استانادا بۇرىن قونايەۆ كوشەسىمەن جۇرگەندە قۇدايعا سىيىنىپ، ارۋاققا تابىناتىن المەرەك اۋليەنىڭ ۇرپاعى، شيپاگەر، حالىقارالىق نوسترادامۋس اتىنداعى سىيلىقتىڭ يەگەرى مارقۇم ەرمەك مىرزاكەلدى قاسىمدا بولاتىن. ديمەكەڭدى ءجيى ەسكە الىپ، ماعان ول كىسى جايىندا كورگەن ءتۇسىن ءجيى ايتۋشى ەدى. بۇل دۇنيەدە دانا پاتشا بولعان ديمەكەڭ و دۇنيەدە دە كەمەڭگەر كىسى، اۋليە سۇڭعىلا ەكەن. ءفاني ومىردە بيلىك شىڭىندا، باقيلىق ومىردە ءتاڭىر تاعىندا وتىرعانىن كورگەن ءتۇسى ارقىلى تالاي رەت ايتىپ ەدى. بۇعان بىرەۋ يلانادى، بىرەۋ سەنبەيدى ارينە. قۇداي الەمىن، ءتاڭىر تىلسىمىن تانۋعا پەندەنىڭ اقىل-ويى جەتپەيدى. ءوزىمنىڭ توپشىلاۋىمشا پايعامبار اتتاس، اۋليە رۋحتى ديمەكەڭ ماڭگىلىك نۇرعا اينالىپ كەتكەن. سول «تىلسىم-نۇردىڭ» پەندەلەرگە اسەرى دە بولادى ەكەن. اتى «دىنمۇحامەد»، «ديماش» دەگەن ءقازىر بالالار كوپ. جاستاي تاڭىلعان بەلگىلى ازاماتتار شىعىپ جاتىر. وسى «دىنمۇحامەد» دەگەن اتتان ءبىر ەرەكشە سىيقىرلى كۇش سەزىلەدى. اللا تاعالا الدىمەن ادامعا ات قويۋدى ۇيرەتكەن. ات قويۋعا بايلانىستى ءىلىم بار. ديماش – دىنمۇحامەد دەگەن ەسىمى - ەرەكشە قازاق ءانشىسى بيىل الەمدى تاڭداندىردى. قىتايدى دۇرلىكتىرگەن ءانشى ديماشتىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى «دىنمۇحامەد» ەكەن. اكە-شەشەسى د.قونايەۆ اتاسى سياقتى اتاقتى، ادال، قاراپايىم بولسىن دەپ وسى اتتى قويىپتى.
ديمەكەڭ – ديماش بۇرىن ول ەلدە اكادەميك اتىمەن ايگىلى بولسا، ونىڭ اتىن العان ديماش انشىلىگىمەن اسپان استى ەلىن ءتانتى ەتتى.
ول كەزدە اكادەميا پرەزيدەنتى ديمەكەڭ ەلۋىنشى جىلداردىڭ باسىندا كسرو يمپەريا پاتشاسى ن.حرۋششيەۆپەن بىرگە قىتايعا بارعان وسى ساپارىندا گەولوگيا عىلىمى جونىندە بايانداما جاساپ، سول ەلدەگى كۇللى وقىمىستىلاردى قايران قالدىرىپ، كەزدەسۋ، جۇزدەسۋلەردە حالىقتىڭ شەكسىز قۇرمەتىنە بولەنەدى. ءبىر ايعا جۋىق اسپان استى ەلىندە بولعان د.قونايەۆ ۇمىتىلماستاي تۇلعا بولىپ قالادى. ءانشى ديماش-دىنمۇحامەدتى بۇدان الپىس جىل بۇرىن اتالعان ەلگە بارعان ديمەكەڭنىڭ ءارۋاعى، اتا قازاقتىڭ رۋحى قولداعان بولار. ديمەكەڭ قىتايدىڭ ونەر جۇلدىزدارىمەن كەزدەسكەندە قازاقتىڭ بەلگىلى انشىلەرى مەن كۇيشىلەر تۋرالى جانە اقىن-جازۋشىلارى جونىندە اڭگىمەلەگەن. جۇڭگو ەلى جونىندە وتكەن كەڭەستىك داۋىردە وتە قۇندى ەڭبەك جازعان ديمەكەڭ ەكەنىن بىرەۋ بىلەدى، بىرەۋ بىلمەيدى. «جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىنداعى 30 كۇن» دەگەن ورىس تىلىندە شىققان كىتابى ەلگە تەز تاراپ كەتەدى.
استانادا دىنمۇحامەد قونايەۆ اتىنداعى كوشەمەن جۇرگەندە ماعان ءدىن قۇدىرەتى مەن پايعامبار ەسىمى ۇيلەسكەن ديمەكەڭنىڭ ازان شاقىرىپ قويعان قاسيەتتى اتى «ءدىن مەن مۇحامەد» قاتار باۋراپ، ەرىكسىز ويعا باتىرادى. وسى ءبىر اسەم عيماراتتارى كوك تىرەگەن، اق وردا اسقاقتاعان، «بايتەرەك» جارقىراعان، ديمەكەڭ رۋحى لاۋلاعان گۇلزالى كوشە-داڭعىل استانانىڭ «كيەلى كەڭىستىگى» سياقتى. ءتىپتى، جۇرەگى دەسە دە بولادى. بەينە ءبىر ەرتەگى كورىنىس، اۋليە رۋحى مەن حان ورداسى قاتار ۇيلەسكەن وزگەشە الەم وزىنە قاتتى قىزىقتىرىپ، اسەرگە بولەيدى، نۇرعا باتىرادى، ءارقاشان قايران قالدىرادى. ويتكەنى پايعامبار اتتاس دىنمۇحامەد (د.قونايەۆتىڭ) رۋحى كوزگە كورىنبەي، قۇلاققا ەستىلمەي، ادامعا بىلىنبەي تىلسىم تۇڭعيىققا تارتادى.
