XVII عاسىرداعى تەڭىزگە جورتۋ تەحنيكاسى مەن تەحنولوگياسىنىڭ قارقىندى دامۋى بايلىق ءبولىسى مەن حالىقارالىق ساۋدانىڭ جىلدام كوركەيۋىنە قاتتى سەرپىن بەرگەنى ءمالىم. قۇرلىقارالىق ساۋدا مەن تاۋار تاسىمالىنىڭ تەڭىز كولىكتەرىنە بەرىلۋى قۇرلىقۇستىلىك ساۋدا-ساتتىقتىڭ دامۋىنا سىن قويا باستادى. ويتكەنى، تەمىر جول، اۆتوجول تاسىمالدارى جىلدامدىعى جاعىنان بولسىن، جۇكالۋ كولەمى جاعىنان بولسىن تەحنيكالىق تۇرعىدان مەيلىنشە جەتىلگەن تەڭىز الىپتارىنا باسەكەلەس بولا الماي قالعان ەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە نەشە عاسىر قىزىپ كەلگەن قۇرلىقۇستىلىك تاسىمال جولدارىنىڭ قوجىراي باستاۋىنا الىپ كەلدى. ازيا مەن ەۋروپانى، ارى قاراي افريكانى جالعاپ جاتقان ۇلى جىبەك جولى دا ءوزىنىڭ داۋرەنىنەن ايرىلىپ تىندى. مۇنان كەيىنگى اتتاي ءۇش عاسىر تۇتاستاي تەڭىز تاسىمالىنىڭ عاسىرى بولدى.
حح عاسىر سوڭىنداعى گەوساياسي جاعدايداعى وزگەرىستەر، اتاپ ايتساق كەڭەس وداعىنىڭ قۇلاۋى مەن شىعىس ەۋروپارىڭ ليبەرالدانۋى، قىتايدىڭ كۇشەيۋى، وسى مەزگىلدەگى عىلىم مەن تەحنيكانىڭ ۇشقانداي دامۋى بۇكىل حالىقارالىق ساۋدا جۇيەسىنە، ەلارالىق ەڭبەك بولىسىنە جاڭا تالاپ قويا باستادى.
وتە-موتە ينتەرنەت تەحنولوگياسىنىڭ دامۋى مەن شويىنجولداردىڭ جالپىلاسۋى جانە ونىڭ قارقىنىنىڭ ادام ويلاماستاي ارتۋى جۇرتتى قايتادان قۇرلىقۇستىلىك مۇمكىندىككە دەن قويدىرا باستادى. وسىعان دەيىن قاي ەلدىڭ قايسى تەڭىز جولى مەن قانداي پورتقا قاداعالاۋ جاساۋى اسا ماڭىزدى بولىپ كەلسە، ەندى قايسى ەلدىڭ قايدا ورنالاسقانى، قانداي ەلدەرمەن شەكتەسىپ جاتقانى شەشۋشى رول اتقاراتىن بولدى. سونىمەن، ءارقانداي مەملەكەت ءۇشىن، اسىرەسە ىشكىقۇرلىقتىق ەلدەر ءۇشىن ونىڭ گەوساياسي ورنالاسۋى اسا ءمان بەرەرلىك فاكتورعا اينالدى.
ەكونوميكا عىلىمىندا قازىرگى زامانعى ەكونوميكا عىلىمىنىڭ اتاسى ادام سميتتەن بەرى كەلە جاتقان “بايلىقتىڭ دارۋى” دەگەن ۇعىم بار. ياعني جاراتۋشى سەنىڭ ەلىڭە نەندەي بايلىقتى مولىنان دارىتتى، بۇيىردى دەگەندى مەڭزەيدى. ەكونوميا عىلىمىنىڭ بۇيدا ۇستتارتتارىنىڭ ءبىرi داۆيد ريكاردو وسى ۇعىم نەگىزىندە دارىعان بايلىقتىڭ سالىستىرمالى باسىمدىعى تەورياسىن تاپقىرلاعان بولاتىن. بۇل تەوريانىڭ دارىپتەيتىنى – مەملەكەتتەر وزىندە سالىستىرمالى باسىمدىعى بار رەسۋرسى باعىتىندا دامۋى ءتيىس، وزىندە سالىستىرمالى باسىمدىعى بولماعان رەسۋرستارىن وسى رەسۋرستارعا باي ياكي سوعان سالىستىرمالى باسىمدىعى بار ەلدەردەن اۋىسۋى كەرەك. سوندا عانا ءارقايسىسى ءوزىنىڭ باسىمدىعىن جەتكىلىكتى پايداعا اسىرۋمەن بىرگە، ايىرباس جاساعان ەكەۋى ءۇشىن دە ايىرباستىڭ وزىردىك قۇنى مەيلىنشە تومەن بولادى. سونان بەرى قانشاما تەوريالار ومىرگە كەلىپ، ەكونوميكا زاڭدىلىقتارىن اشىپ، مەملەكەتتەر ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا باعدار بەردى. بىرەۋى وڭدى بولىپ، ءبازبىر ەلدەردىڭ دامۋىنا جول اشتى، ءىشىنارالارى كەي مەملەكەتتەردىڭ سورىنا ايلانىپ، ولاردى تىعىرىققا تىرەدى. تەك دارىعان بايلىقتىڭ سالىستىرمالى باسىمدىعى تەورياسى عاسىرلار بويى ومىرشەڭدىگىن ايگىلەپ كەلەدى.
