتاسۋى اسىرەسە قازىرگىدەي يدەولوگيالىق-فورماسيالىق وتپەلى كەزەڭدەردە كۇشەيەدى. بۇدان شىعۋدىڭ جولى شابۋىلداۋ ەمەس، اعارتۋ، ناسيحاتتاۋ جۇمىستارى بولۋعا ءتيىس. زيارات ينستيتۋتىن تۇبەگەيلى جويۋعا تىرىسۋ ارەكەتى اسا ءقاۋىپتى. ويتكەنى زيارات ينستيتۋتى جويىلعان جەردە پايدا بولعان رۋحاني بوس كەڭىستىكتى مىندەتتى تۇردە اسىرە دەسترۋكتيۆتى اعىمدار جاۋلايدى. قازاقتا بۇرىن-سوڭدى بولماعان ءقابىر قيراتۋ سۇمدىعى دا وسىنداي ويسىزدىقتاردان تۋىندادى.
قۇلپىتاستاردى قيراتۋ وقيعالارى – يسلامنىڭ بىرىگۋگە باستايتىن كەمەل ءىلىمىن تانىپ-تۇسىنبەگەن ازاماتتاردىڭ بولىنۋگە يتەرمەلەيتىن الاۋىزشىل اعىمداردىڭ يدەولوگياسىنا بوي ۇرۋىنىڭ اششى سالدارى. شىن مانىندە يسلامدا ءقابىردى قيراتۋ تۇرماق، ونى اياق استى ەتۋگە، ۇستىنە وتىرۋعا، ءتىپتى سۇيەنىپ تۇرۋعا دا تىيىم سالىناتىنى بەلگىلى. ءقابىر ادەبىن ساقتاماۋدى بىلاي قويعاندا، ونى قيراتۋ ىسىنە دەيىن بارۋ سول ارەكەتتى جاساۋشىنىڭ رۋحاني-ادامگەرشىلىك تۇرعىدان قۇلدىراۋىنىڭ دا سالدارى بولىپ تابىلادى.
ۇلتتىق نەگىزدەن الىستاپ، ءداستۇرلى قۇندىلىقتارىن قۇنسىزداندىرعان بۋىننىڭ توبىرلىق پسيحولوگياعا بەيىم كەلەتىنى بەلگىلى. قازاق قازاق بولعالى ءوز تاريحىن ءوزى تالقاندارداي قاسيەتسىزدىككە بوي ۇرىپ كورگەن جوق. «ءولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەگەن ۇستانىمدى ۇلگى ەتكەن ۇلتتىڭ بۇگىنگى بۋىنى اتا-باباسىنىڭ مازارىن قيراتىپ جاتسا، مۇنى رۋحتىڭ جۇتاۋى، سانانىڭ جاتتانۋى، تاريحي تامىرىمىزدان ىرگە اجىراتۋدىڭ كورىنىسى دەمەسكە لاج جوق. بۇل ەڭ الدىمەن ۇلت ۇرپاقتارىنىڭ رۋحاني ساباقتاستىعىنىڭ جويىلۋىنا كۇش سالىپ وتىرعان مۇددەلى تاراپتار ارەكەتىنىڭ تەرىس ناتيجەسى ەكەنى كۇمانسىز.
