– «جەبەۋ» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ ۇيتقى بولۋىمەن قىتايدان ارنايى جۇمىس توبى كەلىپ، استانا مەن الماتىدا ارنايى كەزدەسۋ وتكىزىپتى دەپ ەستىدىك. رەسمي كەزدەسۋ وتكىزۋگە قانداي جاعداي تۇرتكى بولدى؟
– وتكەن جىلدىڭ سوڭىنان بەرى قىتايدان وسى جاققا كوشىپ نەمەسە تۋىسشىلاپ كەلگەن قازاقتاردى قىتايعا قايتا شاقىرتىپ جاتىر ەكەن، ولاردىڭ الاتىن زەينەتاقىسىن توقتاتىپ تاستاپتى، ىقتيارحات العانداردىڭ پاسپورتىن جيناپ الىپتى دەگەن اڭگىمە ەل اراسىن كەزىپ كەتتى. ءبىز بۇل ماسەلەنى مۇقيات زەرتتەدىك. شىنىمەن دە، قازاقستانعا كەلىپ ازاماتتىق العان زەينەتكەرلەردىڭ زەينەتاقىسىن توقتاتىپ تاستاعان مىسالدار بار ەكەن. سونداي-اق، وسى جاققا كەلىپ-كەتىپ، ىقتيارحاتپەن جۇرگەن كوپساندى ازاماتتى قىتايعا شاقىرىپ، «ىقتيارحاتتارىڭدى تاپسىراسىڭدار، ەگەر ولاي ەتپەسەڭدەر زەينەتاكىلارىندى توكتاتامىز» دەگەن تالاپ قويىپ، پاسپورتتارىن جيناپ العان جاعدايلار دا كوپ بولىپ شىقتى. اسىرەسە بۇل جاعداي ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىندا ءجيى قايتالانىپ جاتقانىن بىلدىك. 2016 جىلى قازان ايىنىڭ 30 كۇنى قحر كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتى، ۇگىت-ناسيحات دەپارتامەنتىنىڭ باسشىسى باستاعان مەملەكەتتىك دەلەگاسيا استانا، الماتى قالالارىندا ساپاردا بولدى. الماتىدا «جەبەۋ» قاتىسقان ءماسليحات ءوتتى. سوندا «جەبەۋدىڭ» ءتوراعاسى دەلەگاسيا نازارىن ەتنيكالىق قازاق تىعىز قونىستانعان شىڭجاڭداعى «پاسپورت جيناپ الۋ ماسەلەسىنە» اۋدارىپ، وسى جايىندا پىكىرىن سۇراعان بولاتىن. دەلەگاسيا باسشىسى بۇل ۋاقىتشا جاعداي ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ، الاڭداۋعا نەگىز جوقتىعىن، تەرروريزم مەن ءدىني قاۋىپ-قاتەردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن جاسالىپ جاتقان شارا ەكەندىگىن ايتقان ەدى. ولار شىنجاڭنان شەتەلگە شىققان ازاماتتاردىڭ قايدا بارعانىن، نەمەن شۇعىلدانىپ جاتقانىن ءبىلۋ ءۇشىن ارنايى تەكسەرۋ ءجۇرىپ جاتقانىن، الداعى ۋاقىتتا جينالعان پاسپورت يەلەرىنە قايتارىلىپ بەرەتىنىن جەتكىزگەن. ءبىراق ورتالىق قىتايدىڭ ساياساتى مەن شىنجاڭداعى جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ ۇستانىمى ەكى باسقا بولىپ شىقتى. جەرگىلىكتى اتقامىنەرلەر ۋاقىتشا تەكسەرۋدى «اسىرا ورىنداپ» جىبەرگەن. ءتىپتى، ىلە وبلىسىنىڭ كەيبىر اۋداندارىندا قازاقستان ازاماتتىعىن العان زەينەتكەرلەرگە ازاماتتىقتان باس تارتۋىن، ويتپەسە زەينەتاقىسىنان ايىرىلاتىنىن ەسكەرتكەن. ىقتيار حات العاندارعا دا سونداي شارت قويىپ، پاسپورتتارى مەن ىقتيارحاتتارىن جيناپ العان. كەيبىر ازاماتتاردى «سەن قىتايداعى تىركەۋىڭدى ۋاقىتىندا وشىرتپەي، زاڭ بۇزدىڭ» دەپ، ءتۇرلى