ەكونوميكاسى قۋاتتى ەل – ماشينا جاساۋ سالاسى دامىعان ەل. الەمنىڭ كوشباسشى مەملەكەتتەرىنە قاراساڭىز، بۇل تۇجىرىمنىڭ اقاۋسىز شىندىق ەكەنىن مويىندايسىز. سول ەلدەردىڭ كوبى وندىرىسكە قاجەتتى شيكىزاتتى وزگە ايماقتان تاسىمالدايتىنى ويلانتپاي قويمايدى. ءبىزدىڭ ەل ماشينا جاساۋ سالاسىندا وزگەلەرگە تاۋەلدى بولىپ كەلەدى. قانشاما جوبالاردى قولعا الدىق، ءبىراق وڭدى ناتيجە ءالى بايقالا قويعان جوق. بۇل سالاداعى ولقىلىقتىڭ ورنىن قالاي تولتىرامىز؟ ماشينانىڭ قانداي تۇرلەرىن شىعارۋدى قولعا العان ءجون؟ ەلىمىز عالىمدارىنىڭ عىلىمي پوتەنسيالى قانداي؟ وسى جانە وزگەدە سۇراقتار توڭىرەگىندە ق. ي. ساتبايەۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنە قاراستى ءا. بۇركىتبايەۆ اتىنداعى ونەركاسىپتىك ينجەنەريا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى اۋەزحان تۇردالييەۆ مىرزانى اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.
– جەر ءجۇزىنىڭ ەكونوميكالىق كارتاسىنا قاراساق، ماشينا جاساۋ ونەركاسىبى دامىعان ەلدەردى ءتورت توپقا بولۋگە بولادى. ءبىرىنشى توپقا سولتۇستىك امەريكا جاتادى، ولار ماشينا جاساۋ ونىمدەرىنىڭ بارلىق ءتۇرىن وندىرەدى. ەكىنشى توپقا ەۋروپا (تمد ەلدەرىنەن باسقا) ەلدەرىن ايتۋعا ءتيىسپىز. بۇلار العاشقى بۋ ماشيناسىن جاساعاننان بەرى، بۇل سالادا وزگەگە دەس بەرگەن ەمەس. ءۇشىنشى توپ دەپ شىعىس جانە وڭتۇستىك شىعىس ازيا ەلدەرىن اتايمىز، ونىڭ ىشىندە جاپونيا جانە وڭتۇستىك كورەيا وزدەرىن ماشينا جاساۋداعى جوعارعى تەحنولوگياسىمەن مويىنداتىپ وتىر. ال ءتورتىنشى توپ – تمد ەلدەرى، ۇلكەن كولەمدە ماشينا جانە قوندىرعىلار شىعاراتىن قۋاتى بولدى، ءبىر كەزدەرى... ءبىراق الدىڭعى 3 توپقا كاراعاندا عىلىمي جەتىستىكتەرىن ەنگىزۋدەن ارتتا قالىپ كەلەدى. گەرمانيا، فرانسيا، يتاليا، انگليا، يسپانيا، امەريكا، برازيليا، جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا، جۇڭگو، سينگاپۋر، مالايزيا سەكىلدى كوپتەگەن ەلدەر ماشينا جاساۋ سالاسىن ۋىسىندا ۇستاپ تۇر. تمد ەلدەرىندەرىنىڭ ىشىندە بەلورۋسسيا ءوزىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنا قاجەتتى تەحنيكالارىن، رەسەي اۋىر تەحنيكالىق ماشينالارى مەن بۇرىنعى جەڭىل كولىكتەرى قايتا جاڭالاپ، شىعارۋدى قولعا الىپ كەلەدى. كورشىمىز وزبەكستاننىڭ جەتىستىكتەرى دە ەداۋىر. جەڭىل اۆتوكولىك وندىرۋدە الەمنىڭ الدىڭعى 30 ەلىنىڭ ىشىنە ەنگەنىن ايتساق تا جەتكىلىكتى.
