وسىناۋ تال شىبىقتاي بۇرالعان تالدىرماش تاجىك قىزىنىڭ ەسىمىن ەشكىم بىلمەيدى. ءوزى ديليارامىن دەيدى. قازاقشا سويلەگەندە اناۋ-مىناۋ قازاعىڭدى جاڭىلدىرادى. تانىس-بىلىستەرى ديليا دەپ ەركەلەتەتىن كورىنەدى. ون سەگىز-اق جاستا. «جۇمىسىنا» مىقتى، ءوزىنىڭ ايتۋىنشا. «قايدا ىستەيتىن ەدىڭىز؟» دەسەم، «سەيفۋلليندە» دەيدى. «سەيفۋللينى نەسى؟» دەپ العاشقىدا اڭتارىلىپ قالدىم دا، شامالىدان سوڭ ەسىمە ءتۇسىپ، كۇلىپ جىبەردىم. تۇسىنىكتى. الماتىداعى سەيفۋللين كوشەسىنىڭ بويىندا كۇندىز-تۇنى قازداي-جەزدەي ءتىزىلىپ تۇراتىن «تۇنگى كوبەلەكتەر» ەكەن عوي. «كليەنت» بوپ كەلىپ، تانىسىپ-بىلىسە باستاعان سوڭ جۋرناليستىك جۇمىسىمنىڭ ءمان-جايىن ايتىپ ەدىم، باسقالار سياقتى باسىن الا قاشقان جوق. ءوز باسىنىڭ حيكاياسىن ادەمىلەپ ايتىپ بەرۋگە بىردەن كەلىستى. تەك: «ءبىر ساعات اڭگىمەلەسسەك – ءبىر ساعاتتىڭ، ەكى ساعات اڭگىمەلەسسەك – ەكى ساعاتتىڭ اقشاسىن تولەيسىڭ. «كليەنت» رەتىندە» دەپ ءوزىنىڭ «كاسىبي تالابىن» كولدەنەڭ تارتتى. «ماقۇل» دەدىم. «جۇمىس ءۇشىن جان پيدا دەگەن جازىلماعان زاڭىم بار» دەپ مەن دە كۇلدىم. ءسوز جوق، سۇلۋ قىز ەكەن. كورىنگەننىڭ قولجاۋلىعىنا اينالعان قايران سۇلۋلىققا ءىشىم ۋداي اشىپ كەتتى، جاسىراتىنى جوق.
- مەن ءوزى، نەگىزى، تاجىكستاننان كەلگەم، — دەپ قاراتورى سۇلۋ قىمسىنباستان حيكاياسىن باستادى، — العاشقى «ەڭبەك جولىمدى» قاراعاندى ساۋنالارىنىڭ بىرىندە باستاعام. ول كەزدە ون التى-اق جاستا بولاتىنمىن. اكەم تاجىك بولعانمەن، شەشەم قازاق. ءوزىڭىز دە كورىپ وتىرسىز، ادەمىمىن عوي، ءيا؟
- ايتارى جوق، ادەمىسىز، — دەدىم مەن. شىندىقتى مويىنداماسقا شارام جوق. — جالپى، ارالاس نەكەدەن تۋعاندار ادەمى بولادى دەيدى. راس بولسا.
- راس-راس، — دەپ ديليا باسىن يزەدى، — مەتيستكالار سۇلۋ بولادى. قاراعاندىنىڭ بايلارى قىرىلىپ قالاتىن مەن دەگەندە، — دەپ سىڭعىرلاپ كۇلىپ جىبەردى. سىڭعىر كۇلكىسىنەن ءالى دە بولسا بالالىقتىڭ بالاۋسا كۇلكىسى ارىلا قويماعانعا ۇقسايدى. الدە ماعان سولاي كورىندى مە؟
- قاراعاندىعا قالاي تاپ بولىپ ءجۇرسىز؟ ادەتتە ءسىزدىڭ «كاسىپتىڭ سۇلۋلارى» «ەڭبەك جولىن» كوبىنەسە الماتىدا باستايتىن ەدى.