قىسىم كورسەتكەنىن دە ەستىدىك. ال قىتايدىڭ مۇقاجىرلارعا (شەتەلگە قونىس اۋدارعان قىتايلىقتار) كاتىستى زاڭدىق كۇشى بار نورماتيۆتىك اكتىلەرىندە زەينەتكە شىققان جۇڭگو ازاماتى قاي ەلدىڭ ازاماتتىعىن السا دا، ونىڭ زەينەتاقىسى توقتامايتىندىعى انىق جازىلعان. سونىمەن بىرگە، كىتايدىن "ازاماتتىك تۋرالى" زاڭىنىڭ 9- بابىندا شەتەلدىڭ ازاماتتىعىن العان كىتاي ازاماتى ازاماتتىقتان اۆتوماتتى تۇردە شىعارىلادى دەپ كورسەتىلگەن. دەمەك، اۆتوماتتى دەگەن ۇگىم بويىنشا ونىن تىركەۋى دە ءوشىرىلۋى شارت. بۇل زاڭدا باسكا كوسىمشا تالاپ قاراستىرىلماعان.
وسى جىلى قاڭتار ايىنىڭ ورتاسىنان بەرى «جەبەۋ» بىرلەستىگىنىڭ ءتوراعاسى ءومارالى ادىلبەك مىرزا باستاپ، قىتايدىڭ قازاقستانداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسىنىڭ اتىنا جانە قىتايدىڭ تاعى باسقا قۇزىرەتتى مەكەمەلەرىنە ارنايى حات جازدىق. سول حاتتاردىڭ نەگىزىندە جۇڭگو ەلشىسى جان حانحۋي مىرزا مەن الماتىداعى باس كونسۋلى جان ۋىي مىرزا بىرنەشە رەت ارنايى كەزدەسۋ وتكىزىپ، ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن بىزبەن بىرگە تالقىلادى. باس ەلشىنىڭ ناۋرىزداعى ارنايى مەرەكەلىك شاقىرۋىنا بارعان ءومارالى ادىلبەك ۇلى مەن تالعات مامىر ۇلى ىلە وبلىسىنداعى تۇيتكىلدى ماسەلەنىڭ كۇن ساناپ كۇردەلەنىپ بارا جاتقانىن قايتالاي ەسكە سالعان. ولاردى الماتىعا كەلگەن سوڭ الماتى كونسۋلى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى قابىلداپ، بۇل جاعدايدى باسىنان وتكەرگەن ناقتى ادامدارمەن تانىسىپ، ولاردىڭ ارىز-ارمانىن تىڭدادى. «جەبەۋ» قوعامدىق بىرلەستىگى تاراپىنان بۇل ماسەلەنى اۋىق-اۋىق باس ەلشى مەن الماتى كونسۋلى باسشىسىنىڭ نازارىنا سالىپ وتىردىق.
– وسى جولعى دەلەگاسيا قۇرامىندا كىمدەر بولدى؟ ولارمەن كەزدەسۋدە ناقتى قانداي ۇسىنىس ايتتىڭىزدار؟
– بۇل جولعى دەلەگاسيانى قىتايدىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگى ارنايى شاقىرتتى دەۋگە بولادى. دەلەگاسيانىڭ باسشىسى ش ۇ ا ر ۇكىمەتى سىرتقى ىستەر دەپارتمەنتىنىڭ حاتشىسى بولدى. سونداي-اق، ىشكى ىستەر مەكەمەسىنەن، كادرلار مەكەمەسىنەن، ءتارتىپ تەكسەرۋ كوميتەتىنەن، ادىلەت دەپارتامەنتىنەن، ىلە قازاق وبلىستىق ءتارتىپ تەكسەرۋ كوميتەتىنەن ونعا جۋىق ادام كەلدى. ال «جەبەۋ» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ اتىنان 5 ادام جانە وسى قالىپتاسقان جاعدايلاردى ءوز كوزدەرىمەن كورگەن ياكي تۋىستارى ارقىلى ءبىلىپ وتىرعان ونداي ادام قاتىستى. دەلەگاسيا مۇشەلەرى ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان قويىلعان سۇراقتارعا ناقتى جاۋاپ بەرىپ، كەزدەسۋگە كەلگەندەردىڭ اربىرىمەن مامىراجاي سويلەستى. ءبىز تومەندەگىدەي التى ءتۇرلى ۇسىنىستى ورتاعا تاستادىق.
