ءبىز وسى سۇحباتتا جۇڭگو ادەبيەتىنىڭ قازىرگى جاي-كۇيى، باسپا ءىسى، قالاماقى، اۋدارما سالاسى، قازاق ادەبيەتىنىڭ قىتايداعى ورنى، ونداعى قازاق وقىرماندارىنىڭ بىزدەن كىمدەردى جاقسى تانىپ، جاستانا وقيتىنى جانە ءوزىنىڭ دە تانىمالدىققا جەتۋدەگى جولدارى جايىندا كەڭىرەك اڭگىمە وربىتتىك.
مەن – ينتەرنەت ادەبيەتىنىڭ جەمىسىمىن
— ءوزىڭىز تۋرالى قىسقاشا اقپاراتقا قاراپ وتىرسام، «جۇڭگو ينتەرنەتتىك تەلەارناسىنىڭ قازاق بولىمىندە رەداكتورلىق قىزمەت ىستەيدى» دەپ جازىلىپتى. سوندا ونىڭ سايتى تەلەارنادان بولەك پە؟
— ءيا، بولەك. بولەك بولعاندا مۇلدە بولەك ەمەس، ءبىز سايتقا تەلەارنادان تىس ارنايى ءوزىمىز دايىنداعان ماتەريالداردى دا جۇكتەيمىز. سايتتىڭ تەلەارنادان بولەك ءوز ستۋدياسى، ءوز باعدارلاماسى، جەكە ديكتورلارى بار. 2011 جىلدان باستاپ سوندا جۇمىس ىستەپ كەلەمىن.
— تۇسىنىكتى. ال ەرەكە، جاقىندا بەيجىڭ قالاسىندا «تەز وتەتىن ايلار» دەيتىن اڭگىمەلەر جيناعىڭنىڭ تۇساۋكەسەرى بولعانىن اقپاراتتاردان كوردىك. كەڭ كولەمدە اتالىپ ءوتىپتى. اڭگىمەمىزدى سودان باستاساق.
— ءيا، بۇل كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرى بەيجىڭدەگى ورتالىق ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىندە كەڭىنەن اتالىپ ءوتتى. كوپتەگەن اقىن-جازۋشى، عالىمدار قاتىستى. «تەز وتەتىن ايلار» بەي اڭگىمەلەرى تۇگەلدەي بەيجىڭ قالاسىندا جازىلدى. بەيجىڭ ۇلكەن قالا، جان سانى 25 ميلليوندى قۇرايتىن وسى قالادا ءبىلىم الىپ، قىزمەت جاساپ جاتقانىما دا ون جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى. ءارى ۇلكەن، ءارى وزگەشە ورتا مەن سىقىلدى اۋىل بالاسىن سان قيلى سەزىم مەن الۋان ويلارعا جەتەلەدى. ارمانداپ جەتكەن بەيجىڭدە تۇرىپ قاراپايىم اۋىلىمدى ساعىندىم، ءقادىرىن وسى جاققا كەلگەندە ۇعىندىم. بەيجىڭ ماعان شابىت بەردى. مەن تۋعان دالامدى قانداي سۇيسەم، جاستىعىم، قالىپتاسقان ورتام — بەيجىڭ قالاسىنىڭ مادەني ورتاسىن دا سونداي جاقسى كورەم. ءبىراق بۇل قالاعا ەشبىر ءتان ەمەس ەكەنىمدى بىلەمىن. ءبىر كۇن جىلى، ءبىر كۇن سۋىق قاباعىن تانىتادى. ءبىر كۇن سىرتقا تەپسە، ءبىر كۇن قۇشاعىن جايادى. مەنىڭ بارىممەن دە، جوعىممەن دە ەسەپتەسپەيتىن وسى قالادا بەي اڭگىمەلەرى تۋدى. جالپى كىتاپ ءۇش بولەكتەن تۇرادى. «مۋزا پاراعى» دەپ اتالاتىن بولەگىندە جاستارعا ءتان، جاستىق كەزەڭدەگى اينالىپ وتە المايتىن سيۋجەت-ماحاببات تاقىرىبىندا جازىلعان بىرنەشە اڭگىمەلەر جيناقتالعان. وندا «جازىلماي قالعان حاتتىڭ ءماتىنى»، «ءتۇستىڭ سەناريى جانە رەجيسسەرى»، «كوكەك بۇلدىرگەنگە تويعاندا قايتادى» اتتى اڭگىمەلەردى ايتۋعا بولادى. ەكىنشى ءبولىم «اۋىل اڭگىمەلەرى» دەپ اتالادى. وندا «مەن ۇرلەگەن باقباقتىڭ ۇلپاسى قايدا باردىڭ؟»، «اتا قازاسى»، «نايزاعاي وتى شەتەنگە تاڭداپ تۇسەدى»، «قوش بول، بۇلاناي» اتتى اڭگىمەلەر بار. ال ءۇشىنشى بولەگى — «بەي داپتەرىنەن» دەپ اتالادى.
— اتتارى دا توسىن ەستىلەدى ەكەن، «بەي اڭگىمەلەر» دەگەنىڭىزدى تۇسىندىرە كەتىڭىزشى.
— بۇندا كەزىندەگى ينتەرنەت بەتىندەگى «بەي» بۇركەنىش اتىممەن جاريالانعان ينتەرنەتتىك جازبالارىم جيناقتالعان. «بەي» بۇركەنشەك ەسىمى سول ۋاقىتتا قولدانىلعان بولاتىن. ودان بۇرىن دا ءبىراز اڭگىمەلەر جازدىم، ءبىراق مەن ءوزىم تۋرالى شىنايى باعا ەستىگىم كەلدى. سوسىن بۇرىنعى اتىمدى ۋاقىتشا قويا تۇرىپ، «بەي» دەگەن بۇركەنشەك ەسىممەن كۇندەلىكتى قىسقا ينتەرنەت جازبالارىن سايتقا سالىپ وتىردىم. بەرىلگەن باعالار مەنى قاتتى قۋانتتى. اتاعىم دا شىقتى. ەرەكشە شابىت.
ايلار اۋناپ، كۇندەر زاۋلاپ جاتتى. سول باقىتتى ايلاردىڭ قۇشاعىندا قالىپ قويعىڭ كەلەدى. تەز وتەتىن ايلار ءبىر جاعى سوعان دا قاراتىلعان. سول اڭگىمەلەر جازىلۋ بارىسىندا قازىرگى كىتاپتىڭ رەداكتورى، جوبالاۋشىسى ءومىرجان سەيسەنقۇل ۇلى مەنىمەن كەزدەسىپ، ينتەرنەتتىك جازبالارىمدى باسپاعا بەرۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسادى.
كىتاپتىڭ تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى – بۇل ينتەرنەت ادەبيەتىنىڭ كورىنىسى، ينتەرنەت ادەبيەتىنىڭ بەلگىسى دەپ ايتۋعا بولادى. بۇل كىتاپ وقىرمانعا ۋاقىت تاپشى كەزەڭدە شۇبالاڭدىقتان ارىلعان، تاق ەتىپ تاڭدايعا ۇرىلاتىن لەزدىك، شاعىن سيۋجەتتى اڭگىمەلەردەن قۇرالعان. بۇدان تىس جەرگىلىكتى ءتىلدىڭ ەرەكشەلىگىن ساقتاپ جازۋعا قۇلشىندىم، كوركەم ادەبيەتتە ديالەكت، جەرگىلىكتى ەرەكشەلىك ساقتالۋعا رۇقسات ەتىلەدى عوي، ياعني، كەيىپكەر وبرازىن اشۋعا پايدالانىلادى. سوندىقتان وسى قىتايداعى قازاقتارعا ءتان ءسوز قولدانىستار، سويلەم قۇراۋ داعدىسى، جات تىلدەردىڭ ىقپالىنداعى ءسوز قۇراۋ، سويلەم ويلاۋ فورماسى ءبىرشاما ساقتالدى. بۇل جاعىنان العاندا رەداكتورعا دا كوپ قىرىقتىرماي، سول كۇيدە ساقتاپ قالۋعا كۇش سالدىم. مەنشە بۇل كىتاپتى العاندا بىردەن قازاق ادەبي تىلىنەن ءسال اۋا جايىلعانداي سەزىلۋى مۇمكىن. ءبىراق بۇل ءتىلدىڭ قوعامدىق ەرەكشەلىگى، ءبىزدىڭ قوعامدىق ورتامىزداعى سويلەۋ داعدىمىز وسىلاي. سوندىقتان قازاقستاننان كەلگەن ءتىل ماماندارىنا، اسىرەسە، احمەت بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنداعى ۇستازدارعا جەرگىلىكتى تىلدىك ماتەريال رەتىندە ۇسىندىم. ول كىسىلەر ءبىزدىڭ قىتايداعى قازاقتاردىڭ تىلدىك قولدانىستا قايسى باعىتقا قاراپ بارا جاتقانىمىز تۋرالى تاماشا ماتەريال بولدى دەپ قابىلداعان.