الماتىدا دا د.قونايەۆ اتىنداعى كوشە بار. قۇدايدىڭ قۇدىرەتى سول - قازاقستان قالالارىنداعى بۇرىنعى ۆ.لەنين اتىنداعى داڭعىلدار ءقازىر ديمەكەڭ اتىمەن اتالىپ، دانا رۋحىن دارالاپ، ماڭگىلىككە جالعاستىرۋدا.
كەمەڭگەردىڭ سايىپقىران شاكىرتى، تەڭدەسى جوق ساياسات مامىلەگەرى، كورەگەن كوشباسشى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ استاناداعى د.قونايەۆ داڭعىلىمەن اق وردانى بەتكە الىپ، كەڭسەسىنە كەلەدى. كەمەڭگەر مەن كورەگەن كوشباسشىنىڭ ءتاڭىر تىلسىمى ارقىلى ۇيلەسىپ، قاتار جۇرگەنىن ادامدار سەزبەيدى. كورىپكەل ەرمەك قانا مۇنى بىلەتىن. رەتى كەلگەندە ءبارىن ماعان تولىق باياندايمىن دەپ جۇرگەندە ول وقىس دۇنيە سالدى.
استانادا «المەرەك رۋحاني ورداسىن» اشقان ول ديمەكەڭ اتىنداعى داڭعىلمەن ءجيى جۇرەتىن. اللاعا جانە المەرەك پەن دىنمۇحامەدتىڭ رۋحىنا تابىناتىن ونىڭ بويىنداعى تىلسىم كۇش ەرەكشە ەدى.
ەرمەك ديمەكەڭدى بالا كەزىندە كورگەن.
كەمەڭگەر جانە «كەڭكەلەس پاتشا»
بۇرىنعى سەلينوگراد، قازىرگى استانادا قازاقستانعا قاتىستى تاريحي وقيعالار كەزىندە الەم نازارىن اۋداردى. كەڭەستەر وداعىنىڭ دۇنيەنى شۋلاتقان تىڭ يگەرۋ ەكونوميكالىق ساياساتى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وبلىستارىنان باستالدى.
ەجەلگى اتى اقمولاعا الپىسىنشى جىلدارى ۇردا-جىق، ەسەرسوق مىنەزىمەن ەلدى مەزى ەتكەن سول كەزدەگى كسرو-نىڭ پاتشاسى نيكيتا سەرگەيەۆيچ حرۋششيەۆ كەلەدى. ديمەكەڭ ول كىسىمەن بىرگە جۇرەدى. ءبىر اڭگىمە-دۇكەن ۇستىندە نيكيتا اقمولا دەگەن ات قانداي ماعىنا بەرەدى دەپ سۇرايدى. – ءارۋاققا قاتىستى «كيەلى»، «قاسيەتتى» دەگەن ۇعىم بەرەدى.، - دەپ جاۋاپ بەرەدى. قاسىنداعى پارتيا قايراتكەرى ءدال ماعىناسى ورىسشا «بەلىي موگيلا» ياعني، «اق مولا» دەپ جاعىمسىز جەر-سۋ اتاۋى ەكەنىن وعان ۇعىندىرادى. بەيىت-قورىمعا قاتىستى اتاۋدى ۇناتپاعان ن.حرۋششيەۆ «بۇل تىڭ ولكەسى – ياعني سەلينا. سوندىقتان سەلينوگراد» بولسىن دەپ بۇيىرادى. ورتا ءبىلىمى بار شارۋا بالاسىوزگە ۇلتتىڭ سالت-داستۇرىنەن بەيحابار، تاريحىنان ماقۇرىم «قيالي كوممۋنيزمنىڭ» كەڭكەلەس كوسەمى نيكيتانىڭ ايتقانى بولادى. ءسويتىپ، قالا سەلينوگراد اتانادى.
اقمولا جايىندا لەپىرىپ، اشۋ شاقىرىپ، دولدانىپ، ىشىمدىكتەن قىزارا ءبورتىپ، اقىلىنان اداسقان ن.حرۋششيەۆ سوڭىندا شورتاندىداعى استىق شارۋاشىلىعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا كەلىپ، ونىڭ باستىعىمەن باجىلداسىپ، ۇرىسىپ، ايتەۋىر اشۋىن ارەڭ باسادى. كوپ جەردە قىزبا مىنەزدى، اشۋدان جارىلىپ كەتە جازدايتىن پاتشانى ديمەكەڭ امالىن تاۋىپ، سابىرعا شاقىرادى. ماسقارا بولىپ جۇرمەسىن دەپ كومەكشىلەرىمەن سويلەسىپ، ونىڭ بەدەلىنىڭ تۇسپەۋى ءۇشىن اقىلدى ديمەكەڭ قولدان كەلگەنشە قورعاشتايدى. وبالى نەشىك ديمەكەڭ ەستەلىگىندە ن.حرۋششيەۆتىڭ ءستاليننىڭ جەكە باسىنا تابىنۋدى اشكەرلەۋى – باتىرلىق دەپ باعالايدى. ال، مىنەزىندەگى كەمشىلىكتەردى ، پاراسات-پايىمىنداعى ورەسىزدىكتى، بۇيرەكتەن-سيراق شىعاراتىن جەتەسىزدىكتى جەرىنە جەتكىزە ايتادى.
قازاقستاندا ولكەلەر قۇرىلعاننان كەيىن ولكە باستىقتارى رەسپۋبليكا باسشىلارىنا باعىنباي تىكەلەي ماسكەۋمەن سويلەسىپ، ماسەلەنى وزدەرى شەشەتىن بولعان. بۇل سول كەزدەگى ءبىرىنشى باسشى ديمەكەڭە اۋىر تيگەن. تىڭ ولكەسىنىڭ باسشىلارى بىلگەنىن ىستەي باستايدى. ن.حرۋششيەۆكە جاعىمپازدانعان ولار پاۆلودار قالاسىنىڭ اتىن «حرۋششيەۆاگراد» دەپ اتاۋ جونىندە شەشىم شىعارادى. ديمەكەڭ بۇعان قارسى بولىپ، قاۋلىنى توقتاتادى. ەستەلىگىندە بۇل وقيعا بۇگە-شۇگەسىنە دەيىن باياندالادى.