- ايتايىن با؟ وي، ول ءبىر ۇزاق حيكايا عوي.
- ايتا بەرىڭىز. قىسقارتىڭقىراپ، — دەدىم مەن اڭگىمە ۇزاققا سوزىلىپ كەتسە، اقشام جەتپەي قالا ما دەگەن قورقىنىشتى ويمەن قالتامدى سيپالاپ، — سول ءۇشىن «كليەنت» بوپ وتىرمىن عوي.
قاراعاندىنىڭ كۋكلاسى
ون التى جاسىندا مەكتەپتى تاستاپ، ۇيىنەن قاشىپ شىققان ديليارا باياعى كەڭەس كەزىنەن قالعان قىزىل «يكارۋسپەن» باسى اۋعان جاققا تارتىپ كەتىپتى. قۇلىن مۇشەلى قىلىقتى قىزدى الىس جولعا الا كەتۋدى اۆتوبۋس جۇرگىزۋشىسىنىڭ كوبىسى كەت ءارى كورمەيدى، نەگىزى. ولارعا دا جول قىسقارتاتىن ەرمەك كەرەك. سوندايلاردىڭ بىرىمەن تەز-اق كەلىسكەن ءتىلى مايدا، ءوزى سۇيكىمدى قالالىق قىز ديليارانىڭ جولى ءبىزدىڭ قاراعاندىعا تۇسكەن ەكەن.
- قۇجاتسىز قالعان ەكەنسىز. ونىڭ ۇستىنە كامەلەتكە دە تولماعانسىز. اۋىل-قالانى ايتپاي-اق قويايىن، ال ەندى ءبىزدىڭ ەلىمىزگە قاراي ساپار شەككەندە وزبەكستان، قازاقستان شەكارالارىنان قالاي ءوتتىڭىز؟ – دەدىم مەن ازدان كەيىن-اق اڭگىمە اۋجايىن تۇسىنە باستاعان سوڭ، — ءسىز الدەبىر زات، تاۋار ەمەسسىز عوي؟
- تو-تو، ماسەلە سوندا، تاۋار بولىپ ءوتتىم عوي، كوكەتاي-اۋ، — دەپ ديليارا تاعى كۇلدى.
سويتسەم، ديليارا قىز ەكى ەلدىڭ دە شەكاراسىنان «يكارۋستىڭ» جۇك سالعىشىنا (باگاجنيك، بىلايشا ايتقاندا) جاسىرىنىپ ءوتىپتى. تاۋارلارمەن بىرگە. اۆتوبۋس جۇرگىزۋشىسى مۇنى كوممەرسانت تاۋارىنىڭ اراسىنا «بۇكتەپ-بۇكتەپ» تىعىپ تاستايدى. كەدەنشىلەر مەن شەكاراشىلار ارى-بەرى ۇدايى ءوتىپ جۇرگەن تانىس كولىكتەردى ءتۇپ قوپارا تەكسەرە قويمايتىن كورىنەدى.
- ولار دا ادام بالاسى عوي. ءومىر ءسۇرۋ كەرەك. قۇلقىندى قۋ اقشامەن بىتەي سالعان عوي اۆتوبۋستاعى كوممەرسانتتار، — دەدى ديليارا مەنىڭ تاڭدانىسىمدى بايقاپ. – شەكارادان ءوتۋ پروبلەما ەمەس ءبىز سياقتىلار ءۇشىن. ءسويتىپ قاراعاندىدان ءبىر-اق شىقتىم. جامان بولعام جوق، كەنشىلەر قالاسىنىڭ ءناپسىقۇمارلارى مەنى «قاراعاندىنىڭ كۋكلاسى» دەپ قاتتى ەركەلەتتى.