— وسى ورايدا، سىزدەردەگى ينتەرنەت ادەبيەتى تۋرالى ايتىڭىزشى.
ينتەرنەت ادەبيەتى جاقىنعى جىلداردان بەرگى وتە قىزۋ تالقىداعى تاقىرىپ. بۇرىنعى ءداستۇرلى ادەبيەت سياقتى رەداكتور، باسپا قاتارلى قىم-قۋىت جولداردى باسىپ وتپەيىن ەرەكشەلىككە يە ينتەرنەت ادەبيەتى بىزدە جاقسى دامىپ كەلەدى. مىسالى، «قارا جارتاس» اتتى سايتتى ايتا كەتەيىن. ءسىز سايتقا تىركەلگەندە الدىمەن ءسىز اۆتورسىز با، جوق وقىرمانسىز با دەپ سۇراق قويادى. ياعني، ءسىزدى جىككە ايىرادى. مەن اۆتور بولسام وندا اۆتورمىن دەيمىن دە، تىركەلەمىن. ارى قاراي جازاتىن شىعارماڭىز بولۋ كەرەك، سوسىن ينتەرنەت جۇيەسىندە شىعارماشىلىعىڭىزدى باستاپ كەتەسىز. كىتابىڭىزدىڭ مۇقاباسىن، اتىن، مازمۇنىن جازاتىن جەرلەرى بولادى، سوسىن سول ارادا جازىپ وتىراسىز.
ال قالاماقى قالاي بەرىلەدى دەگەنگە كەلسەك، ءسىزدىڭ كورىلىمىڭىزگە، ياعني شىعارماڭىزدى وقىعانداردىڭ سانىنا قاراي سايت باسقارۋشىلار ءسىزدى ءوز ينتەرنەت اۆتورلارى قاتارىنا قابىلدايدى. ودان كەيىن ءسىزدىڭ تۋىندىلارىڭىزدى باستاپقى بىرنەشە تاراۋىن اقىسىز وقۋعا بولاتىن، سوڭعى تاراۋلارىن كورۋ ءۇشىن اقى تولەيتىن ەتىپ جاساپ قويادى. ەگەر شىعارماڭىزعا قىزىققاندار بولسا، وندا اقشاسى تولەنىپ ينتەرنەت ادەبيەتىنىڭ اۆتورىنا اينالاسىز. اقشا شىعارمانىڭ اشىلعان ءار بەتىنە تولەنەدى. جۇڭگو اقشاسى بويىنشا ءبىر بەتىنە بەس تيىن نەمەسە ون تيىن تولەپ وقىساڭىز، ءبىر شىعارمانى وقىپ بولعانىڭىزدا سول كىتاپتىڭ قۇنى شىعادى. مەنشە قازاقستاندا ادەبيەت پورتالدارى وسىنداي جۇيەنى قولدانسا جاقسى بولار ەدى، الدىڭعى تاراۋلارى اقىسىز، سوڭىن اقىلى ەتىپ جەتەلەپ وقىتسا، وقىرمان ۇيرەنەدى. قىتايداعى ينتەرنەت ادەبيەتىنىڭ جارقىن وكىلدەرىنەن مەن تانيتىنداردان حان حان، گو جيڭميڭ قاتارلىلار دەپ ايتساق بولادى. بۇلار وتە جاس جازۋشىلار. كوركەم شىعارمالارىن ينتەرنەتتە جازۋمەن باستاعان. بىرتە-بىرتە ينتەرنەتتە وزدەرىنىڭ وتە كوپ وقىرماندارىن قالىپتاستىرعان، سول وقىرماندارىنىڭ كۇندەلىكتى جەبەۋى مەن قولداۋىنىڭ ارقاسىندا شىعارماشىلىق شابىت تاۋىپ وتىرعان. ءقازىر ەكەۋى دە ەڭ ءوتىمدى جازۋشىلار قاتارىنا ەنىپ كەتتى. ءقازىر ولار ينتەرنەت ادەبيەتىندە ءوز جولدارىن تاۋىپ، شىعارمالارىن كينوعا، ياعني، مادەني تاۋارعا اينالدىرۋعا قاراي بەت بۇرىپ كەتكەندىگىن ايىرىقشا ايتۋىمىز كەرەك. اقشالارى وتە كوپ. مىنە، مەن دە سول ينتەرنەت ادەبيەتىنىڭ جەمىسىمىن. جازۋشىلىق شابىت، قولداۋ، تانىمالدىلىق، ساپا. ءوتىمدى كىتاپقا جول.
گارسيا ماركەس جۇڭگو باسپالارىنا نەگە اشۋلاندى
— قىتايدا كىتاپ ساۋداسى، باسپالار باسەكەسى دەگەن ءبىر قىزىپ جاتقان دۋمان، قايناپ جاتقان قازان عوي، ينتەرنەت ادەبيەتى وعان قانشالىق اسەر ەتۋدە؟
— جۇڭگو ۇلكەن بازار عوي، اسەرى بار ەكەنى داۋسىز. ءبىراق مۇنداعى باسپالار ءارتۇرلى جولدارمەن تىعىرىقتان جول تاۋىپ، ءوز پايدالارىن كەمىتىپ جاتقان جوق. قايتا باسەكە بۇرىنعىدان دا قىزا تۇسكەندەي. مەنىڭ ينتەرنەتتە تانىمال بولعان دۇنيەلەرىم كىتاپ بولىپ شىققاندا دا ءوتىمدى. ويتكەنى، سانا كىتاپتى ءبارىبىر جيناق، تولىق نۇسقا نەگىزىندە قابىلدايدى عوي.
— وسى قىتايداعى باسپا قۇقىعى جونىندە ءارتۇرلى اڭگىمەلەر ايتىلادى. شەتەلدەگى برەند ونىمدەردىڭ كوشىرمەسىن جاساپ شىعارا قويعىش ادەتىمەن شەتەل جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن دا جىمقىرىپ تۇراتىن جاعدايلار بولا ما قالاي؟
بۇل تۋرالى مىناداي مىسال كەلتىرەيىن. 1982 جىلعى نوبەل ادەبيەت سىيلىعىنىڭ يەگەرى، كولۋمبيانىڭ اتاقتى جازۋشىسى گابريەل گارسيا ماركەس سول ايگىلى سىيلىقتى العاننان كەيىن ونىڭ شىعارمالارىنىڭ قىتايداعى اسەرىنىڭ جوعارىلىعىنا بايلانىستى كەيبىر باسپالار ونىڭ «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىق»، «حولەرا تۇسىنداعى ماحاببات»، «پولكوۆنيككە ەشكىم حات جازبايدى» قاتارلى شىعارمالارىن اۆتور رۇقساتىنسىز نەمەسە سول كەزدەگى باسپا قۇقىعى تۋرالى ءبىلىمنىڭ كەمشىلىگىنەن قىتايشاعا اۋدارىپ، تاراتىپ جىبەرگەن. 1990 جىلى ماركەس بەيجىڭ جانە شاڭحاي قالالارىنا ساپارلاي كەلىپ، وسى ساپارىندا كىتاپ سورەلەرىنەن ءوزىنىڭ رۇقساتىنسىز جۇڭگو تىلىندە باسىلىپ شىققان شىعارمالارىن كورىپ، قاتتى قاپالانادى.