ادام سميت زامانىندا بايلىقتىڭ دارۋى دەپ جاراتىلىستىق بايلىقتىڭ بەرىلۋى مەن كاپيتالدىڭ توپتالۋى مەڭزەلەتىن. زاماننىڭ ىلگەرلەۋى مەن ەكونوميكانىڭ وسىمىنە اسەر ەتەتىن فاكتورلاردىڭ ءجىتى انىقتالۋىنا بايلانىستى ءوندىرىس قۋاتى، عىلىم-تەحنيكالىق الەۋەت، يننوۆاسيالىق بەيىمدىلىك، ءتۇزىمنىڭ تاڭدالۋى، ەكونوميكالىق جۇيە قاتارلىلاردىڭ بارلىعى دارىعان بايلىق كاتەگورياسىنا جاتقىزىلىپ، بايلىقتىڭ دارۋىنىڭ سالىستىرمالى باسىمدىعىن قۇرايتىن قۇرىلىمدىق وبەكتىلەر ساناتىندا قاراستىرىلاتىن بولدى.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان بەرگى جەرشارىنداعى ەلدەردىڭ دامۋىن سالىستىرا زەرتتەپ جاڭا قۇرىلىمدىق ەكونوميا تەورياسىن جاساعان، 2008-2012 جىلدارى دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى لاۋازىمىن اتقارعان تاي ۆان ەكونوميسى لين يفۋ سوعىستان بەرى قارايعى مەزگىلدە قايسى ەل وزىندىك سالىستىرمالى باسىمدىققا يە رەسۋرسىن پايدالانىپ نەمەسە سوعان نەگىزدەلگەن ەكونوميكالىق ساياسات جۇرگىزسە، سول ەلدىڭ باياندى تابىسقا جەتكەنىن دالەلدەيدى. مىسالى، ءوز جاعدايىنا جۇگىنبەي، دامىعان ەلدەردىڭ جولىن قۋىپ، كاپيتال قامتىمالى وندىرىستەردى دامىتۋدى شىعار جول ساناپ، سوعان بوي ۇرعان ەلدەردىڭ جارعا قۇلاعانىن، ال وزىندەگى مول جۇمىس كۇشىن – جان سانى باسىمدىعىن پايدالانىپ، ەڭبەك كۇشى قامتىمالى وندىرىستەرىن جولعا قويعان «ازيا جولبارىستارىنىڭ» دامۋشى ەلدەر قاتارىنان وزا شاۋىپ شىققانىنا كوز جەتكىزەدى.
دەمەك، اڭگىمە انىق، و زاماندا بۇ زامان كىمدە كىم وزىندە باردى بازارلاي السا عانا جەڭىمپاز بولماق. شيرەك عاسىرلىق دامۋ تاريحىمىزدا ءبىز دە سالىستىرمالى باسىمدىعىمىزدى – مول جاراتىلىستىق بايلىعىمىزدى ۇتىمدى پايدالانۋدىڭ ارقاسىندا ءبىرشاما جەتىستىكتەرگە جەتتىك.
دەسە دە، قازىرگىنىڭ كوزىمەن قاراساق، ءبىز وزىمىزگە دارىتىلعان سالىستىرمالى باسىمدىقتاعى بايلىق قۇرىلىمى ىشىنەن ءداستۇرلى جاراتىلىستىق بايلىعىمىزدان دا ءماندى، aبسوليۋتتى باسىم رەسۋرسىمىزدى باعامداي العان جوقپىز. ول – ەلىمىزدىڭ جاعراپيالىق ورنالاسۋى.