استىققا قاتىستى ۇلكەن جيىندا ديمەكەڭ قازاقستان مەن رەسەي تىڭ جەرلەرىنىڭ ۇقساس ەمەس ەكەنىن عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەپ، ولكەلەردىڭ بىرىگۋى دە تۇبىندە جاقسىلىق اكەلمەيتىنىن ايتادى. ولكەلەردى قوسۋ ساياساتى تۇبىندە قازاق جەرىنىڭ بولشەكتەنۋىنە اكەلەتىندىگىن كورەگەن ديمەكەڭ كۇنى بۇرىن سەزىپ، مۇنى استارلاپ جەتكىزەدى. سول كەزدەگى سەلينوگراد - قازىرگى استانادا قازاق جەرىنىڭ تاعدىرىنا قاتىستى ايتىس-تارتىستىڭ تۋىنداعانى شىندىق ەدى.
بۇرىن قاراوتكەل – اقمولا – سەلينوگراد سوڭىندا استانا بولىپ وزگەرگەن وسى ولكەنىڭ ءار ەلدىمەكەندە جەر، سۋ، شابىندىق، استىق القاپتارى، قالا، كەنتتەرى ديمەكەڭ جادىندا ولە-ولگەنشە ساقتالىپ قالدى. ويتكەنى، قازاق جەرى ءۇشىن ايقاس وسى تىڭ ولكەسىن قۇرۋدان باستالدى.
گورباچيەۆتىڭ سەلينوگرادقا كەلۋى نەمەسە قونايەۆتى قورلاۋ
الدىڭعى تاقىرىپتا اڭگىمەگە ارقاۋ بولعان نيكيتا پاتشا تاقتان تۇسكەندە مەن 5 سىنىپتا وقيتىن ەدىم. ءۇزىلىس كەزىندە كوليدوردا «ۋرا، حرۋششيەۆ ورنىنان ءتۇسىپتى» دەپ جوعارى كلاسس وقۋشىلارىنىڭ ايعايلاپ، مەكتەپتى باسىنا كوتەرگەنى ەسىمدە. تاريح ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى ساياساتقا جاقىن ۇستاز ۋلاپ-شۋلاعان شاكىرتتەرگە پارتيا شەشىمىن ءتۇسىندىرىپ، تىنىشتاندىردى. ويتكەنى، نيكيتانى ۇلكەندەر تۇگىلى جەتكىنشەكتەر دە جاقسى كورمەدى. ول جايىندا وقۋشىلار نەشە ءتۇرلى انەكدوت ايتاتىن. ۇلكەندەر «مىنا تاز ەلدى ءبۇلدىردى، ناننىڭ كەزەگىندە تۇراتىن بولدىق، ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالادى، امەريكاعا اتوم بومباسىن تاستايدى» دەپ گۋلەسەتىن.
كەيىنگى پاتشالار برەجنيەۆ، اندروپوۆ جانە چەرنەنكولار تاققا وتىرىپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرى قايتىس بولعاندا مەن رەسپۋبليكالىق گازەتتە قىزمەتكەر ەدىم. ءبارىنىڭ تەلەديدارداعى بەت-بەينەسى، سويلەگەن سوزدەرى جادىمدا تۇر. سوڭىندا «گەنسەك» بولعان م.گورباچيەۆتىڭ ساياساتى، «قايتا قۇرۋ» دۇربەلەڭى، مىلجىڭداپ كوپ سويلەۋى، ايەلىمەن جۇپتاسىپ قىدىرۋى ۇناعان جوق. «اقىرزامان بولعاندا باسىندا مەڭى بار پاتشا تاقتا وتىرادى» دەپ كلاۆا پەرتروۆنا دەيتىن ساۋەگەي كەمپىردىڭ ايتقانى ءدال كەلدى. كسرو-عا اقىرزامان كەلىپ، يمپەريا 5-6 جىلدىڭ ىشىندە كۇيرەپ، عايىپ بولدى.
ونسىز دا ءىرىپ-شىرىپ، كۇيرەۋگە اينالعان مەملەكەتتىڭ ىدىراۋىنا م.گورباچيەۆتىڭ قازاق حالقىن مەنسىنبەي، باسشىسى د.قونايەۆتى قورلاۋى سەبەپ بولدى.
سەكسەنىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا بويىندا ءشوۆينيزمنىڭ «قانى ويناعان» پاتشا قازاقستانعا كەلدى. الدىمەن استانا الماتىعا سوقپاي سەلينوگرادتان ءبىر-اق شىقتى. بۇل بارىپ تۇرعان مەنمەندىك جانە اقىماقتىق ەدى. بەلگىلى پوليتبيۋرو مۇشەسى، قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، ءۇش مارتەبە ەڭبەك ەرى ديمەكەڭ وتىرعان ۇيدە رەسپۋبليكا باسشىلارىمەن كەزدەسىپ، ول كەزدەگى استانا الماتىنى ارالاۋدى ار سانادى. قالىپتاسقان ءتارتىپ، ءداستۇر بويىنشا ول ساپارىن بۇرىنعى ەلوردا -الماتىدان باستاپ، سوڭىندا وبلىستارعا شىعۋى ءجون ەدى. بىلگەنىن ىستەدى. ونىڭ بۇلاي جۇرگەنىن حالىق حوش كورمەدى. ديمەكەڭ امالسىز الماتىدان ۇشىپ، سەلينوگرادقا كەلۋگە ءماجبۇر بولدى. قالا ءوندىرىس ورىندارىنداعى كەزدەسۋلەردە ول جانىندا جۇرگەن ديمەكەڭمەن اڭگىمەلەسپەي، وزىنشە قىر كورسەتىپ، سۇرقيالىعىن بايقاتتى. ءبىر نارسەگە وكپەلەگەن اقىماق ادامداردىڭ كەيپىن تانىتتى. 1980 جىلى ماسكەۋدە قاتارداعى حاتشى بولىپ جۇرگەندە پوليتبيۋرو مۇشەسى د.قونايەۆقا جالپاقتاپ، كۇتىپ الىپ، شىعارىپ سالىپ جۇرەتىن ادامنىڭ اياق استىنان وزگەرىپ شىعا كەلگەنى ديمەكەڭدى قىنجىلتتى. بارىنەن بۇرىن استانا الماتىنى اتتاپ، قازاقتىڭ بار زيالى قاۋىمىن مەنسىنبەۋى ونىڭ جانىنا باتتى. سەلينوگرادتا جەكە كەزدەسۋلەردە اقىماق «گەنسەك» بۇدان دا سوراقى قىلىقتار كورسەتكەن بولار. ول جاعى ارينە بەلگىسىز. قازاقستاننىڭ الپىس جىلدىق مەرەيتويى كەزىندە (1980) قاتارداعى حاتشى ل.برەجنيەۆپەن د.قونايەۆتىڭ قىل وتپەس سىيلاستىعىن كورىپ، ءىشى كۇيگەن. ديمەكەڭنىڭ ابىروي-اتاعى، كسرو-داعى بەدەلى، سوسياليستىك مەملەكەتتەردە قۇرمەتكە بولەنۋى، كاپيتاليستىك ەلدەردە تانىلۋى، حالىقارالىق ماسليحاتتارداعى ماسەلە كوتەرۋى، ەڭبەك ەرى اتاعىن ءۇش رەت الۋى م.گورباچيەۆقا ۇنامادى.