- كەڭەستىك كەزەڭدى رۋحاني تۇلدىر ءداۋىر رەتىندە تانىتۋ. بۇل ءادىس – قازاقتىڭ ءدىني-ۇلتتىق بىرەگەيلىگىن جوققا شىعارۋدىڭ كەشەندى ادىستەمەسىنىڭ ءبىر بولىگى. دالىرەك ايتقاندا يسلامعا دەيىنگى جەتىستىكتەردى جوققا شىعارۋ، قازاق سالت-داستۇرلەرى مەن ىرىم-تىيىمدارىن تەرىستەۋ، ءقابىر زياراتى ادەبىن اللاعا سەرىك قوسۋ كۇناسىمەن بايلانىستىرىپ ۋشىقتىرۋ ارەكەتتەرى كۇتكەندەگىدەي ناتيجە بەرمەگەن سوڭ، ناسيحاتتى باسقا ارناعا بۇرۋدىڭ ءبىر جولى بولىپ وتىر. بۇل ءادىس بويىنشا: «قازاقتىڭ ەجەلدەن مۇسىلمان بولىپ كەلە جاتقانى شىندىق (قانداي مۇسىلمان بولعانى باسقا ماسەلە)، ءبىراق كەشەگى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ دىنسىزدەندىرۋ ساياساتى سالدارىنان قازاق دىنىنەن ايىرىلىپ، سەنىمىنەن جۇرداي بولدى. ءدىن ۇيرەتەتىن مولدالار ەلدەن بەزىپ كەتتى، بىردە-بىر مەشىت-مەدرەسە قالمادى، قىسقاسى حالىق جەتپىس جىلدا بارلىق ءدىن-يمانىنان ايىرىلدى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن عانا قازاق ءدىندى جاڭادان قابىلداي باستادى، وندا دا ءوز ەلىندە ءدىن بىلەتىن ەشكىم قالماعان سوڭ، شەتتەن وقىپ كەلگەن ازاماتتاردىڭ ارقاسىندا يسلامعا قايتا بەت بۇرا باستادى» دەگەن داقپىرتقا يلاندىرۋ بەلسەندى تۇردە جۇرگىزىلۋدە.
شىن مانىندە جەتپىس جىل تاريح ءۇشىن كوزدى اشىپ-جۇمعانداي قىسقا كەزەڭ ەكەنى بەلگىلى. كەڭەستىك بيلىك ءدىنسىز ءداۋىردى ورناتۋعا بەل شەشە كىرىسكەنىمەن 1930-جىلدارعا دەيىن قازاق دالاسىندا مەدرەسەلەردىڭ جۇمىس ىستەپ تۇرعانى تاياۋ تاريحىمىزدان ءمالىم. قوجا-مولدالاردى قۋدالاۋ ۇدەرىسى دە كەڭەستىك بيلىك كوزدەگەندەي اقىرىنا دەيىن جالعاسقان جوق. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىندا وتپەلى قۇندىلىقتاردىڭ حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرۋگە قاۋقارسىز ەكەندىگىن مويىنداعان كەڭەستىك بيلىك ماڭگىلىك قۇندىلىقتاردى قايتا جاڭعىرتىپ، ەل رۋحىن كوتەرۋ، وتان قورعاۋعا جىگەرلەندىرۋ ءۇشىن دىنگە ەرىك بەرۋگە ءماجبۇر بولدى. 1943 جىلى ورتا ازيا مۇسىلماندارىنىڭ ءدىني باسقارماسى قۇرىلىپ، قازاقستاننىڭ اتالعان ءدىني باسقارما قۇرامىنا قازيات رەتىندە ەنگەنى بەلگىلى. بۇل قازاق ءدىن زيالىلارىنىڭ ازدى-كوپتى اشىق جۇمىس جۇرگىزىپ، ءدىني ەڭبەكتەر جازۋىنا، عۇرىپتىق راسىمدەردى اتقارۋ، ءدىني مەرەكەلەردى وتكىزۋ سەكىلدى شارالارمەن شەكتەلسە دە، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ءدىني قىزمەتپەن اينالىسۋىنا مۇمكىندىك بەردى.
ەكىنشى جاعىنان ءدىني سەنىمنىڭ ساقتالۋى مەن ءدىني ءبىلىمنىڭ جالعاسىن تابۋى مەشىت-مەدرەسەلەردىڭ نەمەسە رەسمي ءدىن يەلەرىنىڭ قىزمەتىنە عانا تاۋەلدى دۇنيە ەمەس. ءدىن – ۇلتتىڭ بولمىسىمەن عاسىرلار بويى تۇتاسقان رۋحاني قۇندىلىقتار مەن دۇنيەتانىمدىق كوزقاراستار جۇيەسى، ول ءبىر عانا ءداۋىردىڭ دىنسىزدەندىرۋ ارەكەتىنەن جويىلىپ كەتە سالمايدى. سوندىقتان «ءدىن – اپيىن» دەپ جەتپىس جىل ۇرانداعانىمەن، كەڭەستىك كەزەڭ ۇلتىمىزدىڭ ءدىن-تۇعىرىن شايقالتا العان جوق. نامازىن جاسىرىن وقىپ، ناسيحاتىن ۇزبەگەن، ايتىن اشىق تويلاپ، جانازاسىن جاريا وتكىزگەن حالىقپەن الىسىپ ءجۇرىپ-اق كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ دە داۋرەنى ءوتتى.