– قازاقستاندا كەزىندە كوپتەگەن زاۋىتتار بولدى عوي. 2000 جىلدارى «تۇلپار» اتتى كولىك شىعارعانىمىزدا جادىمىزدا. نەگە كوپتەگەن باستامالار اياقسىز قالىپ كەلەدى؟
– ەلىمىزدە كەزىندە وندىرىستىك ءونىمنىڭ بەستەن ءبىرىن ماشينا جاساۋ ونەركاسىبى بەرگەن. ءبىزدىڭ كوپتەگەن زاۋىتتارىمىز بولدى. سوعىستان كەيىنگى جىلداردا ونداعان ماشينا جاساۋ زاۋىتتارى سالىندى. اسپاپ جاساۋدىڭ، ەلەكتروتەحنيكالىق ونەركاسىپتىڭ، تراكتور جاساۋدىڭ جاڭا سالالارى قارقىندى جۇمىس ىستەي باستادى. مىسالى، 1990 جىلدارى ماشينا جاساۋ كەشەنىنىڭ قۇرامىندا 2500-دەي ءونىم تۇرلەرىن شىعاراتىن 370 زاۋىت جۇمىس ىستەگەنىن بۇل كۇندە كوبىمىز ۇمىتىپ تا كەتكەندەيمىز... ءقازىر شە؟ ماشينا جاساۋ سالاسىندا كوپ زاۋىتتارىمىز بۇرىنعى كەڭەس وداعى ۋاقىتىندا شىعارعان ونىمدەرىن سانى جانە ساپاسى جاعىنان تومەن قۇلدىراتىپ الدى. تاڭعالاتىن نارسە ەمەس، ەلىمىزدەگى ۇلتتىق ونەركاسىپتىڭ ماشينا جاساۋ ونىمدەرى 1990 جىلى 16% بولسا، 2008 جىلى 2،9% قۇرادى. وكىنىشتىسى سول، ءبىز زاۋىتتاردى ساقتاۋدىڭ ورنىنا، تەمىر-تەرسەك ەسەبىندە ساتىپ جىبەردىك. ەندى سونداي زاۋىتتار سالۋ ءۇشىن ميللياردتاعان قارجى قاجەت. سوڭعى جىلدارى بۇل سالاعا مەملەكەت ايرىقشا نازار اۋدارا باستادى. جۋىردا ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قوستانايعا ساپارى بارىسىندا كورەيا بىرلەسكەن ماشينا قۇراستىرۋ زاۋىتىنا سوعىپ، ولاردىڭ جۇمىسىنا ساتتىلىك تىلەدى. ەگەر تىل-كوز تيمەسە، الداعى بىرنەشە جىلدىڭ ىشىندە سول زاۋىتتا 80 مىڭ دانا ماشينا قۇراستىرىلاتىن كورىنەدى. بۇل ايرىقشا اۋقىمدى جوبا. مەملەكەت باسشىسى ارتقان سەنىمنىڭ ۇددەسىنەن شىعۋ ءۇشىن زاۋىت باسشىلىعىن قاۋىرت جۇمىس كۇتىپ تۇر.
– بىزگە ءدال ءقازىر ماشينا جاساۋدىڭ قانداي تۇرلەرىن قولعا العان ءجون؟
– وداق ىدىراعان كەزدە قازاقستاندا 120 مىڭعا جۋىق جۇك ۆاگونى بولعان. بۇگىندە سونىڭ 70-80 مىڭى بار، قالعاندارى ەسكىردى. بىزدە ۆاگون جەتىسپەۋشىلىگى جىلدا ءسوز بولىپ كەلەدى. بىزگە ءدال بۇگىنگى تاڭدا 20-30 مىڭداي ۆاگون قاجەت. ونىڭ ءبارىن ساتىپ الۋعا جاعدايىمىز جار بەرمەيدى. سوندىقتان جىل سايىن 1000 ۆاگون عانا ساتىپ الىپ وتىرمىز. مۇنى ءبىر دەڭىز. قازاقستاندا بۇرىن 230-240 مىڭداي تراكتور بار ەدى. ءقازىر شامامەن 130 مىڭداي قالسا كەرەك. دەمەك، اۋىل شارۋاشىلىعىنا 100 مىڭداي تراكتور كەرەك. اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكالارىنا ءزارۋ، ساتىپ الۋعا قارجىلىق مۇمكىندىگى جوق ءىرى شارۋاشىلىقتار قانشاما. ءىرى شارۋاشىلىق بىرلەستىكتەر