ديمەكەڭدى قورلاۋى ءوزالدىنا، ءتىپتى، قالاي كوزىن جويۋعا دەيىن قام جاساعانى شىندىق ەدى. بارلىق اتاعىنان ايىرىلىپ، پارتيادان شىعارىپ، ەسكەرتكىشىن قۇلاتىپ، سوڭىندا اباقتىعا وتىرعىزۋ ونىڭ ارمانى بولدى. اقش-تاعى «سوۆەتتىك جۇيەنى» زەرتتەۋشى، بەلگىلى عالىم، مارتا وكلوت م.گورباچيەۆتىڭ ەكى جىلعا جۋىق د.قونايەۆپەن الىسىپ، ونى جەڭە الماعانىنا قايران قالىپ، جازادى. شىنايى، ناقتى دەرەك، وقيعالار ارقىلى دالەلدەيدى. ديمەكەڭنىڭ جەكە دارىگەرى احات مۇلىكوۆ: «ديمەكەڭ توقسانعا كەلەتىن ەدى. م.گورباچيەۆتىڭ قىساستىعى جۇيكەسىنتوزدىرىپ، جۇرەگىن جارالاعان. ادامعا جات قاسيەت-قىلىعى، سوڭىنا ءتۇسىپ، سوراقى، جالعان، وتىرىك فاكتىلەر ىزدەۋى ونىڭ دەنساۋلىعىنا قاتتى اسەر ەتتى. سونىڭ سالدارىنان كوپكە بارماي وقىس دۇنيە سالدى».
«اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس» زاماناقىر نىشانى بار «مەڭدىباس» پاتشانىڭ قولىندا شەكسىز بيلىگى بار ءامىرشىنىڭ ديمەكەڭە ءالى جەتپەدى. قۇرتامىن دەپ ءجۇرىپ، ءوزى تاقتان ءتۇستى. اۋليەنى نازالاندىرىپ، باقىتسىزدىققا دۋشار بولدى. وتباسىندا قايعىلى جاعداي ورىن الدى. ايەلى دۇنيە سالدى. بۇل ونى تابالاۋ ەمەس، شىندىعى وسى.
«گەنسەك» گورباچيەۆپەن زەينەتكەر د.قونايەۆ باسىندا بەرىسپەي، سوڭىندا قۇپيا جەكپە-جەككە شىعادى. ارينە، قارۋ-جاراق، قۇرالمەن ەمەس، ءايلا-تاسىل، اقىل-وي ارقىلى ولار شايقاسادى. اقىلى اسقان، ءتوزىمى تەڭىز، سابىرلى، مىنەزىندە ءمىن جوق، ادالدىعى اڭىز بولعان ادامعا ومىرىندە قيانات جاساماعان پەرىشتەدەي پاك ديمەكەڭ ىسىندە بەرەكە جوق، كەكشىلدى رايدان قايتارىپ، كەيىن ايىبىن بەتىنە باسىپ، دۇنيەنى دۇرلىكتىرمەي جەڭدى. باسىندا بالعا بولىپ ۇرعان وعان ءتوس بولىپ، توتەپ بەردى. ۋاقىت وتكىزىپ، ۇۇرىمتال تۇستا ونى مەڭ-زەڭ قىلىپ تاستادى. ديمەكەڭنىڭ جيىرما جىلعا جۋىق وققاعارى بولعان، سول ءۇشىن جازالانعان اناتوليي گوريانوۆ قاسيەتتى ادام گورباچيەۆتى «كيەسىمەن ۇردى» دەگەنى بار. «بىردە ۇيىندە تەلەفوندا گورباچيەۆپەن ۇزاق سويلەستى. سوڭىندا مەنەن الا الماي جۇرگەن قانداي كەگىن بار ميحاييل سەرگەيەۆيچ» دەپ قاتتى كەتتى دەيد. حاندا قانجار بولادى. قاجەت جەرىندە ديمەكەڭنىڭ قاتتى كەتەتىن كەزدەرى بولعان. ن.حرۋششيەۆپەن ايتىستا ديمەكەڭ بىردە ەرىكسىز داۋىس كوتەرىپ، سويلەۋىنە تۋرا كەلەدى. ويتكەنى، ول بوقتايدى. سوندا جانىندا وتىرعان برەجنيەۆ اياعىن باسىپ، «ونىمەن ءسوز قاعىسپا، ديماش» دەپ ەستىرتپەي قۇلاعىنا سىبىرلايدى. ءيا، ديمەكەڭ ماسكەۋ دوكەيلەرىنە ۇنەمى باس شۇلعي بەرمەگەن. بارىنەن بۇرىن ونىڭ م.گورباچيەۆتى اقىل پاراساتىمەن جەڭگەنى باتىس ەلدەرىندە، اقش-تا دۇرلىكپە اقپارات بولىپ تارايدى.