ءۇشىنشى جاعىنان كەڭەستىك كەزەڭدە قازاق حالقىنىڭ جاسامپاز رۋحاني قۇندىلىقتارىن ءدىن دۇنيەسىنەن كوركەم ادەبيەتكە، ونەر تۋىندىلارىنا، عىلىمي مۇرالارعا كوشىرىپ، سول ارقىلى وسكەلەڭ بۋىنعا دارىتا بىلگەن، ەل جادىندا جاڭعىرتقان ۇلت زيالىلارىنىڭ جانقيارلىق ەڭبەگىن دە ەستە ساقتاۋ قاجەت.
كەڭەستىك كەزەڭدى رۋحاني تامىردان ءبىرجولا اجىراتقان تۇلدىر ءداۋىر رەتىندە سۋرەتتەۋ بۇگىنگى قوعامنىڭ ءدىن عۇلاماسى وزدەرى سەكىلدى كورىنۋگە، ءدىن تازاسىن وزدەرىمەن عانا بايلانىستىرىپ، رۋحاني ۇستازدىق تۇعىرىن يەلەنۋگە، سول ارقىلى قازاقستاندىق مۇسىلمان ۇمبەتىنىڭ وي-ساناسىن جاۋلاپ الۋعا جان سالىپ جۇرگەن راديكالدى اعىم جەتەگىندەگىلەردىڭ كەزەكتى قۇرالدارىنىڭ ءبىرى.
- «تاڭىرشىلدىك» اعىمى تۋرالى جالعان داقپىرت تاراتۋ.بارلىق سايكەس جاعدايلارداعىداي بۇل باعىتتاعى ناسيحاتتار دا قازاقتىڭ ءتول تاريحىنا شابۋىل جاساي وتىرىپ، بايىرعى سەنىمىنە دەگەن جەك كورۋشىلىك سەزىمىن وياتۋ، سول ارقىلى ۇلتتىق نەگىزدەن الىستاتا ءتۇسۋ، ءوز كەزەگىندە كونەدەن كەلە جاتقان ءبىرقاتار ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەرگە دەگەن تەرىس كوزقاراستى تۋىنداتۋ ماقساتىمەن جۇرگىزىلۋدە.
وسىنداي ماقساتتى ب ا ق كورسەتىلىمدەرىنىڭ ءبىرىنىڭ سەنارييىندەگى «ءقازىر قازاققا ءۇش جاقتان شابۋىل ءجۇرىپ جاتىر. ءبىر توپ – بۇكىل تاريحىمىزدى كۇستانالاپ، مۇسىلماندىق تاريحىمىزدى جوققا شىعارعىسى كەلەدى. ەندى بىرەۋلەرى ءتاڭىرشى جاساعىسى كەلەدى. پۇتقا، وتقا تابىندىرعىسى كەلەدى. ەندى ءبىر توپ – قازاقتىڭ بولمىسىنا كەرەعار – حريستياندىقتى تىقپالاپ اۋرە» دەگەن ۇزىندىدەن اڭعارۋعا بولادى.
بۇل ورايدا قازاقتىڭ مۇسىلماندىعىن تەرىسكە شىعارۋشىلار قاتارىندا تاڭىرشىلدەردىڭ كەلتىرىلۋىنىڭ ەشبىر دالەلدى نەگىزى جوق. قازىرگى قازاقستان قوعامىندا تاڭىرشىلدىك سەنىمىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن، قىر-سىرلارىن زەرتتەپ جۇرگەن عالىمدار، تابيعاتپەن ۇندەس تاڭىرلىك سەنىمنىڭ ارتىقشىلىقتارى تۋرالى كوزقاراستاردى ۇستاناتىن جەكەلەگەن تۇلعالار بار، ءبىراق «تاڭىرشىلدەر» دەگەن توپتاسقان ۇيىم دا، ءدىني اعىم دا جوق، ءدىني بىرلەستىك تە تىركەلمەگەن. تاڭىرشىلدىك يدەيالارىن بەلسەندى تۇردە ناسيحاتتاۋ قوعامدا كورىنىس تاۋىپ وتىرعان جوق.