ءبىرىنشى، كەيبىر مەكەمەلەر زەينەتكەرلەردىڭ پاسپورتىن، ىقتيار حاتىن جيناپ الىپ، ەشقانداي تۇسىنىكتەمە بەرمەي كۇتتىرىپ وتىر؛
ەكىنشى، ولارعا قازاقستان ازاماتىنان شىعۋدى بۇيىرعان. ولاي بولماعاندا زەينەتاقىنى توقتاتامىز دەگەن؛
ءۇشىنشى، ەكى اي ىشىندە قازاقستاننان العان ىقتيارحاتىن قايتارۋىن مىندەتتەگەن، سويتپەگەندە زەينەتاقىنى توقتاتىپ، پاسپورتىن جيىپ الاتىنىن ايتقان.
ءتورتىنشى، قازاقستاننىڭ ازاماتتىعىن العان ادامداردىڭ ىشىندە ۋاقىتىندا پروپيسكاسىن وشىرمەگەندەردى قوس ازاماتتىق دەپ تانىپ، زەينەتاقىسىن توقتاتقان، ەش سەبەپسىز پروپيسكاسىن وشىرۋگە كەدەرگى كەلتىرگەن.
بەسىنشى، ۋاعىندا مەكەمەسىنە بارىپ ءتىزىم بەرمەگەندەردىڭ (دەنساۋلىعىنا بايلانىستى) زەينەتاقىسىن توقتاتقان.
التىنشى، قايتىپ بارعان ءبىراز كىسىلەردىڭ جاسى ۇلعايعان، دەنساۋلىقتارى جاقسى ەمەس، بالا-شاعالارى قاسىندا جوق، ول جاقتاعى ۇيلەرىن ساتىپ جىبەرگەن. وسى كىسىلەر قاتتى قينالىپ جاتىر.
دەلەگاسيا مۇشەلەرىنە وسى جاعدايلارعا ءجىتى كوڭىل ءبولىپ، وڭدى شەشىم قابىلداۋلارىن سۇرادىق. ولار بۇل ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشۋگە قۇزىرەتتەرى جەتپەيتىنىن، وسىنداعى تالاپ-ۇسىنىستاردى تىڭداپ، زەرتتەي كەلە، جۇڭگو زاڭدارىنا ساي ءبىر شەشىم قابىلدايتىنىن ايتتى. ءبىز ولارعا جۇڭگو زاڭىندا زەينەتكەرلەردىڭ قاي ەلدىڭ ازاماتتىعىن السا دا زەينەتاقىسى توقتامايدى ءارى وزگە ەلدىڭ ازاماتتىعىن العان ازاماتتىڭ قىتايداعى ازاماتتىعىمەن كوسا پروپيسكاسى دا اۆتوماتتى تۇردە بىردەن ءوشىرىلۋى كەرەكتىگىن قايتالاي ايتىپ، قازىرگى جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ كەيبىر ارەكەتتەرى قىتايدىڭ نەگىزگى زاڭدارىنا قايشى كەلەتىنىن تۇسىندىردىك. ولار بىزبەن مادەنيەتتى سۇحبات قۇرىپ، ءبىزدىڭ ۇسىنىستارىمىزدى قىتايعا بارعان سوڭ شەشۋگە تىرىساتىندىقتارىن جەتكىزدى.