سونىمەن بەيجىڭدە قىتايدىڭ مادەنيەت سالاسىنداعى قايراتكەرلەرىمەن كەزدەسۋ بارىسىندا ولارعا قاراتا «بارلىقتارىڭ زاڭسىز باسپا ۇرىلارىسىڭدار عوي سوندا؟» دەيدى. ماركەستىڭ رەنىشتى بۇل ءسوزى سول ارادا تۇرعانداردى ىڭعايسىز جاعدايعا تۇسىرەدى. كولۋمبيانىڭ قىتايدا تۇراتىن ەلشىسى بۇل جاعدايدى جۋىپ-شايىپ جىبەرگىسى كەلسە دە، ماركەستىڭ اشۋى تارقامايدى. سول ارادا «مەن ولگەننەن كەيىن 150 جىل وتسە دە قىتايعا شىعارمالارىمنىڭ باسپا قۇقىعىن بەرمەيمىن، اسىرەسە «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىقتى» دەپ كەسىپ ايتادى. وسىدان كەيىن 30 جىل ىشىندە قىتايدىڭ ءقايسىبىر باسپا ورگاندارى جانە مىقتى باسپاگەرلەرى مادەنيەت قىزمەتكەرلەرى بۇل ىسكە ارالاسىپ، ۇلى جازۋشىنىڭ شىعارمالارىنىڭ باسپا قۇقىعىن الۋ تۋرالى حاتتار جازادى، ۇسىنىستار جىبەرەدى. ماركەس جۇڭگو باسپا سالاسىن ەلەمەي قويادى. 1992 جىلى جۇڭگو رەسمي تۇردە «حالىقارالىق باسپا ورتاق كەلىسىمىنە» (Universal Copyright Convention) كىردى. جۇڭگو باسپا سالاسىنىڭ باسپا قۇقىعى تۋرالى تۇسىنىكتەرى قالىپتاسا باستادى. بەيرەسمي مالىمەتتەرگە قاراعاندا 20 نەشە جىل ىشىندە قىتايداعى 100 نەشە باسپا ماركەسكە، كولۋمبيا ەلشىلىگىنە، ءتىپتى ماركەس مەكسيكادا تۇرعاندا مەكسيكا ەلشىلىگىنە دە باسپا قۇقىعى تۋرالى ءوتىنىش جاسايدى. الايدا بىردە ءبىر جاۋاپ بولماعان. ءبىراق ماركەس بۇل ءسوزدى ايتقانىمەن، 2008 جىلى باسپا قۇقىعىن اقىرى بەردى. بۇل تۋرالى قىتايدىڭ شين جيڭديان مادەنيەت كومپانياسىنىڭ باس القاسى ماركەستى قالاي جىبىتكەنى تۋرالى اڭگىمەسىن بىلاي باياندايدى. 2008 جىلى ولار ماركەسكە مىناداي حات جولدايدى:
«قۇرمەتتى ماركەس مىرزا، ءسىزدىڭ كەزىندە پاريج كوشەسىندە الىستان تۇرىپ «ۇستاز» دەپ ءوز كوڭىلىڭىزدە اۋليەدەي كورەتىن جازۋشىڭىز حەمينگۋەيگە ايعايلاعانىڭىز سياقتى، ءبىز تىنىق مۇحيتتىڭ ارعى بەتىنەن سىزگە «ۇستاز» دەپ ايعايلاپ تۇرمىز، ەگەر ءسىز تىڭداي العان بولساڭىز، ءدال سول كەزدەگى حەمينگۋەي سياقتى بىزگە قول بۇلعاپ، جوعارى داۋىستا: «سالەم، دوستار!» دەپ ايتاتىنىڭىزعا سەنەمىز». مىنە، وسى حاتتىڭ اسەرىندە بالكىم ۇلى جازۋشى كەزىندەگى ءوزىن ەسكە العان بولۋى مۇمكىن. «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىق» قاتارلى شىعارمالارىنىڭ رەسمي باسپا قۇقىعىن بەرەدى. بۇل جۇڭگو باسپا سالاسىندا ۇلكەن ءدۇمپۋ قوزعادى. ال وسىدان كەيىن ىلگەرىندى-كەيىندى باسقا باسپالاردىڭ شىعارعان زاڭسىز باسىلىمدارىن ۇكىمەت زاڭ ورگاندارىنىڭ ارقىلى بىرتە-بىرتە جوعالتىپ، ءقازىر بازار بەتىندەگى ماركەس شىعارمالارى تۇگەلدەي وسى باسپانىڭ قۇقىعىنداعى زاڭدى كىتاپتار ەسەپتەلەدى.
قالاماقى قالاي شەشىلەدى؟
— جاڭا ايتقانىمداي، 1992 جىلى جۇڭگو حالىقارالىق باسپا قۇقىعى جونىندەگى كەلىسىمشارتىنا قول قويىپ، سول ۇيىمعا كىرگەننەن كەيىن، شەتەل كلاسسيكتەرى جانە مىقتى شىعارمالاردىڭ باسپادان شىعۋى بىرتە-بىرتە ءوز ارناسىن تاپتى. رەسمي باسپادان شىعاتىن كىتاپ باسپا ونىمدەرىنىڭ بارلىعىندا ISBN ياعني، حالىقارالىق ولشەمدى كىتاپ ءنومىرى باسىلادى جانە كىتاپتىڭ باسپا قۇقىعى، كوشىرىلىپ باسىلسا جاۋاپكەرشىلىك ارقالايتىنىنا دەيىن ايقىن بەلگىلەنەدى. ال بۇعان قاراپ قىتايدا بۇكىلدەي زاڭسىز كىتاپ جوق بولىپ كەتكەن ەكەن دەپ ويلاماڭىز. بەيجىڭ كوشەلەرىندە جۇرسەڭىز، كوشە بويىندا قول ارباسىمەن كىتاپ ساتىپ جۇرەتىندەر بولادى، ودان دا ىزدەگەن كىتابىڭىزدى تابا الاسىز. بۇل قانداي جاعداي دەسەڭىز، ولار رەسمي باسپادان شىققان كىتاپتاردىڭ كوشىرمەسى. ءقازىر قىتايدىڭ جەڭىل ونەركاسىبى، قاعاز ونەركاسىبى، باسپا ونەركاسىبى دامىعان عوي. كىتابىڭىز بۇگىن باسپادان شىقسا، ساتىلىم مولشەرىنە قارايدى نەمەسە بازاردا قانداي كىتاپ ءوتىمدى، وقىرمان قانداي كىتاپتى ىزدەپ ءجۇرىپ وقىپ جاتىر، وسىنى باقىلاپ وتىراتىندار ءوزىنىڭ جەكەلىك باسپا ۇيىندە سونىڭ اۋماعان ءتۇرىن كوشىرىپ باسادى. سويتەدى دە كوشەدەگى كوتەرمە ساۋداگەرلەرگە تاراتقىزادى. كىتاپحانادا تۇرعان اۋەلگى نۇسقامەن سالىستىرعاندا قاعازى، تۇپتەۋى ناشار بولعانىمەن، مۇنىڭ باعاسى ارزان، بىرەر كىتاپتى سول كىتاپتىڭ اۋەلگى باعاسىنىڭ جارىم باعاسىمەن دە الىپ الۋىڭىزعا مۇمكىندىك بار. بۇل تۋرالى ءبىزدىڭ ورتامىزدا: «كىتابىڭىزدىڭ كوشىرمەسى كوتەرمەشىنىڭ قولىندا ءجۇرسىن، ءوتىمدى ەكەنىن سودان بىلەمىز» دەگەن ءسوز بار. ال بۇدان تىس، كىتاپتىڭ ەلەكتروندىق نۇسقاسىن ساۋدالايتىن، ينتەرنەتتە كوشىرىپ جازىپ جاريالاپ جىبەرەتىن جاعدايلار ەكىنىڭ بىرىندە كەزدەسەدى. بۇل جاعىندا زاڭ ورگاندارى باسقارۋدى كۇشەيتتى دەگەن كۇننىڭ وزىندە ءبىرىن باسساڭ، ءبىرى شىعىپ رەتتەۋگە بولمايتىن ءبىر ەتەك-جەڭى جيىلماس ۇلكەن شارۋاشىلىققا اينالىپ بارا كەتكەن.