سونداي-اق وسى سەنارييدە تاڭىرلىك سەنىمدى قولداۋشىلار جونىندە «باتىستىڭ دەمەۋىمەن سەلكەم سەنىم، شاماندىقتى ناسيحاتتاپ ءجۇر» دەگەن ادىستەمەلىك تۇرعىدان ساۋاتسىز ءارى ءساتسىز انىقتاما قولدانىلعان. تاڭىرلىك سەنىمنىڭ يسلامعا دەيىن قازاق دالاسىنا كەڭىنەن تاراعانى، ونىڭ يسلاممەن استاسقان مادەني جانە دۇنيەتانىمدىق نەگىزدەرى قازاق مەنتاليتەتىندە قازىرگە دەيىن ساقتالعانى بەلگىلى. سوندىقتان تاڭىرلىك سەنىمدى قولداۋ كوزقاراستارىنىڭ باتىستىڭ دەمەۋىنە سۇيەنۋىنە رۋحاني تۇرعىدان قاجەتتىلىك جوق. كەرىسىنشە «تاڭىرشىلدىك» دەگەن قالىپتاسپاعان اعىمدى قولدان قوسىپ، ويدان دۇشپان جاساۋ – قازاقتىڭ يسلامعا دەيىنگى دۇنيەتانىمدىق تۇعىرلارىن كۇيرەتۋگە كۇش سالۋشى اعىمداردىڭ ماقساتتى تۇردە ىسكە قوسىپ وتىرعان ىدىراتۋشىلىق تەتىكتەرىنىڭ ءبىرى دەپ ساناۋعا نەگىز بار.
جالپى باق-تاردا وقتىن-وقتىن بوي كورسەتىپ جۇرگەن تاڭىرشىلدىككە قاتىستى داۋرىقپا ماتىندەر ساۋاتسىزدىعىمەن، ءوزارا بايلانىسسىزدىعىمەن، قارابايىرلىعىمەن كوزگە ۇرىپ تۇرادى: «تاڭىرشىلدىك دەگەنىمىز نە ءوزى؟ ل.گۋميليەۆ بۇعان ەجەلگى تۇرىكتەر مەن موڭعولداردىڭ نانىم-سەنىمى مەن دۇنيەتانىمىنىڭ جيىنتىعى دەپ انىقتاما بەرگەن ەكەن. قايتالاپ ايتامىز... نانىم سەنىم-جيىنتىعى. دەمەك، ول ءدىن ەمەس»؛ «ءجا، تاڭىرگە سەندى دەگەن ءتۇپ بابامىز تۇرىكتەرگە كەلەيىك. وڭگەدەن ايىرماسى، كوپقۇدايشىلىقتى ەمەس، ءبىرقۇدايشىلىقتى ۇستانىپتى. بۇل دا بولسا، ولارعا جاراتۋشى ھاقتان ەلشى كەلدى دەگەن بولجامعا بولماشى بولسا دا نەگىز. ءبىراق، بۇل – بار بولعانى بولجام. تۇتاستاي تەرىستەي دە، تۇتاستاي قۇپتاي دا المايسىز». «ءاسىلى، سول تاكفيرىڭىز بەن ءتاڭىرشىلىڭىز شامامەن ءبىر ۇعىم، ءبىر تاراپ. ايتەۋىر، ەلدى مۇسىلمانشىلىقتان الىستاتۋ»؛ «سول كەزدە، تۇرىك بابالارىمىز دا بۇرىنعى سەنىمىن تاستاپ، ىڭ-شىڭسىز مۇسىلماندىقتى قابىلداعان جوق پا؟»، ت.ب.. تاڭىرشىلدىكتىڭ نەگىزدەرىن، ونىڭ تاريحي داۋىرلەردەگى ءمان-ماڭىزىن، تۇركى-قازاق جۇرتىنىڭ يسلامدى قابىلداۋ كەزەڭدەرىن دۇرىس پايىمداي الماي تۇرىپ، «تيسە تەرەككە، تيمەسە بۇتاققا» دەپ ايتەۋىر تۇسپالمەن شابۋىلداي بەرۋدەگى باستى ماقساتتاردىڭ ەندىگى ءبىرى – قوعام نازارىن ءدىن مەن ءداستۇر بىرلىگىنە سىنا قاعىپ، ءدىني-ۇلتتىق بىرەگەيلىكتەن ايىرۋدى كوزدەگەن اشىق دۇشپاندىق باعىتتاعى اعىمداردان اۋدارىپ، ۇساق ماسەلەلەرگە قاراي بۇرۋ بولىپ تابىلادى.