- قاراعاندى قاتتى ۇناعان بولسا، الماتىعا قالاي كەپ قالدىڭىز؟
«ديليارا كۋكلا» مۇنىڭ دا سەبەبىن ايتتى. استاناعا جاقىن بولعان سوڭ با، الدە ءتارتىبى ءتاۋىر قالا ما، ايتەۋىر قاراعاندى پوليسەيلەرى تىنىشتىق بەرمەيتىن كورىنەدى. قۇجاتى جوق بويجەتكەن ەكى كۇننىڭ بىرىندە قۇقىق قورعاۋشىلاردىڭ قاقپانىنا ءتۇسىپ قالا بەرگەن. ءتىپتى ءۇش مارتە ايىپ تولەتتىرىپ، وزبەكستان شەكاراسىنان اسىرىپ جىبەرەدى. ۇيرەنىپ قالعان ديليارا اينالىپ قازاقستانعا قايتا كەلگەن. تەك بۇل جولعى تاڭداۋى الماتىعا ءتۇسىپتى.
- ءسىز ەندى ەشكىمى جوق ەلەۋسىز بىرەۋ ەمەسسىز عوي. اكە-شەشەڭىز بار. ولار ءسىزدى ىزدەمەي مە، قالاي سوندا؟ قۇجاتىڭىز دا جوق.
- العاشقىدا ءوزىم حابارلاسىپ، الماتىدا مەيرامحانا-كافەلەردە جۇمىس ىستەپ ءجۇرمىن دەدىم. ءتىپتى تاجىكستانداعى تۋىستارىما ارا-تۇرا اقشا دا سالىپ تۇردىم. قيىن عوي ەندى ولارعا دا. اكە-شەشەمنىڭ تۇراقتى جۇمىسى جوق. وزىمنەن كەيىن ەكى ءىنىم بار، سولاردى وسىرىپ-جەتكىزۋ كەرەك. ال قۇجاتىما كەلسەم… ءقازىر مەنىڭ قۇجاتىم بار. دۋشانبەدەن الدىرعام. الماتىدا ۋاقىتشا تىركەۋدە دە بارمىن. قىسقاسى، ەشكىم مەنى قىسا المايدى ءقازىر. ويتكەنى مەن مۇندا زاڭدى تۇردە ءجۇرمىن. ال ءبىراق راس، نە قۇجاتى جوق، نە ۋاقىتشا تىركەۋدە دە جوق مەنىڭ «ارىپتەستەرىم» مۇندا ءتىپتى كوپ. ءقازىر «كۇندىز دە ۇشا بەرەتىن تۇنگى كوبەلەكتەردىڭ» كوپشىلىگى جەرگىلىكتى قازاقستاندىقتار. ونىڭ ىشىندە قازاق قىزدارى دا وتە كوپ. وزبەكستاننان كەلگەندەر دە از ەمەس.
«كرىشاڭ بولماسا، قاڭعىپ كەتەسىڭ…»
ديليارا-كۋكلانىڭ ايتۋىنشا، الماتىدا «سەكس-يندۋستريا كاك پولوجەنو» جولعا قويىلعان. تاكساسى ارزان «كوبەلەكتەر» كوبىنەسە قالاداعى قاپتاعان شاعىن قوناق ۇيلەردە «قىزمەت» كورسەتەدى. مۇنداي قوناق ۇيلەر نەگىزىنەن وسىنداي «قىزمەت كورسەتۋدىڭ» ەسەبىنەن پايدا كورەدى ەكەن، ايتپەسە بانكروت بولادى. ال ەليتالى جەزوكشەلەر «كوبەلەك بولىپ كوشەدە ۇشپايدى». قىمبات قوناق ۇيدە ىستەيدى. ارنايى تاپسىرىسپەن عانا جۇرەدى. ولاردىڭ وزدەرىن نەشە ءتۇرلى قۋلىق-سۇمدىقتان قورعاپ جۇرەتىن ارنايى وققاعارلار بار كورىنەدى.