برەجنيەۆ نەمەسە نەمىس اۆتونومياسى
ديمەكەڭنىڭ دوسى ل.برەجنيەۆتىڭ ءومىرىنىڭ سوڭىندا جازىلماس دەرتكە، اقىل-وي سىرقاتىنا، پسيحولوگيالىق كۇيزەلىسكە دۋشار بولعانى بەلگىلى. ايگىلى «گەنسەك» تۋرالى شىققان دەرەكتى فيلمدەردە، تاريحشىلار جازعان شىنايى ەڭبەكتەردە ءبارى جاقسى دالەلدەنەدى.
لەونيد ءيليچتىڭ باتىس ەلدەرىنە بارعان ساپارىندا ، حالىقارالىق ءماسليحاتتاردا ءسوز سويلەيدى. كسرو-داعى نەمىستەردىڭ ازاماتتىق قۇقىقتارى جونىندە وعان ساۋال قويىلادى. بۇرىنعى نەمىس اۆتونومياسىن قالپىنا كەلتىرسە دەگەن تىلەك ايتىلادى. ول كەزدە اقىل-وي اۋرۋى مەڭدەگەن برەجنيەۆ كوپ ويلانباي: «بۇل ماسەلەنى شەشەمىز» دەپ ۋادە بەرەدى. جەتپىسىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا ونىڭ اۋزىنان شىققان وسى ءسوزى كسرو-دا نەمىس اۆتونومياسىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە تۇرتكى بولادى. بۇل وقيعانى ديمەكەڭ مۇراجايىندا ىشكى، سىرتقى ساياساتقا سۇڭعىلا بەلگىلى پارتيا قايراتكەرى ايتقان ەدى.
1979 جىلى سەلينوگرادتا نەمىس اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلۋىنا قارسى شەرۋ باستالدى. «وبكوم» پارتيانىڭ عيماراتى الدىندا سوعىس ارداگەرلەرى ايانباي سويلەيدى. سوعىستا ءبىر اياعىنان ايىرىلعان وتان سوعىسىنىڭ ءبىر ارداگەرى «وبكوم» ءۇيى الدىندا ەلدى قىرعان نەمىس-فاشيستەرى ەكەنىن ايتىپ، قازاقستاندا نەمىس اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلۋىنا ۇزىلدى-كەسىلدى قارسى ەكەنىن ىزالانا جەتكىزەدى. ويتكەنى قازاقستاندا نەمىستەردىڭ ەجەلگى اتامەكەنى جوق. ۆولگا وزەنى بويىنان ولار مۇندا جەر اۋدارىلعان، وسىلاي تاريح دەرەگىنە سۇيەنگەن قازاقتار زاڭعا قايشى كەلەتىن ارەكەتتى توقتاتتى. اۆتونومياعا كەيبىر نەمىستەردىڭ ءوزى قارسى بولادى.
وسى وقيعا جونىندە ءتۇبى اقمولالىق دەپۋتاتپەن سىر بولىسكەن ەدىم. نەمىس اۆتونومياسىن بولدىرماۋدىڭ ار جاعىندا كوزگە كورىنبەي د.قونايەۆ تۇردى. قارسىلىق ول كىسىنىڭ نۇسقاۋىمەن استىرتىن ۇيىمداستىرىلدى. وكىنىشتىسى، «ديمەكەڭ ەستەلىگىندە بۇل شۋلى وقيعا جونىندە ەشنارسە ايتىلمايدى. مۇمكىن ءبىر جەردە اڭگىمەلەپ، ءسوز ەتكەن شىعار. مەنىڭ توپشالاۋىمشا ل.برەجنيەۆتىڭ نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋ جونىندەگى ۋادەسى «ساياسي قۋلىقتى» مەڭزەيدى. كەزىندە ۆ.ستالين قىرىمدا ەۆرەي رەسپۋبليكاسىن قۇرماقشى بولىپ، ەۆرەيلەردى الداپ، سان سوقتىرعانى بەلگىلى. ل.برەجنيەۆ تە وسىلاي قۋلىققا بارعان بولار. ديمەكەڭنىڭ «ساياساتتا ماسانىڭ بەزى سياقتى كوزگە كورىنبەيتىن نارسەلەرى بولادى» دەگەن قاعيداسىندا شىندىق جاتىر.
سەكسەنىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا مەن سەلينوگرادقا ىسساپارمەن كەلىپ، ودان ارى قاراي ەرەيمەنتاۋعا باردىم. ەل اۋزىنان مىنانى ەستىدىم: «ەگەر ءبىز نەمىستەر اۆتونوميا الساق تاۋدىڭ تاسىنا گۇل ەگىپ، تۇيەنىڭ سۇتىنەن شۇباتتى بۇلاق قىلىپ اعىزار ەدىك» دەپ وزدەرىنىڭ ەڭبەكقورلىعى مەن كاسىبي ىسكەرلىگىن ۇلگى ەتكەن. ارينە، نەمىس حالقىنىڭ ىسكەرلىگى مەن ەڭبەكقورلىعى، تازالىعى مەن ءتارتىبى الەمگە ايان. د.قونايەۆتى قۇرمەتتەپ، بالالارىنا ونىڭ اتىن قويعان نەمىس ۇلتتارىنىڭ ازاماتتارى مۇنى ماقتانىشپەن ايتادى. قازاقستانداعى قازىرگى ۇلتتاردىڭ دوستىعى ديمەكەڭ داۋىرىنەن باستالادى. «شەكتەن شىققان «ينتەرناسيوناليست ەدى» دەپ كەزىندە د.قونايەۆقا كىنا تاققاندار بولدى. باۋىرمال قازاق بارلىق ۇلتتى باۋىرىنا تارتتى. بۇدان جامان بولعان جوق.