جوعارىدا سانامالانعان نەگىزدەردەن باسقا راديكالدى اعىم جەتەگىندە جۇرگەندەردىڭ («يدەولوگتارىنىڭ» دەۋگە ساپاسى كەلىڭكىرەمەيدى) جاڭا ءبىر ادىستەمەلىك كوزقاراسى – كۇنى بۇگىنگە دەيىن وزدەرى مويىنداماي كەلگەن قازاق حالقىنىڭ ەجەلدەن مۇسىلمان ەكەنىن تانۋ (مويىنداۋ)، سونىڭ نەگىزىندە يسلامنان تىس ءومىر ءسۇرۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىنە سەندىرە وتىرىپ، يسلامدىق مەملەكەت فورماسىن ناسيحاتتاۋ. سونىمەن ءبىر مەزگىلدە يسلامنىڭ جەرگىلىكتى ءومىر ءسۇرۋ فورماسىن ناداندىق رەتىندە تانىتاتىن يدەيالاردى استىرتىن سىڭىرە وتىرىپ، ءدىن تازاسىن وزدەرى اكەلگەندىگىنە دەگەن سەنىمدى ورنىقتىرۋ جالعاستىرىلۋدا. بۇل ورايدا ولار «مۇسىلمان قازاق، حريستيان قازاق بولىپ قاتار ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن بولمايدى، بۇل مىندەتتى تۇردە ىشكى سوعىسقا، اپاتقا الىپ كەلەدى» دەگەن يدەيانى سىڭىرۋگە تىرىسادى. ارينە، سوڭعى قۇبىلىستىڭ سالدارىن وڭ باعالاۋ راسىندا دا مۇمكىن بولىپ تابىلمايدى، ءبىراق بۇل يدەيانى ولار قازاقتىڭ مۇسىلماندىعىن ساقتاۋ مۇددەسىنە ەمەس، كوپدىندىلىك اپاتىمەن ۇركىتۋ ارقىلى يسلامدىق مەملەكەت فورماسىن يدەالداندىرۋعا پايدالانۋدا. بۇل ادىستەمە بولاشاقتا «تازا يسلام» مەن «تازا ەمەس» يسلام ماسەلەسىن سىرتتان تاڭىلعان ەمەس، تابيعي تۇردە ىشتەن تۋىنداعان قۇبىلىس رەتىندە كورسەتىپ، ۋشىقتىرۋ ءۇشىن جاساقتالىپ، ناسيحاتتالۋدا. ەكىنشى جاعىنان بۇل ادىستەمە قازاقى بولمىسقا ءتان مامىلەگەر مىنەزگە (دىنىشىلىك جانە ءدىنارالىق قاتىناستاعى) سوققى بەرىپ، كۇيرەتەتىن قۇرال رەتىندە قىزمەت اتقارادى.
قازاق حالقىنىڭ ءدىنى، ءداستۇرى، دۇنيەتانىمى عاسىرلار بويى ءوزارا كىرىگىپ، بولىنبەس بىرەگەي قۇندىلىققا اينالدى. ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردىڭ ساقتالۋى مەن جاندانۋى ۇلتتىق بولمىستى ساقتاپ، ۇلتتىق مىنەزدى تىرىلتەدى. قازاق ءوز مىنەزىنە ورالسا، ەشقاشان شەتىن ءدىني كوزقاراستارعا بوي الدىرمايدى. سەبەبى قازاق – مامىلەگەر (تولەرانتتى) حالىق، ونىڭ بولمىسىندا شەتىن كوزقاراسقا بەيىمدىلىك جوق. قازاقتىڭ مامىلەگەرلىگى – شاراسىز كونبىستىك ەمەس، پاراساتتى مامىلەگەرلىك؛ عاسىرلار تاجىريبەسى نەگىزىندە قالىپتاسقان ءومىر ءسۇرۋ ونەرى، ادەبى، مادەنيەتى. مامىلەگەرلىك كەلىسىمگە قاراي ءبىر قادام ارتىق جاساۋدان تانىلادى. ءبىراق مامىلەگەرلىك – مومىندىق تا، توزىمدىلىك تە ەمەس. ول – كەڭدىك (دۇنيەتانىمنىڭ، ءوي-ورىستىڭ، پايىمداۋ قابىلەتىنىڭ كەڭدىگى)، كەلىسىمپازدىق، بەيبىتسۇيگىشتىك، دارحاندىق، جان جومارتتىعى سەكىلدى ابزال قاسيەتتەردىڭ جيىنتىعى. ونىڭ شەگى «اشىلىپ كەلگەنگە الاقان، جۇمىلىپ كەلگەنگە جۇدىرىق» قاعيداتىمەن بەلگىلەنگەن.
