بۇگىنگى زاماننىڭ "گەرويى" كىم؟
قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا كوز سالعان ادام وتكەن داۋىرلەردە ەل مۇددەسىن بارىنەن دە بيىك قويعان ايماڭداي ازاماتتاردىڭ كوپ بولعانىن بايقايمىز. بۇل ءبىزدىڭ تاريحىمىز. تەحنولوگيا دامىپ، ينننوۆاسيالىق ومىرگە اياق باسقان قازىرگى زاماندا ەل دامۋىنا كاتاليزاتور بولىپ جۇرگەن ازاماتتاردى كوپشىلىككە ناسيحاتتاۋدىڭ ماڭىزى زور.
بۇل تۋراسىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ءوزىنىڭ ماقالاسىندا: «ۇلت ماقتانىشى ءبىزدىڭ بۇرىنعى وتكەن باتىر بابالارىمىز، داناگوي بيلەرىمىز بەن جىراۋلارىمىز عانا بولماۋعا ءتيىس. مەن بۇگىنگى زامانداستارىمىزدىڭ جەتىستىكتەرىنىڭ تاريحىنا دا نازار اۋدارۋدى ۇسىنامىن. بۇل يدەيانى «قازاقستانداعى 100 جاڭا ەسىم» جوباسى ارقىلى ىسكە اسىرعان ءجون. ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك جىلناماسى جازىلا باستاعانىنا نەبارى 25 جىل بولدى. بۇل تاريح تۇرعىسىنان قاس قاعىم ءسات دەسەك تە، ەلىمىز ءۇشىن عاسىرعا بەرگىسىز كەزەڭ. ەل دامۋىنا زور ۇلەس قوسقان ازاماتتاردىڭ وزدەرى مەن ولاردىڭ تابىسقا جەتۋ تاريحى ادەتتە قۇرعاق فاكتىلەر مەن سيفرلاردىڭ تاساسىندا قالىپ قويادى. شىن مانىندە، قازاقستاننىڭ ءاربىر جەتىستىگىنىڭ ارتىندا الۋان ءتۇرلى تاعدىرلار تۇر»، – دەگەن بولاتىن. وتە ورىندى ايتىلعان پىكىر. ءار زاماننىڭ ءوز گەرويى بولۋى شارت.
مەملەكەت باسشىسى اتاپ كورسەتكەن وسى ءبىر ماڭىزدى باعىتتا باسشىلىققا العان "قالا مەن دالا" گازەتى تاۋەلسىزدىگىمىزدى نىعايتۋعا كۇش سالىپ، قوعامدىق ءومىرىمىزدىڭ ءار سالاسىندا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ازاماتتار جايىندا وي تولعاۋدى ءجون ساناپ وتىر.
باقىتجاننىڭ ويى
تىلگە قاتىستى ايتساق، ءقازىر الەۋمەتتىك جەلىلەردە لاتىن قارپىنە كوشۋ ماسەلەسى قىزۋ تالقىلانىپ جاتىر. بىرەۋ وتكەن دۇرىس دەيدى، بىرەۋ وتپەۋ كەرەك دەيدى. ءبىراق وسىنىڭ ءوزى دۇرىس ەمەس. ويتكەنى لاتىن قارپىنە كوشۋدى قازاقستان باياعىدا شەشىلگەن. وسى رەتتە «بۇل ارادا قوعام الدىندا وعان قالاي كوشەمىز، ءالىپبي جوباسى قالاي بولادى دەگەن ناقتى ماسەلە تالقىسى تۇر. ەل وسىنى دۇرىس تۇسىنبەي ءجۇر»، – دەپ ورىندى پىكىر ايتىپ جۇرگەن جاس ساياساتتانۋشى باقىتجان بۇقاربايدىڭ قازاق ءتىلىن وركەندەتۋ جولىنداعى اتقارعان ناقتى ىستەرىنە توقتالعاندى ءجون ساناپ وتىرمىز.
– پرەزيدەنت وسىعان دەيىن ەلىمىزدىڭ 2050 جىلعا ارنالعان ستراتەگيالىق باعدارلاماعا سۇيەنىپ، ءوزىنىڭ حالىققا جولداۋىندا لاتىن قارپىنە كوشۋ تۋرالى ايتقان. ول جولداۋ شىققانعا دەيىن قوعامدا وسى تاقىرىپتا تالقىلاۋ بولدى. كوشەمىز بە، كوشپەيمىز بە دەگەن. ال ول جولداۋدىڭ جارىق كورگەنىنە دە 5 جىل بولدى. سودان سوڭ، مىنە ەلباسىنىڭ لاتىن قارپىنە كوشۋدىڭ ءار قادامىن ناقتىلايتىن ماقالا جارىق كورىپ وتىر. دەمەك، بۇل ماسەلەنىڭ شەشىمى الدەقاشان قابىلدانعان، سوندىقتان ول كەرەك پە، كەرەك ەمەس پە دەگەندى تالقىلاۋدىڭ قاجەتى جوق، – دەيدى ساياساتتانۋشى.
لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ ءتورت ەرەكشەلىگى
قازىرگى وزەكتى ماسەلە لاتىن ءقارپىنىڭ مودەلىن جاساۋدا بولىپ تۇر. ۇتىلىپ قالماۋىمىز كەرەك. باقىتجان بۇقارباي ۇتىمدى نۇسقا رەتىندە كومپيۋتەر تۇيمەتاقتاسىنداعى ارىپتەردى قازاق دىبىستالۋىنا ايرىقشا ءمان بەرۋ كەرەك ەكەنىن العا تارتادى. لاتىن قارىپتەرىنە سۇيەنىپ، قوسىمشا جاڭا تاڭبالار جاساۋدىڭ قاجەتى جوق دەگەندەي پىكىرلەر ايتىلىپ جۇرگەنى بەلگىلى. قالاي دەگەنمەن دە ءقازىر لاتىن ءقارپىنىڭ ءالىپبيى قانداي بولادى، ادامداردىڭ وعان بەيىمدەلىپ، توسەلۋى دەگەن كەزەڭدى جۇزەگە اسىرۋ ماڭىزدى.
ساياساتتانۋشىنىڭ پىكىرىنشە، لاتىن قارپىنە كوشۋدىڭ 4 ەرەكشە قاسيەتى بار.
لاتىن ءقارپى – اعىلشىن ءتىلى، عىلىمنىڭ ءتىلى. دۇنيەدە جاڭالىق شىعىپ جاتسا، ول بىزگە اعىلشىن ەمەس، ورىس تىلىندە، ياعني كيريلليسا ارقىلى كەلىپ جاتىر. مىسالى، «پوليسيا» ءسوزىن نەگە «پوليس» دەپ ايتپاسقا؟ ال وسى ءسوزدى كيريلليسامەن كوز الدىمىزعا ەلەستەتسەك، ول ءتىپتى باسقا ماعىناعا يە. ال اعىلشىنشا، ءيا ونىڭ پوليسيا ەكەنىن بىرەۋ ايتپاسا دا تۇسىنەمىز. ءبىر جاعىنان، ول قازاق ءتىلىنىڭ ۇندەستىك زاڭدىلىعىنا دا قايشى ەمەس.
ەكىنشىدەن، قازاقتاردىڭ ءوزى كيريلليسانىڭ شەڭبەرىندە قىزىل كەڭىردەك بولادى. ماسەلەن، رەجيم ءسوزىن الالىق. قازاقشا دا سولاي جازۋعا بولادى، ءبىراق وعان قارسىلار دا كوپ. ياعني، لاتىن قارپىنە اۋىسساق، وسىنداي داۋلارعا وزدىگىنەن نۇكتە قويىلادى.
ۇشىنشىدەن، بۇل وركەنيەتتى تاڭداۋىمىزعا قاجەت. قولدانىپ جاتقان زاتتاردىڭ قۇرامى تۋرالى دەرەكتەر نەمەسە ءومىر ءسۇرۋ سالتىنىڭ ءوزى، ماسەلەن، تەز تاماقتانۋ، كيىنۋ، تىڭدايتىن مۋزىكا، مادەنيەت – بارلىعى قاي جاقتان كەلىپ جاتقانىن جاقسى بىلەمىز. سوندىقتان بۇلايشا ادامداردىڭ وسى ماقساتتارىنا جاقىنداتىپ، ۋاقىتتارىن ۇنەمدەۋگە كومەكتەسۋگە بولادى.
تورتىنشىدەن، تۇركى الەمىنىڭ بارلىعىنا دەرلىك لاتىن ءقارپىن قولدانادى. قىرعىزداردى ساناماعاندا.
ياعني، ءبىز سوڭعىلاردىڭ ءبىرى بولىپ كوشەمىز، لاتىنعا كوشسەك.
سوندىقتان بۇعان دەيىنگى مەملەكەتتەردىڭ تاجريبەسى بىزگە جاقسى ۇلگى بولا الادى، ولاردىڭ قاتەلىكتەرىن قايتالاماۋعا تىرىسۋىمىز كەرەك، – دەيدى باقىتجان بۇقارباي.
كوشە اتاۋلارى باياعىدا لاتىنعا كوشكەن…
سونداي-اق ساياساتتانۋشى لاتىن قارپىنە كوشۋگە نارازىلارعا قارسى ارگۋمەنت كەلتىردى.
– لاتىن قارپىنە كوشۋگە قارسىلار "ول بيۋدجەتكە اۋىر سالماق تۇسىرەدى، ودان دا ول اقشاعا جول جوندەپ، مەكتەپ پەن بالاباقشا سالمايمىز با" دەگەندەي ارگۋمەنتتەردى العا تارتادى.
شىنىن ايتقاندا، بۇل ويدى باسقا ارناعا بۇرىپ جىبەرىپ، ماسەلەنىڭ ءمان-ماعىناسىن جويۋ. ارينە، ول دۇرىس ەمەس.