شەتەلدەن تەحنيكا ساتىپ العانىمەن، شاعىن فەرمەرلەردىڭ وعان مۇمكىندىگى جەتكىلىكسىز. بەلورۋستىڭ شاعىن تراكتورلارىن ساتىپ الۋمەن ءىلدالدالاپ كەلەدى. ونىڭ ءوزى تاپشى. ءبىز اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكالارىن بىرنەشە مارتە جاساۋعا تالپىنىپ كوردىك. بۇل جۇمىسىمىزدان ناتيجە شىقپادى. مەنىڭ ايتپاعىم، بىزگە ءدال قازىرگى تاڭدا ۆاگون جانە اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكالارىن وندىرەتىن بىرنەشە ءىرى زاۋىت سالعان دۇرىس. ونان شىعاتىن ونىمدەردى مەيلىنشە حالىققا قولجەتىمدى باعامەن بولماسا ليزينگ ارقىلى بەرسەك، زاۋىت تا، حالىق تا ۇتىلماس ەدى. ال جەڭىل اۆتوكولىكتەردى شىعارۋدىڭ ءجونى باسقا. وعان جۇيەلى جۇمىس كەرەك. مۇمكىندىگىنشە، وتاندىق عالىمداردىڭ عىلىمي پوتەنسيالىن وڭدى پايدالانعان ءجون.
– ق. ي. ساتبايەۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى ماشينا جاساۋ ماماندارىن دايارلايتىن بىرەگەي وقۋ ورنى. ۇزاق جىلدىق پەداگوگيكالىق جانە عىلىمي تاجىريبەسى بار. ماشينا جاساۋ ماماندىعى بويىنشا بىتىرەتىن تۇلەكتەرگە سۇرانىس بار ما؟
– ەڭ اۋەلى، ۋنيۆەرسيتەتىمىزدىڭ بيىل 80 جىلدىق مەرەيتويى ەكەنىن ايتا كەتەيىن. ۇزاق جىلدىق تاريحى بار بىرەگەي وقۋ ورداسىنىڭ جان جاقتىلى جەتىستىكتەرىن ايتار بولساق، اڭگىمەمىز ۇزاققا سوزىلارى انىق. ەلباسى ءار جولداۋىندا جوعارى وقۋ ورىندارىندا تەحنيكالىق ماماندىقتارعا ءجىتى كوڭىل ءبولۋدى تاپسىرىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەت ەلىمىزگە ەڭ قاجەتتى مامانداردى دايارلايتىن، عىلىمي مۇمكىندىگى وتە جوعارى، جوعارى ساناتتاعى وقىتۋشىلارى كوپ، حالىقارالىق ءبىلىم بەرۋ ستاندارتتارى نەگىزىندە شاكىرتتەر دايىندايتىن، اتى الىس-جاقىن شەتەلدەرگە تانىمال ماڭدايالدى وقۋ ورنى بولعاندىقتان، قاشاندا ءوز اتىنا كىر كەلتىرمەۋدى ويلايدى. مۇنداعى ءار ۇستازدىڭ موينىندا ايرىقشا جۇك بار. ەلباسى «باسەكەگە قابىلەتتى ۇلت قالىپتاستىرۋ – زامان تالابى» ەكەنىن ايتىپ كەلەدى. ءبىز ءدال سول ماقساتتا جۇمىس ىستەيتىن ۇجىمبىز. ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى جەكسەمبەك ماكەي ۇلى ءادىلوۆ الەمدەگى تەحنولوگيالاردىڭ جاڭا ۇلگىسىن دەر كەزىندە وقۋ ورداسىنا ەنگىزىپ، جاڭا عىلىمي جەتىستىكتەردى ۇيرەنۋگە بار جاعدايدى جاساۋدى قولعا الىپ وتىر. ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى ءاربىر جاڭالىقتان قالىس قالماۋدى بىزگە مىندەتتەيدى، وعان قاجەتتى عىلىمي بازانى قالىپتاستىرۋدان قارجى اياپ جاتقان جوق. ءقازىر بىزدەن بىتىرگەن تۇلەكتەردىڭ ءبىراز بولىگى ەلىمىزدەگى زاۋىتتاردا جۇمىس ىستەسە، كەيبىرى شەتەلدەردەن شاقىرتۋ الىپ، قۇرلىق اتتاپ كەتىپ جاتقاندارى دا بار. ارينە، ەگەر ەلىمىزدە ماشينا جاساۋ سالاسى قارقىندى دامىسا، ولاردىڭ ەلدەن كەتپەيتىنى انىق. ال ينستيتۋتىمىزدان بىتىرگەن بىلىكتى مامانداردىڭ قاتارىندا نەبىر ەلگە تانىمال ازاماتتار، قوعام قايراتكەرلەرى، زاۋىتتار مەن فابريكالاردىڭ باسشىلارى، بەلگىلى عالىمدار كوپ. ينستيتۋت ماشينا جاساۋ، مۇناي-گاز ونەركاسىبى، جەڭىل ونەكاسىپكە قاجەتتى تەحنيكالاردى دايىندايتىن مامانداردى ازىرلەيدى. ءبىزدىڭ تۇلەكتەرىمىزدىڭ بىرنەشەۋى وزدەرىنىڭ پاتەنتتەرىن وزگە ەلدەرگە ساتقانىن دا بىلەمىز. بىزدە ولاردىڭ جاڭالىقتارىن وندىرىسكە ەنگىزۋگە ەنجاولىق قولبايلاۋ بولىپ وتىرعانىن دا جاسىرىپ قايتەلىك. وزدەرى ءونىم شىعارۋعا قارجى تاپپايدى. بۇل ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىراتىن كۇن تاقاۋ عوي دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، پرەزيدەنت ماشينا جاساۋ سالاسىنا ايرىقشا كوڭىل ءبولىپ وتىر. ۇكىمەت تە قولدان كەلگەن كومەگىن اياپ جاتقان جوق. قۋاتتى ەل ماشيناسىن ءوزى جاسايدى. «جاياۋدىڭ شاڭى شىقپاس» دەگەن حالىقتىڭ ۇرپاعىمىز عوي. ماشينا ءوندىرىسى دامىماعان ەلدىڭ وزگە سالاسى داميدى دەۋ قيىن.
ۋنيۆەرسيتەتىمىزدەن ءبىلىم الىپ جاتقان جاستاردىڭ ىزدەنگىشتىگى سۇيىنتەدى. ولار تەحنولوگيا مەن يندۋستريا دامىعان عاسىردىڭ تۇلەكتەرى بولعاندىقتان، اقپاراتتىق مۇمكىندىكتى قالت جىبەرمەي، وزدەرىنە كەرەكتى عىلىمي جاڭالىقتاردى ۋاقتىلى بىلە الادى. ءبىر بايقاعانىم، ۇنەمى وزگە ەلدەردەگى سوڭعى عىلىمي جاڭالىقتارعا قۇلاق ءتۇرىپ، ىشتەي سولارمەن باسكەلەسەتىندەرى بايقالادى. وزدەرى جاڭالىق اشۋعا قۇمار. ارماندارى الەمگە تانىمال قازاقستاندىق ماشينا برەندىن جاساۋ ەكەنىن ايتىپ تا جاتادى. ءبىز سولاردىڭ ارماندارىنا قانات ءبىتىرۋ ءۇشىن بار كۇشىمىزدى سالامىز. ەگەر ماعان: «ۇلتتىق يدەولوگيانى قالاي قالىپتاستىرۋعا بولادى؟»، – دەپ سۇراق قويساڭىز، مەن ويلانباستان: «وتاندىق يندۋستريانى دامىتۋ، ءوز ماشينامىزدى جاساۋ» دەر ەدىم. ۇلتتىڭ رۋحىن سەرپىلتەر كۇننىڭ دە اۋىلى الىس ەمەس ەكەنىنە سەنىم كاسىل.
اڭگىمەلەسكەن، ت. تاڭجارىق.
.
دەرەك
وداق ىدىراعان كەزدە قازاقستاندا 120 مىڭعا جۋىق جۇك ۆاگونى بولعان. بۇگىندە سونىڭ 70-80 مىڭى بار، قالعاندارى ەسكىردى.
قازاقستاندا بۇرىن 230-240 مىڭداي تراكتور بار ەدى. ءقازىر شامامەن 130 مىڭداي قالسا كەرەك. دەمەك، اۋىل شارۋاشىلىعىنا 100 مىڭداي تراكتور كەرەك.