الەم ادەبيەتىندەگى شىعارمالار ءقازىر قىتايدا تۇگەلدەي اۋدارىلادى. اۋدارمانىڭ تەك ءبىر نۇسقاسى ەمەس، بىرنەشە نۇسقاسى قاتار جۇرەتىن كەزدەرى دە بولادى. «اۋدارما قايتالاي جاسامپازدىق بارىسى» دەپ جاتامىز، سوندىقتان اۋدارماشىنىڭ ورەسىنە قاراي اۋدارما باسقاشا اسەر بەرۋى مۇمكىن عوي.
— قالاماقى ماسەلەسىنە كەلسەك…
قىتايدىڭ باسپالارىنان شىعاتىن ءارقانداي شەتەلدىڭ جازۋشىسىنا، باسپاسىنا كەلىسىمشارتتار جاسالىنادى. وعان ءوز رۇقساتىن بەرىپ، قولىن قويعاننان كەيىن باسپا باسىپ شىعارادى. ءبىراق سول اۆتوردىڭ الدىندا كىم بۇرىن بارعانى ماڭىزدى. كەشىگۋگە بولمايدى. ۇلكەن ءبىر رومان ەكى-ۇش تاۋلىكتە اۋدارىلىپ ەكى-ۇش رەداكتورلىق جۇمىس جاسالعاننان كەيىن-اق باسپادان جارق ەتە قالادى. 20-30 اۋدارماشى ءبولىپ الادى دا، رەداكتورلارعا بەرەدى. سوندا ۇزاق بولعاندا ءبىر اپتا كەتەدى. ويتكەنى، ءقازىر قىتايدىڭ باسپا بولسىن، بارلىق مادەنيەت سالاسىندا باسەكە وتە كۇشتى، ءوتىمدى كىتاپتى ءبىر باسپا الدىمەن اۋدارىپ دايارلاپ تۇرماسا، ەكىنشى قاعىپ كەتەدى. بۇل ۇلكەن ساۋداعا، بيزنەسكە اينالعان جۇيە. باسپا قۇقىعى مەن قالاماقى ماسەلەسى انىق ولشەمگە تۇسكەن. «جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسى اۆتورلىق قۇقىق زاڭىنىڭ» 2-تارماقشاسىندا: شەتەلدىكتەردىڭ، مەملەكەتكە قاراستىلىعى جوق ازاماتتاردىڭ جازعان شىعارمالارىنىڭ سول اۆتور تۇرعان مەملەكەت جانە ءوڭىر حالىقارالىق كەلىسىم شارتقا نەمەسە سول ۇيىمعا مۇشە بولسا، ونداي ازاماتتاردىڭ اۆتورلىق قۇقىعى ساقتالادى دەپ بەلگىلەنگەن، 1999 جىلعى بەلگىلەنگەن قالاماقى تولەۋ بەلگىلەمەسىنە ساي: كىتاپتىڭ قۇنى × تارالىم سانى × قالام اقى پايىزى مىنە وسىلاي قالاماقى بەرىلەدى، قالاماقى اۋەلگى اۆتورعا 3-10 پايىزدىق ولشەم بويىنشا بەرىلسە، اۋدارما شىعارماعا 1-7 پايىزدىق ولشەم قولدانىلادى. ءبىراق اۆتور كەلىسىمىن بەرگەن نەمەسە جەكە قاراجاتىمەن شىعارىلاتىن كىتاپتارعا قالاماقى تولەنبەيدى.
— ەل ىشىندە قالاي؟
— ەل ىشىندەگى بۇكىلگە جۋىق گازەت-جۋرنال ءبىرىڭعاي قالاماقى جۇيەسىندە جۇمىس ىستەيدى. ياعني، پروزا، ماقالا، ولەڭ بارلىعىنا قالاماقى تولەنەدى. قالاماقى ولشەمى سول جۋرنالدىڭ تارالىمىنا جانە اتاق-دارەجەسىنە قاراي ولشەنەدى. مەملەكەت دارەجەلى نەمەسە ولكە، وبلىس دارەجەلى ۇزدىك جۋرنالداردىڭ قالاماقىسى ءار بەتىنە 100 يۋان (5 000 تەڭگە) نەمەسە 70-80 يۋان مولشەرىندە قالاماقى بەرەدى. ولەڭ مەن قارا ءسوزدىڭ دە ولشەمدەرى بولەك بولادى. وبلىستىق، ايماقتى جەرگىلكتى جۋرنالدار ءار بەتىنە 50 يۋان اينالاسىندا بولادى. ناقتى كەسىمدى ەمەس، مولشەرمەن ايتىپ وتىرمىن.
كىتاپ شىعارۋ جۇيەسى سول مەملكەتتىك تاپسىرىس، جەكە شىعارۋ دەگەن سەكىلدى دۇنيە. مەملەكەتتىك تە قالاماقى بار، جەكەدە جوق. جەكەگە كىتاپ مازمۇنىن قاراپ، رۇقسات بەرەدى.
«ءجۇز جىلدىق جالعىزدىق» قايتا قازاقشالاندى
— ال سول جۇڭگو تىلىنە اۋدارىلىپ جاتقان دۇنيەلەردىڭ قازاقشاعا اۋدارىلىپ جاتقانى از ەمەس شىعار؟
— الەم ادەبيەتىنەن جۇڭگو تىلىنە اۋدارىلىپ، ودان قازاق تىلىنە اۋدارىلۋ جاعدايى جىل سايىن جاقسارىپ كەلەدى. ەليس مۋنرونىڭ شىعارمالارىنان «ايەل ماحابباتى»، «سايران كۇندەر»، «جيرەنىش، دوستىق، ىڭكارلىق، ماحاببات، نەكە» قاتارلىلارى، حارۋكي مۋراكامي «نۋ ورمانداعى ماحاببات» ورحان پامۋكتىڭ «مەنىڭ اتىم قىرمىزى» تاعى باسقا تولىپ جاتقان روماندار نەمەسە نوبەل ادەبيەت سىيىلعىنىڭ يەگەرلەرىنىڭ شعارمالارى اۋدارىلىپ جاتىر. جاقىندا اۋدارماشى قالتاي ورازبەك ۇلى سول گارسيا ماركەستىڭ «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىعىن» «عاسىرلىق قۇلازۋ» دەگەن اتپەن قايتا اۋدارىپ جارىققا شىعاردى. قازاق تىلىندە جىلداعى نوبەل سىيلىعىنىڭ ادەبيەت سالاسى بويىنشا باعالانعان جازۋشىلارىنىڭ، باتىس ەلدەرى، جاپونيا، الەم ادەبيەتىندەگى كلاسسيكتەرى كوپتەپ اۋدارىلۋ ۇستىندە.