قازاقستاننان تاريحي وتانىنا كەتىپ، كەيىن قايتا ورالعان نەمىستەر تۋعان جەرلەرىن قازاقتار سياقتى قاتتى ساعىنىپ، مۇندا كەلگەندە ماۋقىمدارىن باسادى. «قوي ۇستىندە بوزتورعاي ۇيالاعان» ديمەكەڭ زامانىن ەسكە الادى.
اتباسار ديمەكەڭنىڭ قايىن جۇرتى
وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارى د.قونايەۆ اتباسارداعى ايەلىنىڭ اكەسى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قوس جاۋى ءشارىپ يانايەۆقا مازار سالدى دەپ ورتالىق باسپاسوزدە دۇرلىكپە اقپارات تارادى. ال، شىندىعىندا ديمەكەڭنىڭ جارى زۋحرا ونداعى قورىمداعى شەشەسىنىڭ باسىنا بەلگى قويعانى راس ەكەن. اكەسى ءشارىپ اتباساردا ەمەس، تاشكەنتتە قايتىس بولعان. سول كەزدەگى بيلىكتە جۇلدىزى جانىپ العاش ەڭبەك ەرى اتاعىن العان، پوليتبيۋروعا تۇراقتى مۇشە بولعان ديمەكەڭدى كورە المايتىن بىرەۋلەر وسىلاي «تۇيمەدەيدى تۇيەدەي ەتىپ» كورسەتىپ، ماسكەۋگە جالعان اقپارات بەرىپ، ناتيجەسىندە كەڭەستىك ءباسپاسوزدىڭ بىرىندە سىن ماقالا جاريالانادى. بۇل وقيعا ديمەكەڭنىڭ ايەلى زۋحرا ءشارىپقىزىنا اۋىر سوققى بولىپ، جانىن كۇيزەلتىپ، جۇرەگىن توقتاتا جازدايدى. «مەن تۋعان شەشەم ەرتە قايتىس بولىپ، وگەي شەشەنىڭ تاربيەسىندە وسكەن مۇڭلىق ەدىم. مەنى قويشى و دۇنيەلىك بولعان مارقۇم شەشەمنىڭ ءارۋاعىن قورلادى عوي كۇنشىلدەر» دەپ كۇيزەلىپ، ناليدى. ديمەكەڭە «سەنىڭ قىزمەتىن ءوسىپ، اتاعىڭنىڭ شىققانى ماعان قايعى اكەلدى. بۇيتكەن ءومىر قۇرىسىن» دەپ جارىنا مۇڭىن شاعادى. «زۋحرا تەككە قايعىرما، ءبارى ۇمىتىلادى، سابىر ەت» دەپ جارى ونى جۇباتادى.
ديمەكەڭنىڭ ەلۋ جىل، التى اي وتاسقان سۇيىكتى جارى اتباساردىڭ قىزى ەدى. جاستاي قازاقتاردىڭ اراسىندا ءوسىپ، ات قۇلاعىندا ويناعان شاباندوز قىز وتە پىسىق، ادەپتى ءارى وتە ىسمەربولىپ، ەلدە اتى شىعادى. كەڭەس ۇكىمەتنىڭ العاشقى جىلدارىنداعى الاساپىران كەزىندە وتباسى الماتىعا قونىس اۋدارادى.
قازاقتا «ەر جىگىتتىڭ ءۇش جۇرتى بولادى» دەيدى. ديمەكەڭنىڭ قايىن جۇرتى اتباساردىڭ «نوعاي-قازاقتارى» ەكەنىن كوپشىلىك بىلە بەرمەيدى.
ديمەكەڭ زۋحرا شارىپقىزىمەن جارتى عاسىردان استامجۇپتاسىپ، باقىتتى ءومىر ءسۇردى. وكىنىشتىسى، ەكەۋى پەرزەنت سۇيمەدى. ءتاتۋ-تاتتى، جۇبى جازىلماعان جۇبايلار ءبىر پەرزەنتكە زار بولىپ ومىردەن وزدى. ىشتەگى قۇسا، نالا، قايعى-مۇڭدارىن ەشقاشان سىرتقا بىلدىرمەگەن. مۇسىلماندىق ىلىم-ونەگەنى بويلارىنا ءسىڭىرىپ، اللا جولىن ۇستانعان ەرلى-زايىپتىلار قۇدايدىڭ سالعانىنا كونگەن.
زۋحرا ءشارىپ قىزى وتە ءدىندار، قۇران كىتاپتارىن جيناعان ادال ايەل بولعانى ديمەكەڭ ەستەلىكتەرىندە ايتىلادى.
بۇرىنعى تىڭ ولكەسىندەگى اتباسار ءوڭىرى تاريحي ولكە. بۇل جەردە قازاقتىڭ ۇلى جازۋشىسى، ديمەكەڭنىڭ جان دوسى، رۋحاني سىرلاسى، ءىلياس ەسەنبەرلين ومىرگە كەلگەن. قالامگەردىڭ «حانداردى ماقتاپ، ۇلتشىلدىقتى قوزدىردى» دەپ جەتپىسىنشى جىلدارى باسپاسوزدە داۋ-داماي، ايتىس تۋدىرعان ونىڭ «كوشپەندىلەر» كىتابى تىكەلەي ديمەكەڭنىڭ قولداۋىمەن جارىققا شىققان. ديمەكەڭ كەنەسارى حان جونىندە «قاھار» كىتابىن قولجازبادان وقىپ، ءوز پىكىرىن ءبىلدىرىپ، قالامگەرگە شىعارماشىلىق تابىس تىلەگەن تىلەكشىسى ەدى.
اۋە-كەڭىستىكتەگى توتەنشە جاعداي
ديمەكەڭ ومىرىندە ءىسساپارلارى، الىس ەلدەرگە جولساپارلارى كەزىندە جەتى رەت قاۋىپ-قاتەردەن، وقىس جاعدايلاردان امان قالعان، قورعاۋشىسى قۇداي، جەبەۋشىسى ءتاڭىر بولعان، ادامزات تاريحىندا سيرەك كەزدەسەتىن تۇلعا ەدى. بۇل جونىندە وسى جولدار اۆتورىنىڭ «دىنمۇحامەدتى جاراتقاننىڭ جەبەپ-جەلەۋى» اتتى ەڭبەگى ەسسە-كىتاپقا ەنگەن بولاتىن.