- الماتىداعى سەكس-يندۋستريا زاۋىت كونۆەيەرى سياقتى كۇنى-تۇنى جۇمىس ىستەيدى، — دەيدى ديليا، — قالاداعى «نۇكتەلەردىڭ» بارلىعىنىڭ «كرىشاسى» بار. مىسالى، «توچكانىڭ» بىرەۋىنە پوليسەيلەر «كرىشيەۆات» ەتسە، ەندى بىرەۋىنە بانديتتەر «كرىشيەۆات» ەتەدى. ءبىراق بۇلاردىڭ بارلىعى دا بىرىمەن-بىرى ءوزارا شىرماۋىقتاي ماتاسىپ، بايلانىسىپ كەتكەن. «كرىشاڭ بولماسا، قاڭعىپ قالاسىڭ. ءيتتىڭ يتاقايىنا جەم بولاسىڭ. ەڭ جاقسىسى، مۇمكىن ەڭ جامانى شىعار، بىلمەيمىن – ايتەۋىر قازاقستاندا جەزوكشەلىگى ءۇشىن قىلمىستىق جازاعا تارتاتىن زاڭ جوق. سوندىقتان ۇستالساق، اكىمشىلىك جازاعا عانا تارتىلامىز. ول جازا تۇك ەمەس، كاكىر-شۇكىر ايىپ اقشاسىن تولەي سالامىز دا، «كوشەگە قايتا» شىعا بەرەمىز.
قۇلدىققا تۇسكەن قىزدار
سوڭعى كەزدە جاس قىزداردى جەزوكشەلىككە ماجبۇرلەيتىن، ولاردى الىپ-ساتاتىن ۇيىمداسقان قىلمىستىق توپ تۋرالى كوپ ايتىلىپ ءجۇر.
الماتى قالالىق ىشكى ىستەر دەپارتامەنتى باسپا ءسوز قىزمەتىنىڭ مالىمەتىنە جۇگىنسەك، جاقىندا وسىنداي كەزەكتى قىلمىستىق توپتىڭ «قىزمەتى» اشكەرەلەنگەن. مىسالى، ەرلان جانە ازىرەت دەگەن ەكى جاس جىگىت قىرعىز ەلىندەگى وش قالاسىنىڭ 19 جاسار بويجەتكەنىن الماتىعا الداپ اكەلىپ، 500 دوللارعا ساتىپ جىبەرىپتى. سونداي-اق، تاعى بىرنەشە قىرعىز قىزىنىڭ قۇجاتىن تارتىپ الىپ، وزدەرىن جەزوكشەلىكپەن اينالىسۋعا ماجبۇرلەگەن نورا، اينۇر ەسىمدى «جەڭگەتايلار» دا قۇقىق قورعاۋ مەكەمەسىنىڭ ارنايى وپەراسياسى بارىسىندا قولعا تۇسكەن. سوڭعى مالىمەتكە قاراعاندا، الماتىدا جەزوكشەلىكپەن اينالىسۋعا ارنالعان جىنويناقتى اشكەرەلەۋ جالعاسۋدا. جەزوكشەلەر ورداسىن اشكەرەلەۋمەن ۇيىمداسقان قىلمىسقا قارسى كۇرەس باسقارماسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى مەن اۋماق بويىنشا ۋچاسكەلىك ينسپەكتورلار اينالىسۋدا. پوليسەيلەردىڭ ايتۋىنشا، قوناقۇيلەر، ءدامحانالار مەن بارلار، جالعا بەرىلەتىن پاتەرلەر مەن باسقا دا كوڭىل كوتەرۋ ورىندارى جەزوكشەلەردىڭ «تۇراقتى جۇمىس ورىندارىنا» اينالعان.
جاقىندا جەڭگەتايلىقتى كاسىپ ەتكەن كەزەكتى ءبىر كەلىنشەكتى قالالىق ۇيىمداسقان قىلمىسقا قارسى كۇرەس باسقارماسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى اشكەرەلەدى. ول ءوزىنىڭ اكىمشىلىك مىندەتىن عانا ەمەس، سونداي-اق جەڭگەتايلىق قىزمەتىن دە وتە جاقسى اتقارعان.
نە ىستەۋ كەرەك؟
- الماتىدا جەزوكشەلىككە ماجبۇرلەۋ ءورشىپ تۇر. وسىنىڭ الدىن الاتىن، بولماسا جولىن كەسەتىن ناقتى قانداي شارالار ىستەدىڭىزدەر؟ – دەگەن سۇراعىمىزدى ءبىز الماتى قالالىق ءىىد ۇيىمداسقان قىلمىسقا قارسى كۇرەس باسقارماسى ادام ساۋداسىمەن كۇرەس ءبولىمىنىڭ باستىعى نۇرلان سارسەنبايەۆقا قويدىق.