ماركەستىڭ «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىق» رومانى «عاسىرلىق قۇلازۋ» دەگەن اتپەن اۋدارىلدى
بەرتىنگى جىلداردان بەرى ۇكىمەت جاعىنان ادەبيەت-كوركەمونەر سالاسىنا باسا نازار اۋدارىپ، جۇڭگو تىلىندەگى شىعارمالاردى از ۇلتتار (قىتايدا قىتايدان وزگە ۇلتتار از دەپ اتالىنادى) تىلىنە اۋدارۋ، جۇڭگو ادەبيەتىندەگى ايدىكتەردى از ۇلت تىلىنە اۋدارۋ جوباسى ءبىرشاما جەدەل ءجۇردى. از ۇلتتارعا جۇڭگو ادەبيەتىن تانىتۋ ماقساتىندا جىلىنا كوپتەگەن كىتاپتار اۋدارىلادى. ەرتەرەكتە قىتايدىڭ كلاسسيكالىق شىعارمالارى «سۋ بويىندا»، «قىزىل ساراي ءتۇسى»، «قالىڭ ورمان، قارلى دالا»، «باتىسقا ساپار»، «سۇنزىنىڭ اسكەري ايلاسى»، «تاڭ ءداۋىرىنىڭ بايىتتەرى» قاتارلى ۇزدىك تۋىندىلاردان باستالعان ادەبي اۋدارما سالاسى ودان كەيىنىرەك لۋ شۇن، ماۋ دۇن، لاۋ شى، با جين، بيڭ شين، ءاي شيڭ، حاي زى قاتارلى اۆتورلاردىڭ شىعارمالارىن اۋدارۋىمەن جالعاستى. 2012 جىلى مو يان نوبەل ادەبيەت سىيلىعىن العاننان كەيىن، ونىڭ شىعارمالارىن جاپپاي اۋدارۋ باستالدى. ودان قالسا «جۇڭگو از ۇلتتار ادەبيەتىن كوركەيتۋ قۇرىلىسىنىڭ اۋدارمانى دەمەۋ نىسانى» باعدارلاماسى بويىنشا «جۇڭگو وسى زامان ادەبي تۋىندىلارىنان تاڭدامالىلار» اتتى اڭگىمەلەر، پوۆەستەر، ولەڭدەر، شالقىمالار، دەرەكتى ادەبيەت تومدىعى بولىپ بەس تومدىق ۇلكەن سەريامەن جۇڭگو ادەبيەتىندەگى ۇزدىك ادەبي شىعارمالار از ۇلتتار تىلىنە اۋدارىلدى.
— ال وسى جەردە، كەرى باعىتتا از ۇلت تىلىندەگى شىعارمالاردى جۇڭگو تىلىنە اۋدارۋ قالاي؟
بۇل دا جوعارىدا اتالعان باعدارلامانىڭ قۇرامداس بولىگى. ياعني، از ۇلتتار ادەبيەتىن جۇڭگو وقىرماندارىنىڭ نازارىنا ۇسىنۋ قىزمەتى دە قارقىندى جۇرۋدە. جۇڭگو قازاق ادەبيەتىنە تانىس اۆتورلاردان تاپەي قايىسقان ۇلى، مادەنيەت مۇقاتاي ۇلى، الماگۇل جۇماجان قىزى، گۇلنار قۋانبەك قىزى، ىنتىماق ءسادۋ ۇلى، تولەۋباي دوشىق ۇلى، بىلىسبەك ءابدىرازاق، نۇربولات ءابدىقادىر، مادەتبەك بالعابەك، ەرلان نۇردىحان، قۋانىش دالەي، گۇلايشا ەراحمەت، قۋات اسىلبەك، ازيا ماعىپەر قىزى قاتارلى اقىنداردىڭ ولەڭدەرى، ورازقان احمەتوۆ، شايمۇرات قامزا ۇلى، نۇريلا قىزىقان قىزى، اۋەلقان قالي، جۇماباي ءبىلال ۇلى، ءشامىس قۇمار، قۇماربەك جۋانعان، جەڭىس ىرىسحان، تۇرسىنبەك بايجۇما، باياحىمەت جۇماباي، قيداش جۇبانىش قاتارلى اۆتورلاردىڭ پروزالىق شىعارمالارى روماندارى جۇڭگو تىلىنە اۋدارىلىپ باسىلدى.
— ولاردى قازاق اۋدارماشىلار اۋدارادى عوي سوندا؟
— ءيا، ءقازىر مىقتى اۋدارماشىلاردان ەركەش قۇرمانبەك، قايشا تاباراك قىزى، قاديلا نۇرعالي، مۇرات ىبىراي، شاكەن بوكەتاي، جايىربەك مۇقامەتقان، داۋلەتجان پاتيح، قاجىبەك ايدارحان ۇلى قاتارلى كىسىلەردى اتاۋعا بولادى. بۇل كىسىلەردىڭ اۋدارۋىمەن، ياعني، اكبار ءماجيت ۇلىنىڭ اۋدارۋىمەن «اباي قارا سوزدەرى»، قاباي اقساقالدىڭ (ۇلتى سىبە) اۋدارۋىمەن اباي ولەڭدەرى، اباي قارا سوزدەرى جۇڭگو وقىرماندارىنا جول تارتتى. سونداي-اق، قازاقستان ادەبيەتىنەن نەمات كەلىمبەتوۆتىڭ «ءۇمىت ۇزگىم كەلمەيدى»، «كۇنشىلدىك» روماندارى اۋدارىلدى. راحىمجان وتاربايەۆتىڭ ءبىرقاتار شىعارمالارى اۋدارىلدى. بۇلار عانا ەمەس، ءبىراز شىعارمالار بار. ساياسي جاعىنان دا قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «تاريح تولقىنىندا»، «قازاقستان جولى» قاتارلى ءبىرقانشا شىعارمالارى دا جۇڭگو تىلىنە اۋدارىلىپ باسىلدى. «ەلىن سۇيگەن، ەلى سۇيگەن ەلباسى» اتتى كىتاپتىڭ جۇڭگو تىلىندەگى نۇسقاسىنىڭ تۇساۋكەسەرى وسى بەيجىڭ قالاسىندا ءوتتى.
جالپى، بىزدەگى اقىن-جازۋشىلاردىڭ ءوز شىعارماشىلىعىنان تىس كاسىبى اۋدارما دەسە دە بولادى. ويتكەنى، ولار ءوز بەتىنشە ەمەس، مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن عانا اۋدارادى. اۋدارادى، قالاماقىسىن الادى، بولدى. باسقا ەشتەڭەگە باس قاتىرمايدى. جانە تاپسىرىس تا كوپ، قالاماقى دا جوعارى. ەندى ءبىر كەمشىن تۇسى – الەم ادەبيەتىنىڭ ءبىزدىڭ ادەبيەتكە كىرۋىندەگى، قازاق تىلىنە اۋدارىلۋىنداعى كوپىر تاعى سول جۇڭگو ءتىلى بولىپ تۇر. وزگە تىلدەردەن تىكەلەي اۋداراتىن اۋدارماشىلار قوسىنى كەمدىك تانىتىپ تۇر. اعىلشىننان تىكەلەي اۋداراتىندار ەندى-ەندى قالىپتاسىپ كەلەدى.