ومىرىنە ءقاۋىپ تونگەن سونداي وقيعا ەلۋىنشى جىلدارى «سوۆمين» ءتوراعاسى كەزىندە، ماسكەۋدەن ۇشىپ كەلە جاتقاندا اۋە كەڭىستىگىندە بولادى. ۇشاق سەلينوگرادقا (استانا) جاقىنداعاندا اۋا رايىنا بايلانىستى مۇندا قونۋعا بولمايتىنى ەسكەرتىلەدى. قاراعاندى اۋەجايىنا قونۋ كەرەكتىگى ايتىلادى. ول جاققا باعىت السا بەنزين تاۋسىلاتىنى ەكيپاج مۇشەلەرىن ءارى-سارى كۇيگە تۇسىرەدى. توتەنشە جاعدايدى ءبىلىپ وتىرعان ديمەكەڭ رولدە وتىرعان ۇشقىشتىڭ وتە تاجىريبەلى، تاۋەكەلشىل جانە ۇرەيدى بىلمەيتىن ەرەكشە قاسيەتىنە قانىق ەدى. ديمەكەڭ ەكيپاج كومانديرىنە «ارقانىڭ تابيعاتى تەز قۇبىلىپ وتىرادى. مۇمكىن اۋارايى وزگەرىپ كەتەر، تاۋەكەل، سەلينوگرادقا قونايىق» دەيدى. ديمەكەڭمەن بىرگە كەلە جاتقان جارى زۋحرانىڭ بۇل جاعدايدى ەستىگەندە ءتۇرى بۇزىلىپ، ۇرەيدەن قالتىراپ كەتەدى. تابيعاتىنان ءدىندار قۇران كىتاپتارىن جيناۋ «ءحوببيى» بولعان، ءارقاشان اللاعا سيىنىپ جۇرەتىن انا جاراتقانعا جالىنىپ، جىلايدى. كوزىن جۇمىپ، وكسۋگە دەيىن بارادى. كوپ وتپەي ديمەكەڭنىڭ ايتقانى بويىنشا ۇشاق قالا (قازىرگى استانا) اۋەجايىنا امان-ەسەن كەلىپ، قونادى. زۋحرا ءشارىپ قىزى ۇشاقتان شىققاندا سان مارتە اللانى ەسكە الىپ، اجالدان قورعاعانى ءۇشىن قۇدايعا قۇلدىق دەپ ديمەكەڭدى قولتىقتاپ، ۇشاقتان تۇسەدى.
وسى وقيعانىڭ باسى-قاسىندا بولعان، سول كەزدەگى ديمەكەڭنىڭ وققاعارى، ءوزى دە الىپ ادامعا ۇقساعان سۇڭعاق بويلى پ.كراۆچۋك «ەسىمدە ەرەكشە قالعانى ديمەكەڭنىڭ ۇرەيدىڭ نە ەكەنىن ءبىلۋى، ال ايەلى زۋحرانىڭ ءدام-تۇزىمىزدىڭ تاۋسىلعانى وسى شىعار» دەپ باقيلىق ءسوز ايتۋى ەدى» دەپ ەسكە العانى بار. ايتپاقشى، ماسكەۋگە كەتىپ بارا جاتقاندا ارىس ماڭىندا ديمەكەڭ وتىرعان ۆاگوننان ءورت شىققاندا پويىز باستىعىنا حابارلاپ، «ستوپ كراندى» باسقان وسى وققاعارى ەدى. «بۇل ادام ءجۇز جىلدا ءبىر تۋاتىن ۇلى تۇلعا عوي. ول كىسىنىڭ قاسىندا وققاعارى بولىپ جۇرگەن كەزدەرىم ومىرىمدەگى ەڭ باقىتتى كۇندەر بولىپ قالدى» دەپ ديمەكەڭ مۇراجايىندا اۋليە دانانى ەگىلىپ ەسكە الاتىن. العاشقى جىلدارى ل.برەجنيەۆكە وققاعار بولىپ، ن.حرۋششيەۆ قازاقستانعا كەلگەندە ونىڭ دا قاسىندا جۇرگەن پ.كراۆچۋكتىڭ سۋرەتى ديمەكەڭ مۇراجايىندا ءىلۋلى تۇر.
ديمەكەڭ ستۋدەنت كەزىندە قوڭىراتتا وندىرىستىك تاجىريبەدە بولعانى بەلگىلى. كەمەمەن بالحاش كولى ارقىلى كەلەدى. ءبىر تۇسقا كەلگەندە الاپات داۋىل سوعىپ، ەسكى كەمە سۋدا شايقالىپ، اپاتتى جاعدايدى ەلەستەتەدى. ءبىر كەزدە داۋىل باسىلىپ، سۋ كولىگىندەگى كۇللى جولاۋشى امان قالادى. بۇل وقيعا ەستەلىگىندە باياندالادى.
كەيىن مۇندا تاۋ-كەن ينجەنەرى قىزمەتىندە جۇرگەندە الاپات جارىلىس، زور شىعىن، ادام ءولىمى بولىپ، تابيعات اپاتىنا بايلانىستى ءىس قوزعالادى. بۇعان ينجەنەر كىنالى دەپ ول جاۋاپقا تارتىلادى. ونى كەزىندە الاشوردا پارتياسىندا بولعان، رەسەيدە وقىعان، ادۆوكات زاڭگەر قورعايدى. بۇل ءوزالدىنا ۇلكەن اڭگىمە. جەردە جاراتقان يە ساقتاپ، كوكتە قۇداي قورعاپ، سۋدا ءتاڭىر جەبەگەن ديمەكەڭ و باستان قۇدايدىڭ سۇيىكتى ۇلى ەدى. ەستەلىك كىتابىندا قۇداي-تاعالا، قاق-تاعالا، ءتاڭىر يە دەگەن سوزدەردىڭ كوپ ايتىلۋى مۇنى دالەلدەيدى.
ەلوردادا ەسكەرتكىش ورناتىلسا...