نۇرلان سارسەنبايەۆ: ءبىرقاتار مەكەمەنى جاقىندا عانا تەكسەرگەن بولاتىنبىز. جەزوكشەلىكپەن اينالىسۋعا ارنالعان پريتوندار ۇيىمداستىرۋ تۋرالى جەدەل اقپارات تۇسىسىمەن ءبىز تەكسەرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدىك. ناتيجەسىندە اتالعان اقپارات راستالدى. ەلىمىزدەگى قىلمىستىق كودەكستىڭ 309 بابىندا قاراستىرىلعان قىلمىس بەلگىلەرى بويىنشا بىرنەشە ءقوناقۇي اكىمشىسى قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلدى.
- جەڭىل جۇرىسكە سالىنعان بويجەتكەندەر ماسەلەسى قالاي شەشىلمەك؟
- نۇرلان سارسەنبايەۆ: اتالعان ءىستى جۇرگىزۋ بارىسىندا بىرنەشە قوناق ۇيدەن 7 جەڭىل ءجۇرىستى قىز اشكەرەلەندى. بويجەتكەندەردى ەسەپكە قويۋ جانە ولاردىڭ قاندايدا ءبىر زاڭعا قايشى ارەكەتتەرگە قاتىستىلىعىن تەكسەرۋ ماقساتىندا ولار اۋماق بويىنشا الاتاۋ اۋدانىنىڭ ءىىب جەتكىزىلدى. سونىمەن قاتار، قىزمەتكەرلەرىمىز تۇركسىب اۋدانىندا ورنالاسقان تاعى ءبىر شاعىن قوناقۇيدەگى 23 جەزوكشەنى ۇستادى. ولاردىڭ بارلىعى الماتىعا ەلىمىزدىڭ ءار ايماعىنان كەلگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى.
- ولارعا قانداي دا ءبىر شارا قولدانىلا ما؟
- نۇرلان سارسەنبايەۆ: قازىرگى تاڭدا قوناق ءۇي قوجايىنى اكىمشىلىك زاڭناماعا سايكەس ەلىمىزدىڭ اكىمشىلىك-قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى كودەكسىنىڭ 450 بابى، ياعني جەزوكشەلىكپەن اينالىسۋ ءۇشىن كوپە-كورنەۋ ءۇي-جايلار ۇسىنۋ بويىنشا جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلدى. الايدا ولار جەڭگەتايلىق قىزمەت كورسەتپەگەن. ايتا كەتەيىن، وسى باعىتتا جۇرگىزىلگەن اۋقىمدى جانە جەرگىلىكتى جۇمىستار مەن رەيدتەر، سونداي-اق جەدەل ءىس-شارالار تۇراقتى تۇردە جالعاسۋدا. كريمينوگەندىك جاعدايدى ساۋىقتىرۋ ماقساتىندا العا قويىلعان مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ۇقكب بولىمشەلەرىندە بارلىق مۇمكىندىكتەر مەن رەسۋرستار جەتكىلىكتى.
كەرەك-دەرەك: الماتى قالالىق ءىىد باسپا ءسوز قىزمەتىنە جۇگىنسەك، 2015 جىلى 55 پريتون اشكەرەلەنگەن. سونىمەن قاتار، جەدەل شارا بارىسىندا جەزوكشەلىكپەن اينالىسۋعا، ونىڭ ىشىندە 4 جاعدايدا كامەلەتتىك جاسقا تولماعانداردى جەزوكشەلىككە تارتۋدىڭ 32 فاكتىسى انىقتالعان. 21 قوناق ءۇي مەن 111 پاتەر انىقتالىپ، يەلەرىنە جالپى سوماسى 15 ميلليون تەڭگە كولەمىندە ايىپپۇل سالىنىپتى.
مارات ماداليموۆ
دەرەككوزى: ult.kz