— ال قازاقتاردان قىتايشا جازاتىن جاستار شوعىرى قالىپتاستى ما؟ جالپى، جۇڭگو وقىرماندارى قالاي قابىلدايدى، مويىنداي ما دەگەنىم عوي؟
جۇڭگو تىلىندە شىعارما جازىپ، قازاق ءومىرىن سۋرەتتەپ جۇرگەن اعا بۋىنداردان اكبار ءماجيت ۇلى، ەركەش قۇرمانبەك قىزى قاتارلى كىسىلەردى اتاۋعا بولادى. جازۋشى اكبار اعانىڭ قالامىنان تۋعان «اقساق قۇلان»، «قايران ون بەستەگى حاليدا-اي»، شىڭعىس حاننىڭ تاريحى توڭىرەگىندە جازعان «مۇقالي» قاتارلى شىعارمالارى جۇڭگو وقىرماندارى اراسىندا كەرەمەت اڭىس قوزعاعان. اعامىز وتكىر قالامى، شىعارماشىلىق تالانتى ارقىلى قىتايدىڭ سول ۋاقىتتا ەشكىم قول سوزۋعا باتىلى بارمايتىن مەملەكەتتىك ادەبي سىيلىقتارىنىڭ باس جۇلدەسىن ارت-ارتىنان جەڭىپ الىپ وتىرعان، بۇل ءبىزدىڭ ماقتانىشىمىز. ارينە وسى اعا بۋىندار قازاق ءومىرىن جۇڭگو وقىرماندارىنا ءوز تىلىندە جەتكىزە ءبىلدى. ءوز ويلاۋ فورمالارى ارقىلى ەشقانداي بوگەتسىز بىلدىرە الدى. جۇڭگو وقىرماندارى قازاق حالقىنىڭ تاريحى، مادەنيەتى تۋرالى تۇسىنىككە يە بولدى. اۋدارما ارقىلى جۇڭگو وقىرماندارىنا ءبىرقانشا شىعارمالارىمىز بارىپ جاتىر. ءبىراق ول قانشا دەگەنمەن اۋدارما. جاڭا زاماندا سول اعا بۋىنداردىڭ جولىن قۋعان، قىتايشا شىعارما جازاتىن جاس بۋىندار قاتارى ۇزىلگەن جوق. بۇل قۋاناتىن جاعداي ارينە. سولاردىڭ قاتارىندا ايدوس امانتايۇلىن ايتۋ مىندەت. ايدوس جوعارى ءبىلىمدى، جاقسى وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن ازامات. اتاسى جۇڭگو حالىق راديوسىنىڭ العاشقى بۋىن قۇرۋشىلارى ساعات جايپاق ۇلى، اكەسى امانتاي ساعات ۇلى، اپكەسى قازاقتىڭ مىقتى رەجيسسەر قىزى جانار ساعات قىزى. وسىنداي قىتايداعى مادەنيەت سالاسىندا ورنى بار كىسىلەردىڭ وتباسىندا تۋىلعاندىعى سەبەپتى دە جازۋشى بولعان شىعار. ونىڭ قازاق حالىق اندەرىنىڭ مازمۇندارىن سونى اڭگىمەگە اينالدىرۋ ارقىلى جاڭاشا ستيلدە جازعان «ايدوس-شولپان» رومانى جاقسى وقىلدى. اسىرەسە جۇڭگو تىلىندە مەكتەپ وقىعان، جۇڭگو تىلىندە ءبىلىم الىپ كوزى اشىلعان، قازاق تىلىندە ادەبيەت وقۋعا شاراسىز، ءبىراق قازاق ادەبيەتىنە، تۇرمىسىنا زەر سالىپ، تۇسىنگىسى كەلەتىن قىتايشا وقىعاندار مەن جۇڭگو وقىرماندارى ىزدەپ ءجۇرىپ وقىدى. بۇل كىتاپتىڭ اتاعى قاتتى شىقتى. جۇڭگو جازۋشىلارى، سىنشىلارى جاقسى پىكىرلەرىن ءبىلدىردى. قىتايداعى «ۇلتتار ادەبيەتى» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى، قاتىستى ادەبيەت ماماندارى ايدوس شىعارماشىلىعىن جوعارى باعالادى. ونىڭ بۇرىندارى «ەڭ ءبۇتىن سىنىق» اتتى جىر جيناعى، جاقىندا «بەيباق» اتتى جيناعى جارىق كوردى. ونىڭ ينتەرنەت بەتىندە جازعاندارى دا ءبىراز دۇنيە.
ودان باسقا اينۇر تۇماربەك قىزىنىڭ «اتتىڭ ءولىمى»، «قىز تاعدىرى»، «قارت مالشى»، «حىپيڭلي تۇستىك كوشەسى»، «ءۇي سالۋ حيكاياسى» قاتارلى اڭگىمەلەرى دە ءقىتايتىلدى وقىرماندار اراسىندا ەداۋىر اڭىس قوزعاعان. وسى جۇڭگو تىلىندە شىعارما جازاتىن جاس بۋىنداردى قولداپ-قۋاتتاۋ مەنشە توتەنشە قاجەت دەپ ويلايمىن. سەبەبى، قىتايداعى ءقازاقتىلدى وقۋ اياسى بارعان سايىن تارىلىپ بارا جاتقاندا، كوپتەگەن وقۋشىلار جۇڭگو تىلىندە ءوز حالقىنىڭ ادەبيەتىنەن، مادەنيەتىنەن سۋسىنداعىسى كەلەدى. جاسىرارى جوق، ءقازىر قازاقشا بىلەتىن ۇرپاق ازايىپ بارادى. ولارعا مىنا احمەت بايتۇرسىنوۆ ءالىپبيى مۇلدەم بەيتانىس، وسىنداي جاعدايدا ءبىز قازاق ءتىل جازۋىن سولارعا ۇيرەتۋمەن قاتار، ولارعا وڭاي كەلەتىن جۇڭگو تىلىندە جازىلعان شىعارمالار ارقىلى دا وزىمىزگە قاراي تارتۋىمىزعا بولادى. ال ول ءۇشىن جۇڭگو تىلىندە جازاتىن جازۋشىلار ءبىلىمدى، قازاق مادەنيەتىن تولىق تۇسىنگەن، قازاقشا ويلاي الاتىن ادام بولۋى كەرەك، بۇل ماڭىزدى.
مو ياننىڭ قاتتى سىنالىپ جاتاتىنى راس
— سىن-پىكىر دەمەكشى، كەيىنگى كەزدە سىزدەر جاقتاعى ينتەرنەت الەمىن قاراپ وتىرسام، مو ياندى داتتاۋشىلار مەن اقتاۋشىلار دەگەن قاتتى تالاس-تارتىس ءجۇرىلىپ جاتادى. سول تۋرالى قىسقاشا ايتىڭىزشى؟
— مو يان تۋرالى جۇڭگو الەۋمەتىنىڭ پىكىرى ءارتۇرلى. 2012 جىلى نوبەل سىيلىعى مو يانعا بەرىلگەندە، ەل ىشىندە الۋان پىكىر تۋدى. ءبىراق تۇسىنەسىز بە، قازان سارقىلداپ قايناي باستاعاندا قاقپاعىن جابا قويساڭىز قانداي بولادى؟ قايناعان سۋ قاقپاقتى كوتەرىپ تاستاپ ءبىر جاعىنان اسىپ توگىلەدى عوي؟ ءدال سونداي قوعامدىق پىكىر، قوعامدىق اڭىس قوزعالدى. مو ياننىڭ كىتاپتارىن ءاربىر باسپا تالاسا-تارماسا باستى، وقىرماندارى تالاپ اكەتتى. دەسە دە مو يان قالامىنان تۋعان، مو يان قالامىمەن بەينەلەنگەن قىتايدىڭ اۋىل تۇرمىسى، قىتايداعى قاراپايىم قارا حالىقتىڭ تۇرمىسى، بەينەتى مەن تارتقان جاپاسى، «جوسپارلى تۋىت» قاتارلى ءبىرقاتار ماسەلەلەر قوزعالعاندىعى سەبەپتى قىتايدىڭ حالىقارالىق بەدەلىنە نۇقسان كەلەتىنىن ويلاعان، شەتەلدەگى وقىرمانداردىڭ جۇڭگو قوعامىن وسىنداي كولەڭكەلى تۇستارى ارقىلى ءتۇسىنىپ قالۋىنان الاڭداعان توپ تا بولدى. مو يان قىتايدىڭ پالەن جىل كۇتكەن، ۇزاق كۇتكەن نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى، ءبىراق جۇڭگو ادەبيەتى ۇلكەن تەڭىز سياقتى قوردالى ادەبيەت. نەلىكتەن تەك قانا كولەڭكەگە تولى سيۋجەتتەرگە سىيلىق بەرىلەدى؟ بۇل تۋرالى نوبەل ادەبيەت سىيلىعىنىڭ ۇستانىمىنا، ياعني ساياسي ماقساتىنا كۇمان كەلتىرەتىندەر دە پايدا بولۋى زاڭدى. بىلەسىزدەر، مو ياننىڭ «باقا» اتتى رومانىندا قىتايدا جۇرگىزىلگەن جالعىز پەرزەنتتى بولۋ ساياساتى ءسوز بولادى. مو يان ءبىر سۇحباتىندا: «اركىم ءوز كىندىگىنەن قانشا ۇرپاق تاراتۋ كەرەك ەكەنىن ءوزى شەشۋ كەرەك» دەدى. وسى ءبىر ۇرپاق قۇرباندىقتاردىڭ زارىن، مۇڭىن ارينە حالىقارالىق قاۋىمداستىق تىڭداۋى كەرەك. ونى مو يان جازدى. جۇڭگو ۇكىمەتىن، سول ساياساتتى اتقارعانداردى قالامىمەن تۇيرەدى. كىم جامان اتتى بولعىسى كەلەدى دەيسىز. سوندىقتان كۇنگەيى مەن تەرىسكەيىن ايقىن پارىقتاۋ كەرەك سياقتى.