– ودان بەرى دە اپتاعا جۋىق ۋاقىت ءوتتى. قانداي شەشىم قابىلداپتى؟ دەلەگاسيا مۇشەلەرىمەن حابارلاسىپ تۇرسىزدار ما؟
– ولار قىتايعا كەتكەن سوڭ دا بىزگە تەلەفون سوعىپ، وزدەرىنىڭ تۇسىنبەگەن تۇستارىن قايتالاي سۇرادى. ءقازىر ىلە قازاق وبلىسىنىڭ كەيبىر اۋداندارىندا جيىپ العان ىحتيارحاتتاردى، ءىشىنارا پاسپورتتارىن دا وزدەرىنە قايتارىپ بەرىپ جاتقانىن ەستىپ جاتىرمىز. بىزگە ارنايى راحمەت ايتىپ، قۋانىشىن جەتكىزگەندەر دە بار. ايتالىق، دەلەگاسيا قۇرامىندا بولعان ىلە وبلىستىق پارتيا كوميتەتى ءتارتىپ تەكسەرۋ كوميتەتى حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى ءانۋار ايدار ۇلى قۇلجا قالاسىنا جەتىسىمەن ارنايى جيىن وتكىزىپ، جەرگىلىكتى اۋداندارعا زەينەتاقى جانە ىقتيارحات ماسەلەسى بويىنشا ارنايى تاپسىرما بەرىپتى دەپ ەستىدىك. جيىپ الىنعان پاسپورتتاردى قايتارىپ بەرۋدى دە تاپسىرىپتى دەيدى.
وسىدان بۇرىن كەزىندە تارباعاتاي ايماعى ءدوربىلجىن اۋدانىنان كەلگەن الديارحان تۇركىستان اتتى اقساقال قازاقستان ازاماتتىعىن العانىنا بايلانىستى 8 اي بويى زەينەتاقىسىن الا الماعانىن، كەيىن كىتايدىڭ الماتىداعى باس كونسۋلى جان ۋىي مىرزانىن تىكەلەي ارالاسۋىمەن 8 اي بويى توقتاتىلعان زەينەتاقىسىن بەرگىزىپ، بۇدان بىلاي جالعاستى الۋعا كول جەتكىزگەندىگىن دەلەگاسيا مۇشەلەرىنە ءوز اۋزىمەن ايتتى. اقساقال ءوز ايماعىنداعى قۇزىرەتتى ورىنداردىڭ بۇدان بىلاي ازاماتتىق العان ازاماتتاردىڭ زەينەتاقىسى توقتامايتىنىنا ۋادە بەرىپ، ولار جىلىنا ءبىر رەت قازاقستانداعى جۇڭگو ەلشىلىگىنە بارىپ، وزدەرىنىڭ امان-ەسەن ەكەندىكتەرىن مالىمدەپ تۇرسا بولدى، قىتايعا دا بارماسا بولادى دەگەن شەشىمگە كەلگەندىگىن جەتكىزدى.مەنىڭشە، بۇل ارتىق تالاپ ەمەس. ەندى ىقتيارحات العان زەينەتكەرلەردىڭ ماسەلەسى دە ون شەشىلەدى دەگەن ۇمىتتەمىز. ودان وزگە دە ماسەلەلەر ءوز ۋاقىتىندا بىرتىندەپ شەشىلەرىنە سەنىمدىمىز.
– سوندا بۇل تۇيتكىلدى ماسەلە جالپى قىتايدىڭ قازاقتارعا جاساعان ارنايى ساياساتى ەمەس، جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتىڭ «اسىرا سىلتەۋى» بولىپ تۇر عوي؟
– ءدال سولاي. مۇنى «قىتايدىڭ قازاقتارعا ادەيى جاساپ وتىرعان قىسىمى، يمپەريالىق ساياساتىنىڭ ءبىر كورىنىسى» دەپ دابىرا قىلۋدىڭ ءوزى ۇيات. بۇل جەرگىلىكتى اكىمدىكتىڭ ماسەلەنىڭ ارعى وزەگىنە ۇڭىلمەي، ءبىرجاقتى قاراۋىنان تۋىنداعان دۇنيە. ايتپەسە، دۇنيەگە ەڭ كوپ تارالىپ جاتقان وسى قىتايلار. ولار قاي ەلدىڭ ازاماتتىعىن الماي جاتىر؟ ەشقايسىسىنىڭ زەينەتاقىسىن توقتاتىپ جاتقان جوق. سەبەبى، ءوز زاڭدارىندا بۇل ماسەلە انىق جازىلعان. وزگە ەلدىڭ ازاماتتىعىن العان زەينەتكەر ءوزىنىڭ سانالى عۇمىرىن جۇڭگو ءۇشىن سارپ ەتكەن ازامات رەتىندە قارالادى. دەمەك، ونىڭ جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ زەينەتاقىسىن يگىلىكتەنۋىنە تولىق قۇقىعى بار.