ءيا، بۇل ارادا كوپ نارسە اۋىسادى. تيپوگرافيالىق زاتتار تۇگەلدەي جاڭارادى. كوشەدەگى جازۋلار مەن بەلگىلەر اۋىسادى. كوشەنىڭ اتاۋلارى مەن قۇجاتتار جاڭارادى. ءبىراق قۇجاتتى مەرزىمى كەلگەندە ونسىز دا اۋىستىراسىز. بۇل ارادا كوشتىك ەكەن دەپ ءبارىن جاپپاي اۋىستىرا بەرمەيدى عوي. ماسەلەن، قۇجاتتاردى مەرزىمىنە قاراي اۋىستىرادى دەگەندەي. كوشە تاڭبالارى ەسكىردى مە، جوسپارعا ساي اۋىستىرۋ مەرزىمى جەتتى مە، سول كەزدە لاتىنشاسى قويىلادى.
جاڭا ءتولقۇجاتتا ونسىز دا لاتىنشا جازۋ بار، ءقازىر كوشە اتاۋلارى دا لاتىنشا جازىلىپ ءجۇر، ياعني بۇل پروسەسس اقىرىنداپ باستالىپ كەتكەن.
ەڭ باستىسى، حالىقتىڭ ۇيرەنۋىنە ۋاقىت بەرۋ كەرەك. ەلباسى ماقالاسىندا كيريلليسا مەن لاتىن ءقارپىنىڭ قولدانىسى قاتار جۇرەدى دەپ ايتىلدى. 10-15 جىل ءجۇرسىن دەلىك. تاريحي تۇرعىدان قاراعاندا، 10-15 جىل قاس-قاعىم ءسات. وتەدى دە كەتەدى. ماسەلە، ءبىراق، مەنىڭشە، وسىلاي شەشىلەدى.
قازاق تىلىندە سويلەپ، قازاق ءتىلىن دامىتىپ جۇرگەندەر ءۇشىن بۇل – پريوريتەت. كەسىپ، قارسى بولعاندارعا ونى ءتۇسىندىرۋ قيىن. ءبىراق الاڭدايتىن دا جاعداي بار. مىنا ءبىز توتە جازۋدى پايدالانىپ، لاتىن قارپىنە كوشكەندە كوپتەگەن توتە جازۋداعى ەڭبەكتەر اۋدارىلىپ ۇلگەرمەي قالدى. ونىڭ تۇسىنىكتى سەبەپتەرى دە بولدى. ويتكەنى بولشيەۆيكتەر يدەولوگياسىنا كەرەك ەمەس دۇنيەلەر اۋدارىلمادى. ال قازىرگى جاعداي باسقاشا. ارينە، ادەبيەتتىڭ بارلىعى 100 پايىز لاتىن قارپىنە اۋىستىرىلا ما، ول دا ۇلكەن ماسەلە.
ەندى ەسە قايتاراتىن كەز كەپ تۇرعان سەكىلدى. مۇمكىن كەڭەستىك يدەولوگياعا قۇرىلعان سوسرەاليزمدەگى ابەديەتتىڭ قاجەتى جوق شىعار بىزگە.
جالپى، لاتىن قارپىنە كوشكەندە ادەبيەتىمىز، وركەنيەتىمىز قازاق مادەنيەتىنە ساي بولۋى كەرەك. بۇل قاتار جۇرەتىن پروسەسس، مەنىڭشە. ءجاي ءقارىپ ەشقانداي ءرول اتقارمايدى. ءقارىپ ءتىل مەن مادەنيەتىڭدى بەينەلەيتىن ءبىر دۇنيە. ولاي بولماسا، ءقارىپ ءوزىنىڭ فۋنكسياسىن جويىپ الادى. ياعني، لاتىن قارپىنە كوشۋدى ۇلتتىق مادەنيەت، ۇلتتىق ادەبيەتتى قالىپتاستىراتىن دۇنيە رەتىندە قاراستىرۋ كەرەك.
2017 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن لاتىن ءقارپىنىڭ ءالىبيىن ءتۇزۋ تاپسىرماسى ناقتىلاندى. وسىنى قاداعالاپ، مامانداردان سۇراپ، ۇنەمى نازاردا ۇستاۋىمىز كەرەك. مۇمكىن بەلسەندىلەر توبىن قۇرىپ جىبەرۋ كەرەك پە؟ ايتپەسە ءبىر ادامنىڭ ءۇنى ەشكىمگە جەتپەيدى. جاياۋدىڭ شاڭى شىقپاس، جالعىزدىڭ ءۇنى شىقپاس دەمەكشى، ورتاق مۇددە بولسا دا جەكە-جەكە ارەكەت قىلعان سوڭ داۋىسىمىز ەستىلمەي قالۋى بەك مۇمكىن.
قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋ كۋرسىن اشقان باقىتجان مىرزا قازىرگى قازاق ءتىلىن كوتەرىپ تۇرعان دەموگرافيا ەكەنىن باسا ايتادى.