ال مو ياننان باسقا دا تولىپ جاتقان توم-توم كىتاپ اۆتورلارى بار، جازۋشىلار بار، ءستيلى، قالام قۋاتى، جاساعان وبرازى ءار الۋان. ياعني مو ياندى قالپاقپەن ۇرىپ الاتىندار جەتەدى، سولاردىڭ وقىرماندارى ارينە الاكوزدەنەدى. ءبىراق تاريح سولاي جازىلدى. سولاي بۇيىرىلدى. مو يان تالەيلى جازۋشى. جاقىنعى جىلداردان بەرى قىتايدا سىبايلاس جەمقورلىقتى قاتاڭ تەكسەرىپ، قاتاڭ جازالاۋ ءجۇرىلدى. بۇنى «جولبارىس سوعۋ» ارەكەتى دەپ تە اتايدى. ەڭ ۇلكەن مانساپتى جۇڭگو كومپارتياسى 17ء-ىنشى كەزەكتى ورتالىق كوميتەتىنىڭ تۇراقتى مۇشەسى ەسەپتەلىنەتىن جوۋ يۇڭكاڭعا دەيىن باردى جانە بۇدان وزگە اۋدان، ايماق، وبلىس مانساپتىلارىنا دەيىن جەتتى. جالپى سىبايلاس جەمقورلىق ماسەلەسىن تۇبىرىنەن وڭاۋعا كوشتى. وسى كەزەڭدە مو يان: «مەن سىبايلاس جەمقورلىق تۋرالى رومان جازعالى جاتىرمىن» دەدى. مىنە وسىدان باستاپ، ۇرىنىڭ ارتى قۋىس دەگەندەي «مەنى ايتىپ قويا ما، مەنى جازىپ قويا ما، مەنى اشكەرەلەپ جىبەرە مە» دەگەن جوعارى جىكتەگى جەمقور شەنەۋنىكتەر ءتۇرلى تاسىلدەر ارقىلى مو ياندى قارالاۋعا، بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرۋگە تىرىسسا كەرەك. شىندىق ايتاتىن ادامنىڭ شىعارماشىلىعى دا قيىن بولادى. ءبىراق وتىرىك تە ۇزاققا بارمايدى عوي.
ەسەنعالي اعا بەيجىڭگە كەلگەندە…
— بۇگىنگى قازاق ادەبيەتى قىتايداعى وقىرماندارى اراسىندا قالاي باعالانادى؟ كىمدەردى ىزدەپ، سۇراپ وقىپ جۇرسىزدەر؟
— قىتايداعى قازاقتار قازاقستان اۆتورلارىنىڭ شىعارمالارىن وقي باستاۋىنىڭ تاريحى وتە ەرتەدە باستالعان. ول جايىندا ايتسام ءسوز كوبەيىپ كەتەر. سارى تىستى، قاناتتى تۇلپاردىڭ بەينەسى سالىنعان مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ «قازدار قايتىپ بارادى» دەيتىن ولەڭدەر جيناعى 10 مىڭ تارالىممەن 9 مارتە قايتالاي باسىلدى. قازاق جازۋشىلارىنىڭ «ورامال» اتتى توپتاما پروزا جيناعى قازاقستاننىڭ ءار ۇيگە بەرىپ جىبەرگەن سالەمدەمەسىندەي ەدى. ال ماعجان جۇمابايەۆ، ءىلياس جانسۇگىروۆ قاتارلى الاش ارداقتىلارىنىڭ ولەڭدەرى، قادىر مىرزالييەۆ، قابدەش ءجۇمادىلوۆ، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ، مۇحتار شاحانوۆ، مۇحتار ماعاۋين، اقسەلەۋ سەيدىمبەك قاتارلى ادەبيەت پەن ونەردىڭ بيىگىندەگى تۇلعالارىمىزدىڭ شىعارمالارى وتە كوپ تارالدى. ءبىز وسى اۆتورلاردان سۋسىندادىق. ال جاڭا زاماندا «زامان باسقا، زامانىنا ساي ادام باسقا» دەگەندەي، ينتەرنەت دامىدى، جازۋ ورتاق بولماسا دا جازۋدى سايكەستەندىرەتىن جۇيەلەر زەرتتەلىپ جاسالدى، سول ارقىلى قازاق سايتتارىندا قازاقستان اۆتورلارىن ەركىن وقۋعا مۇمكىندىك الدىق. مارقۇم تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ شىعارمالارى ينتەرنەت بەتىن جاۋىپ كەتتى. ىزدەپ ءجۇرىپ وقىدىق. رۋحانياتىمىزدى بايىتۋعا، ورتا شەلەگىمىزدى تولتىرۋعا قامدانىپ وقىدىق، مول ءبىلىم الدىق. ال ەندى جاستار جانىنا جاقىن اسىرەسە پوەزيادان ەسەنعالي راۋشانوۆ، جاركەن بودەش ۇلى، ۇلىقبەك ەسداۋلەت، تىنىشتىقبەك ابدىكاكىموۆ، سەرىك اقسۇڭقار، مارالتاي رايىمبەك، جاراس سارسەك، مۇرات شايماران، الماس احمەتبەك، الماس تەمىرباي، گۇلنار سالىقباي، ۇلاربەك دالەي، المات ءيسادىل، ىقىلاس وجاي ۇلى، ءتوقتارالى تاڭجارىق، قالقامان سارين، اسكەرحان اقتاي، ەربول بەيىلحان، اسىلزات ارىستانبەك قىزى، اقبەرەن ەلگەزەك، ەرلان ءجۇنىس، گۇلمانات اۋەلحان، قۇرالاي ومار، ىرىسبەك دابەي، باۋىرجان قاراعىز ۇلى، ۇلاربەك نۇرعالىم، قايسار قاۋىمبەك، باتىرقان سارسەنحان، ەربول الشىنباي، ازامات تاسقارا، ۇمتىل زارىققان دەپ تىزبەكتەلە بەرەدى. پروزادان دا ءبىر شوعىر ەسىمدەر بار. نۇرعالي وراز، ەسبولات ايدابوسىن، دارحان بەيسەنبەك، بەيبىت سارىباي، قويشىبەك مۇباراك، ءومىرجان ءابدىحالىقتىڭ، ءمادينا ومار، اياگۇل مانتايەۆا سىندى قالامگەرلەر شىعارمالارىن بىلەمىز. جاقىننان بەرى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى سايتىنىڭ توتە جازۋىندا دا توپتاما ولەڭدەر، اڭگىمەلەر بەرىلىپ ءجۇر. ءوز كەزەگىندە ولار دا تالقىعا ءتۇسىپ جاتىر. بۇل اقىنداردىڭ شىعارمالارىنداعى تىڭ تۇرەن، تاماشا اعىن ولەڭ سۇيەر قاۋىمنىڭ جان قالاۋىنان شىعىپ وتىر. بۇل اۆتورلاردىڭ اتىنىڭ اتالىپ وتىرۋى ارينە جەكەلىك كوزقاراستان ەمەس. قايتا ادەبيەتتىك ورتاداعى كوزگە باسىلاتىن جيىلىگىنىڭ جوعارىلىعىندا، اتتارىنىڭ كوبىرەك اتالىپ، شىعارمالارى ورتاعا سالىناتىندىعىندا. قانداي جاعدايدا دا وسى اۆتورلاردىڭ شىعارمالارىمەن جۇزدەسىپ قالۋعا وراي شىعىپ تۇرادى. مەنشە بۇل وقىرماندار اراسىنداعى تارالىمى، وقىلىمى ءجيى اۆتورلار دەپ تۇسىنۋگە بولادى.