ول كەزدە وبلىس ورتالىعى سەلينوگراد قازىرگى ەلوردا استاناعا مەن 1972، 1983 جىلدارى كەلدىم. العاش ستۋدەنتتىك قۇرىلىس وتريادىندا جاقسى، قيما، تەرىساققان دەگەن جەرلەردە بولدىق. جازدا بارعانبىز، كۇزدە سەليونگراد ارقىلى الماتىعا ۇشتىق. ول كەزدە قالا سول ءداۋىردىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىگىمەن ەستە قالدى. ءقازىر ءتىپتى، باسقا الەم ەرتەگى شاھار. اقوردا، ازىرەت سۇلتان مەشىتى، بايتەرەك، حانشاتىرى كوكتەن تۇسكەندەي كوز اربايدى. قوعامدىق كولىكتە اۆتوبۋس ىشىندە جولاۋشىلار كەيدە ءجون سۇراسىپ اڭگىمە ايتادى. بىردە «د.قونايەۆ داڭعىلى» دەپ كوندۋكتور حابارلاعاندا «بۇل كىسى كىم ەدى» دەپ مەن ادەيى سۇرادىم. «د.قونايەۆ اتامىزدى بىلمەيتىن ادام جوق. شاماسى ءسىز ورالمان بولارسىز» دەدى جانىمدا وتىرعان جاسى ەلۋلەردەن اسقان وڭتۇستىكتىڭ قازاعى. مەن «ديمەكەڭدى دۇنيە ءجۇزى بىلەدى. اۆتوبۋستاعى ستۋدەنت جاستاردىڭ ەسىندە ءجۇرسىن دەپ ادەيى سۇرادىم» دەدىم. «ونىڭىز ءجون ەكەن. ءبىراق، ول كىسى تۋرالى كوپ ايتىلمايدى عوي. وسى دەپۋتاتتاردىڭ اكىمدەردىڭ، ۇكىمەت ادامدارىنىڭ ديمەكەڭ تۋرالى ەسكە الىپ، ايتقاندارىن ەستىمەدىم» دەيدى. «وقاسى جوق، د.قونايەۆ داڭعىلىندا ول كىسىنىڭ اتى كۇندە ايتىلىپ، رۋحى جاڭعىرىپ تۇر» دەگەنىمدە قاتتى ريزا بولىپ، ءىلتيپات كورسەتتى.
1983 جىلى سەلينوگرادقا كەلگەندە «ەسىل» قوناق ۇيىندە جاتىپ، وسى ماڭعا جاقىن وبلىستىق تاريحي ولكەتانۋ مۇراجايىن ارالاپ، مۇراعاتتارىمەن تانىسىپ، قىزمەتكەرلەرمەن اڭگىمەلەسىپ، «ورنەكتى ولكەنىڭ شەجىرەسى» اتتى ماقالا جازدىم. ول «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جاريالاندى. و باستاعى قازىرگى شاھاردىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى، شارۋاشىلىعى مەن تابيعاتى جانە ادامدارى جايىندا مۇراجاي دەرەكتەرى نەگىزىندە جازعان ماقالامدى وقىرماندار قىزىعا وقىعان. مۇراجايداعى قۇندى مۇراعات س.سەيفۋلليننىڭ كوستيۋمى جانە اتاقتى «دۋدار-اي» ءانىنىڭ اۆتورى ماريا جاگور قىزى رەكينانىڭ سۋرەتى مەن تاعى دا باسقا باعالى مۇراعاتتاردى بىلگەن وقىرماندار ريزاشىلىعىن بىلدىرگەن ەدى. مۇراجايدا ەڭ ەرەكشە ورىن العان تىڭ يگەرۋگە ارنالعان زال بولاتىن. سونداي-اق، تىڭ ولكەسىندە بىتىك شىققان استىقتى بەلبۋرادان كەشىپ، جانىنداعى پارتيا قايراتكەرلەرىمەن، وبلىس باسشىلارىمەن اڭگىمەلەسىپ تۇرعان «تاۋ تۇلعا» سۇڭعاق كىسى د.قونايەۆتىڭ سۋرەتى ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. سونداي-اق، تىڭ ولكەسىنە كەلگەن ل.برەجنيەۆپەن تۇسكەن سۋرەتى دە تارتىمدى بولاتىن.
بيىل ديمەكەڭنىڭ 12 قاڭتار تۋعان كۇنى قارساڭىندا سول مۇراجاي ەسىمە ءتۇسىپ، مۇندا كەلدىم. وكىنىشتىسى، مۇراجاي ءۇيى ءبىر مەكەمەنىڭ كەڭسەسى بولعان ەكەن. بۇرىنعى تاريحي ورىننىڭ قايدا كوشكەنىن ەشكىم بىلمەيدى. استانا تاريحى ءۇشىن وتە قۇندى ەسكى مۇراجايدىڭ مۇراعاتتارى قايدا ەكەن دەگەن ساۋال كوكەيىمدە تۇردى.
ەلورداداعى س.سەيفۋللين اتىنداعى مەموريالدىق مۇراجايدى ارالاپ كوردىم. مۇندا بۇرىندا مەن كورگەن مۇراعاتتار جوق. قالا تاريحىنان مالىمەتتەر بەرەتىن تاريحي دەرەكتەر ءبىراز بار ەكەن. سوعان قۋانىپ، ريزا بولدىم. بۇرىنعى سەلينوگراد قازىرگى استانانى ديمەكەڭ كورگەن جوق. استانا اۋىساردىڭ الدىندا مارقۇم بولىپ كەتكەن بولاتىن. استانادا بەلگىلى داڭعىل، گۇلزارلى كوشە جانە د.قونايەۆ اتىنداعى كوللەدج كەمەڭگەردىڭ رۋحىن لاۋلاتىپ، ەلىنە سىڭىرگەن ەڭبەگىن الەمگە ايگىلەپ تۇر. ەگەر ۇلى تۇلعاعا قالادا ەسكەرتكىش ورناتىلىپ جاتسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.
وراز قاۋعاباي، قالامگەر، قونايەۆتانۋشى.