قازاقى بولمىس شارتتىلىقتارعا توزبەيدى. قازاق فورماعا ەمەس، مازمۇنعا ءمان بەرگەن حالىق. يسلامدى قابىلداۋدا دا وسى ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەر كورىنىس تاپتى. ۇلت قۇندىلىقتارى ۇعىمداردان تانىلادى. قازاقى تانىم يسلامدىق ۇعىمداردىڭ ءبارىن بىردەي قابىلداعان جوق. ءوز بولمىسىنا جاقىن جانە يسلامنىڭ رۋحى ءۇشىن ماڭىزدى قۇندىلىقتاردى ەكشەپ قابىلدادى. مىسالى، قازاقتا «عازاۋات» جانە «ءشاھيد» ۇعىمدارى كەڭىنەن تارادى. سەبەبى قازاق دالاسىندا يسلامنىڭ تارالۋ كەزەڭىندە سان رەت عازاۋات مايدانى ءجۇردى، مىڭ-سان شاھيدتەر دۇنيەدەن كەشتى. ال «جيھاد» ۇعىمى «قارۋلى سوعىس» ماعىناسىندا ەل ىشىندە تارالعان جوق. سەبەبى قازاق ءۇشىن قارۋلى جيھاد قۇندىلىق بولىپ سانالمادى. «ءبىز قازاق دەگەن مال باققان ەلمىز، ەشكىمگە تيىسپەي، جاي جاتقان ەلمىز. ەلىمىزدىڭ شەتىن جاۋ باسپاسىن دەپ، نايزاسىنا ۇكى تاققان ەلمىز» دەپ قاز داۋىستى قازىبەك بي ايتپاقشى، ەشكىمگە تيىسپەي، جاي جاتقان ەل ءۇشىن قارۋلى جيھادتىڭ حالىقتىق دەڭگەيدە ماڭىزى بولعان جوق. ال قورعانۋ ماقساتىنداعى قارۋلى كۇرەستى قازاق «جيھاد» دەپ اتاماعان، سەبەبى سىرت حالىقتى «كاپىر» دەپ ايىپتاپ، ونىمەن كۇرەستى جيھادقا بالاۋعا بەيىمدىلىك مامىلەگەر مىنەزدى، كەڭ پايىمدى قازاققا ءتان بولعان جوق. سونىمەن قاتار قازاق تاريحىندا وزگە دىندەگىلەرمەن قاتار مۇسىلمان كورشىلەرمەن دە قاقتىعىستار ورىن العانىن ەسكەرۋ قاجەت.
قازاق جيھادتىڭ ءوز بولمىسىنا ساي كەلەتىن باسقا ماعىناسىنا ءمان بەردى. ول پايعامبارىمىز ايتقان ۇلكەن جيھاد – ناپسىمەن كۇرەس ەدى. قازاق توپىراعىندا ءومىر سۇرگەن بارلىق عۇلامالار جازىپ، جىرلاپ وتكەن ناپسىمەن كۇرەس، جان تازالىعى، ار ءىلىمى، اقيقاتتانۋ تاجىريبەسى تولىعىمەن وسى ۇلكەن جيھادقا باعىتتالدى. بۇل ورايدا قازاق «جيھاد» ۇعىمىن ەمەس، ونىمەن تۇبىرلەس «ىجداھات» ءسوزىن پايدالاندى، ال ىجداھاتتىلىق نەگىزىنەن ءىلىم-بىلىم ۇيرەنۋگە، ىزگى ىستەر جاساۋعا دەگەن قۇلشىنىستى بىلدىرەتىن جاعىمدى ماعىنادا عانا قولدانىلدى. بەينەلى تۇردە ايتقاندا، قازاقتىڭ جيھادى – ىجداھات بولاتىن، ول ءىلىم مەن ىزگىلىككە باعىتتالدى.