— ال سىزدەر جاقتان «قازاقستانداعى ادەبي قاۋىم بىلەدى، ءبىلۋى كەرەك» دەپ كىمدەردى ايتار ەدىڭىز؟
جۇڭگو قازاق ادەبيەتى تۇتاس قازاق ادەبيەتىنىڭ ماڭىزدى ءبىر بۇتاعى عوي. جانە ول دا ءبىر سۇحبات، ءبىر ماقالاعا سىيعىزۋعا كەلمەيتىن كەسەك دۇنيە. سوندىقتان جاستاردى عانا ايتايىن. پروزا جانرى بويىنشا حاسەن اۋباكىر ۇلى، قانات قابىكەن ۇلى، جانۇزاق جوكەن ۇلى، بي-حاميت نۇربازار ۇلى قاتارلىلار. وسى قاتاردا «جاس جۇرەك جايىپ ساۋساعىن» اتتى بىرنەشە اۆتورلاردان قۇرالعان پروزالىق اڭگىمەلەر جيناعىندا مەنىڭ دە اڭگىمەم جاريالاندى. ال پوەزيا سالاسىندا مۇرال توقتار ۇلى، ەرلان نۇردىحان ۇلى، قۋانىش دالەي، مۇرات اۋەس ۇلى، تۇردىحان ايدارحان ۇلى، دۋمان ءپازىلجان ۇلى، قاجىبەك ايدارحان ۇلى، شالقار قانىكەي ۇلى، قۋات اسىلبەك ۇلى، وركەن سالۋباي ۇلى قاتارلى قالامگەر اعا بۋىندار كىرەدى. بۇدان تىس، قابدەن وجاۋباي ۇلى، قىرباق نۇرعاليدىڭ تۋىندىلارى مەنىڭ شىعارماشىلىق ۇستازىم رەتىندە تانىلادى. ايدوس امانتايۇلىن جوعارىدا ايتتىق. جاڭاگۇل قاداي قىزى، جاننا قوزىبايەۆا، سيپات قازىكەن قاتارلى زامانداستارىمىزدىڭ دا وزىندىك ءستيلى مەن سورابى بولەكشە. ال پوەزيا جانرىندا وزىندىك لەبىمەن كەلە جاتقان اۆتورلاردان ءارىپجان ءابىتاي، نۇراش ايتىكەن، ماڭعاز مۇقامەتقان، ايشا قابىلقوجا، ىقىلاس ورازباي، بەگالى تولەۋباي، دىلمۇرات جۇماقان ۇلى، ىبىراي دۇيسەن ۇلى، ادىلەت احىمەت ۇلى، دۇيسەنالى شامەك، ادەنبەك قاماش ۇلى، زاڭعار تۇرابەك، الپەن ۋايىس، ەرلان ياسىن، نۇرشات ازىمبەك، ەركەجان بەيسەنبەك، سانا قۇرمانعازى، جاناتبەك سەرعازى، مۇرال ماقسۇت، جۇماتاي كوكسۋباي ت.ب. قاتارلى ورتا، جاس بۋىنداردى اتاۋعا بولادى. بۇل مەنىڭ ادەبي ورتام، وسى ادەبيەت اياسىندا جۇرگەندەردىڭ قالامدارىنان تۋعان جىرلارىنىڭ، شىعارمالارىنىڭ تۇراقتى وقىرمانىمىن. ال وسى بۋىن ادەبيەتشىلەردى سىنعا الىپ وتىراتىن جاس سىنشى رەتىندە تىلەۋبەردى قانابەكۇلىن اتاۋعا بولادى.
— قازىرگى ادەبي ورتاڭ، ادەبي ءۇردىس، تالپىنىس قالاي؟
— مەن بەيجىڭدەگى ورتالىق ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ ءبىلىم الدىم. ءبىزدىڭ ۋاقىتتا قاراپايىم ادەبيەتتىك ورتامىز بولۋشى ەدى. ۋنيۆەرسيتەتىمىزدىڭ «اق بەسىك» اتتى جۋرنالى جىل سايىن شىعىپ تۇراتىن. سونىڭ بەلسەندى اۆتورلارىنان باعداۋلەت عينايات ۇلى، عاراپا ناسيوللا ۇلى، قۇسىمان قۇماش ۇلى، كەنجەبەك تولەۋباي ۇلى، حاميت نۇربازار ۇلى، ادىلەت احمەت ۇلى، ىبىراي دۇيسەن ۇلى، الپەن ۋايىس ۇلى، زاڭعار تۇراربەك ۇلى قاتارلى ستۋدەنت ادەبيەتشىلەر قاتارى بار ەدى. ارا-تۇرا باس قوسىپ، ادەبيەت تۋرالى، وقىعان كىتاپتار تۋرالى شاعىن سۇحباتتار جاسالىناتىن. ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەت ءوزى بەيجىڭدە تۇرسا دا قازاقى قۇت قونعان ۋنيۆەرسيتەت. تۇرسىن جۇرتباي، جانتاس التاي، گۇلدارقان سماعۇلوۆا، باعدان مومىنوۆا، ورناي جۇباي قاتارلى ۇستازدارىمىز بىزگە ساباق بەردى. اقىن ەسەنعالي راۋشانوۆ اعا ءساتى ءتۇسىپ بەيجىڭگە كەلىپ قالعاندا وسىنداعى اقىندارىمىزدىڭ ولەڭدەرىن تىڭداپ، سودان قازاقستانعا قايتقاننان كەيىن «شىڭىندا وسكەن التايدىڭ» اتتى شاعىن ەسسەسىن جازدى. ءبىر جاساپ قالدىق. ەل كوشىپ كەلگەندەي قۋاندىق. جازۋشى راقىمجان وتاربايەۆ كەلىپ لەكسيا جاسادى. بۇل عاجايىپ ساتتەردىڭ كوكىرەگىمىزگە قۇيىپ كەتكەن ساۋلەسى ءوز الدىنا اڭگىمە.
ءبىزدىڭ جاڭ ديڭجيڭ، مۇحتار ءابىلقاق ۇلى، بولاش شوكەيەۆ، ەركىن اۋعالي قاتارلى ۇستازدارىمىز ادەبي ورتامىزعا تاماشا جاعدايلار جاساپ بەرىپ وتىردى. 2009 جىلى قىتايداعى اتاعى دۇركىرەگەن «كۇلتەگىن» سايتىن قۇردىق. اسقار جاڭابەك ۇلى قاتارلى اعالاردىڭ تەحنيكالىق جانە قارجىلىق سۇيەمەلدەۋىندە ءبىر كەزدەرى سول سايتتىڭ ىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭدىق، ادەبي رەداكتور بولدىق. سول ءبىز قولعا الىپ تۇرعان مەزەتتە «كۇلتەگىن» بۇكىل جۇڭگو قازاقتارىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى ادەبيەت-تاريح پورتالىنا اينالدى. ال ءبىز وقۋ ءتامامداعاننان كەيىن وسى ادەبيەتتىك شوعىرىمىز تارقاپ كەتتى دە، كەيبىرەۋىمىز باسقا قىزمەتتەرمەن بولىپ، ودان قالا بەردى قىتايداعى ينتەرنەت باقىلاۋى قاتاڭداسۋىنا بايلانىستى «كۇلتەگىن» سايتىنىڭ جۇمىسى اقساي باستادى. مۇنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى «ۆيچات» اتتى الەۋمەتتىك جەلى باعدارلاماسىنىڭ پايدا بولۋى دا شىعار دەپ ويلايمىن. ءقازىر ول جەردە دە ادەبي ورتا قىزىپ تۇر. ءسىز جازعان شىعارماڭىزدى «ۆيچاتقا» سالۋىڭىزعا بولادى، سول ارقىلى دوستار اۋماعىنداعىلار نەمەسە ءسىزدىڭ «ۆيچات» قولدانىم تەكشەسىنە جازىلعان وقىرماندار ءسىزدىڭ شىعارماڭىزدى كەلەسى مينۋتتاردا-اق وقي باستايدى. بالكىم، بارلىق ادام جەڭىلگە جۇگىرىپ، جاپپاي وسى ۇردىسكە قاراي بەتتەۋى ءبىزدى تايازدىققا اپاراتىن دا شىعار. ءبىراق جاڭا ادەبيەتتىڭ، جاڭا قوعامنىڭ ءوز شوق جۇلدىزدارى جارقىراپ شىعىپ كەلدى.
— اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
اڭگىمەلەسكەن ۇلاربەك نۇرعالىم ۇلى، «ەگەمەن قازاقستان»