– وسىنداي تۇسىنىكسىز جايتتەر ەكى ەلدىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسىنا تەرىس اسەر ەتپەۋى ءۇشىن ءبىزدىڭ قۇزىرەتتى ورىندار قانداي شارالاردى قولعا العانى ءجون؟ قاراپايىم حالىق مۇنداي مەزەتتەردە ءوزىن قالاي ۇستاۋى ءتيىس؟
– ءبىزدىڭ كەيبىر ازاماتتار «سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى قايدا قاراپ وتىر؟ قىتايدىڭ يمپەريالىق ساياسات جۇرگىزگەنىنە توزە المايمىز» دەگەن سياقتى ۇرانداتىپ جاتادى. شىن مانىندە، بۇل قىتايدىڭ ىشكى ماسەلەسى، ولار شەتەلگە كەتكەن زەينەتكەرگە ءوز زاڭدارى بويىنشا زەينەتاقى بەرۋگە مىندەتتى بولسا دا، ونى ق ر ءسىم تالاپ ەتە المايدى. مۇنى تەك اسا ساقتىقپەن، ديپلوماتيالىق جولمەن عانا شەشۋگە بولادى. وسى جولعى جاعدايدان ق ر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى دە حاباردار بولدى. ءبىراق ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن تولىق بىلمەۋلەرى مۇمكىن. سەبەبى، قىتايدىڭ زاڭىن، شىنجاڭداعى سوڭعى الەۋمەتتىك-ساياسي ماسەلەلەردى سول جاققا بارىپ، كورىپ جۇرگەن ازاماتتار بولماسا، كوپ ادام بىلە بەرمەيدى. سول ءۇشىن ق ر ءسىم مەن اقورداعا ورىنسىز وكپە ارتىپ، ەلدى شۋلاتۋعا ءۇيىر بولۋىمىزدىڭ قاجەتى جوق. اتقارۋشى بيلىك قانا ەمەس، كەز كەلگەن ازامات مادەنيەتتى سۇحبات قۇرۋدىڭ جولىن ىزدەپ ۇيرەنسەك، بۇل ەلىمىزدىڭ بەدەلىن دە، بەرەكەتىن دە ارتتىرا تۇسەدى. جۇڭگو – ءبىزدىڭ مىڭجىلدىق كورشىمىز. قالاساق تا، قالاماساق تا بۇل ەلمەن بايلانىسىمىز ۇزىلمەك ەمەس.
وتكەندە اقش-تىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسىن قابىلداعان جۇڭگو پرەزيدەنتى: «الەمدەگى ەكى الىپ ەل ءۇشىن ىستەستىك پەن ديالوگتان باسقا ءتيىمدى جول جوق. جاۋلىق پەن ءوزارا قىساستىق ەكى ەل حالقىنا جاقسىلىق اكەلمەيدى» دەدى. ءبىز ءۇشىن دە ورىنسىز ۇرەي، ايعاي-شۋ ءتيىمدى جول ەمەس. ءوزارا تاتۋلىق ولارعا دا، بىزگە دە ءتيىمدى. ەگەر ەكى ەلدىڭ قازىرگى ۇيلەسىمدى ارىپتەستىگى بۇزىلماسا، مۇنىڭ پايداسىن ەڭ ءبىرىنشى بولىپ كورەتىن – سول قىتايدان كەلگەن اعايىندار. ال، كەرىسىنشە، ەكى ەلدىڭ ىنتىماعى بۇزىلىپ، تەڭ دارەجەدەگى ارىپتەستىگىنە سىزات تۇسسە، وندا دا ەڭ الدىمەن زارداپ شەگەتىندەر – تاعى دا سول قىتايدان كەلگەن قانداستارىمىز! ءبىز مۇنى ەستەن شىعارماۋعا ءتيىسپىز.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان ت. وسكەنباي.