ارينە، «جيھاد» ۇعىمىن قاراپايىم حالىق قولدانباعانىمەن، ءدىن عۇلامالارى، ءدىندار اقىندار مەن بىلىكتى ۇلت تۇلعالارى بۇل ۇعىممەن جاقسى تانىس بولدى. ولاردىڭ تانىمىندا ورىن العان «جيھاد» ۇعىمى دا كەڭ ماعىناداعى قولدانىسىن ساقتاعان. ەكى مىسالعا عانا توقتالايىق. ابىلاي حانعا كەزىندە قوقان حانى ەلشى جىبەرىپ: «مىنا ىرگەمىزدەگى ورىس ەلى – جات ءدىندى كاپىرلەر، ءبىز بۇلارعا قارسى تىزە قوسىپ، جيھادقا شىعايىق» دەپ قولقا سالادى. سوندا حان ابىلاي: «مەن قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ باسىن قوسىپ، بەرەكە-بىرلىگى جاراسقان ەل ەتە السام، مەنىڭ جيھادىم سول» دەگەن ەكەن. بۇل – كەشەگى ەلباسىنىڭ بۇگىنگى كۇن ءۇشىن دە ماڭىزىن جويماعان جيھاد جايلى تەرەڭ تۇسىنىگى.
بەرتىندەگى ءدىندار اقىندار اراسىنان تۇرماعامبەت ىزتىلەۋ ۇلى قولدانعان «جيھاد» ۇعىمىنا ءمان بەرسەك:
بالالار، بوس بولماسىن ساباقتارىڭ،
جارقىرار جاتتاساڭدار قاباقتارىڭ.
جاستىقتا جاتپاي تۇرماي جيھاد ەتىپ،
جىرتىقتىڭ جاڭارتىڭدار جاماپ ءبارىن،
دەپ، عۇلاما شايىر «جيھادتى» ءداستۇرلى «ىجداھات» ماعىناسىندا، ءبىلىم ۇيرەنۋگە كۇش سالۋ مانىندە جىرلاعان.
سوزدىك قورىنا «حيجاب» دەگەن ءسوزدى ەنگىزبەگەن، «يمان» سىندى يسلامنىڭ تىرەكتىك ۇعىمىن سەنىم ماسەلەسىمەن شەكتەمەي، ۇلتىمىزدىڭ بولمىس-بىتىمىنە، سالت-ساناسىنا ءتان تەرەڭ ماعىنا دارىتىپ، رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ جيىنتىق ۇعىمىنا اينالدىرعان قازاقى دۇنيەتانىم زاماناۋي سىن-تەگەۋرىندەر اياسىندا كۇردەلى قايتا پايىمداۋ ۇدەرىسىن باسىنان كەشىرۋدە. جاھاندانۋدىڭ قايىرىمسىز دا قايتارىمسىز ۇدەرىسىندە قازاقتىڭ ءدىني-ۇلتتىق بىرەگەيلىگى رۋحاني باستاۋلارعا ورالىپ، ۇلتتىق سانانى قايتا جاڭعىرتۋ ارقىلى ساقتالماق.
ۇلتتىق سانانىڭ جات يدەيالارعا الدانۋىنان ۇلتتىڭ قورعانىس قابىلەتى السىرەيدى. ۇلت تراگەدياسى تۇيسىك پەن سانانىڭ اجىراپ قالۋىنان تۋىندايدى. ءدىن مەن ءداستۇردىڭ اراسىن ايىرىپ، بىر-بىرىنە قارسى قويۋعا باعىتتالعان ارەكەتتەر ۇلت بولمىسىن ەكىگە جارۋدىڭ امالى رەتىندە ءقاۋىپتى. بولمىسى ەكىگە جارىلعان ۇلتتا بولاشاق جوق. سوندىقتان ءدىن مەن ءداستۇر بىرلىگى – ۇلت بولاشاعىنىڭ كەپىلى.
ا.ءابدىراسىل قىزى، فيلول. ع. ك.