جەرشارىنداعى ەڭ ءىرى ىشكى قۇرلىقتىق مەملەكەت ەسەبىندە ەلىمىز ازيا-ەۋروپا ماتەريگىن تۇتاستىرىپ جاتىر. جۇڭگو مەن رەسەيدى، جۇڭگو مەن تۇتاس ەۋروپانى، رەسەي مەن يراندى جالعاستىرىپ جاتقان قاسيەتتى مەكەنىمىز بۇرناعى جىبەك جولىنىڭ نەگىزگى تارماعىن باۋىرىنا باسىپ جاتىر. داۋىرىمىزدەگى حالىقارالىق گەوساياسي، گەوەكونوميكا، گەوستراتەگيالىق جاعداياتتاردى زەرتتەي كەلە، حالىقارالىق ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىستاردىڭ تەڭىزدەن قايتادان قۇرلىق كۇرەلەرىنە يكەمدەلە باستاعانىن جەتە باعامداعان قىتايدىڭ اسا امبيسيامەن قولعا العان “ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول’’ ستراتەگياسىن، سونىڭ ىشىندە “ءبىر بەلدەۋ” باعىتىنداعى مۇراتتارىن شىن مانىندە ىسكە اسىراتىن دەڭى دە قازاق جەرى.
ءقازىر ەلدىك ساناسى بار ءاربىر ازاماتتىڭ قىتايدىڭ وسى ستراتەگياسىنا، انىعىراق ايتقاندا ونىڭ ءوزىمىزدىڭ ءتولتۋما “نۇرلى جول باعدارلاماسىمەن” قاتار اتالىپ، دارىپتەلۋىنە كوڭىلى كۇپتى ەكەندەرى ماعىلۇم. بىزگە بەرەرى نە، قانداي پايدا، نەندەي ۇتىلىس دەگەن سۇراق.
قىتايدىڭ ەسەبىن قايىرا تۇرعاندا، وسى ستراتەگيانى بايىپتى، سالقىنقاندى قابىلداۋمەن قاتار، ونى ءوزىمىزدىڭ ەلدىك مۇراتتارىمىز مۇددەلەنگەن باعدارلامالارىمىزبەن قابىستىرۋ، ونى ەكونوميكالىق، ەكولوگيالىق، ترانزيتتىك، ديپلوماتيالىق ساياساتتارىمىزدىڭ تياناقتى ىسكە اسۋىنا قىزمەت ەتتىرۋ – تۇپتەپ كەلگەندە تاكتيكالىق سايىپقىراندىعىمىز بەن پراگماتيكالىق يكەمدىلىگىمىزگە بايلانىستى بولماق. ەلىمىزدىڭ قحر-داعى باس ەلشىسى شaحرات نۇرىشيەۆ 26 قازاندا “جۇڭگو ينۆەستيسياسى” جۋرنالىنا بەرگەن سۇحباتىندا اتاپ كورسەتكەندەي، “قازاقستان قىتايدى ەۋروپامەن، رەسەيمەن، تۇستىك ازيامەن، پارسى ەلدەرىمەن جالعايتىن شويىنجول تورابىنا يە. ىسكە قوسىلىپ جاتقان باتىس قىتاي-باتىس ەۋروپا كۇرە جولى – قىتايدىڭ ەۋروپاعا شىعار ەڭ توتە جولى. قورعاس – شىعىس قاقپا قۇرلىق پورتى ەكونوميكالىق زوناسىنىڭ سالىنۋى ەلىمىزدىڭ تاۋار وتكەرمەلەۋ قۋاتىن ارتتىرۋعا تىڭ قۋات بەرەدى”.
ءتورت جىلدان بەرى قازاقستاندى باسىپ ورتا ەۋروپانى بەتتەگەن ۆاگون قۇرامالارىنىڭ سانى 2000-نان اسىپ، تاسىعان تاۋار كولەمى ازيا-ەۋروپا قۇرلىق لينياسىنا ءتان تاۋار كولەمىنىڭ جارتىسىنا جەتىپ جىعىلادى. 2017 جىلى دوستىق-الاشانكوۋ، التىنكول-قورعاس تەمىرجول وتكەلدەرىنەن وتەتىن تاۋار كولەمى 10 ميلليون توننانى يگەرەتىنى، 2018 جىلى 12.3 ميلليون تونناعا جەتەتىنى بولجانىپ وتىر.
بۇگىندەرى ورتا ازيادان قىتايعا مۇناي ايدايتىن ەكى قۇبىر ىسكە قوسۋلى. بۇل قىتايدىڭ قۇرلىق ارقىلى شيكى مۇناي ايدايتىن تۇڭعىش قۇبىرى. جىبەك جولىنىڭ №1 قۇبىرى اتانعان اتىراۋدان باستاۋ الىپ الاشانكوۋعا دەيىنگى 2800 كم-لىك مۇناي قۇبىرى بيىل كوكتەمدە شىعىس كورشىگە مۇناي ايداۋدان 100 ميلليون توننالىق مەجەنى باعىندىردى.
وسى جىلدىڭ كۇزىنەن باستاپ قازاقستان قىتايعا تابيعي گاز جونەلتە باستادى. بيىلدىڭ وزىندە 5 ميلليارد تەكشەمەتر گاز ايدالاتىنى مالىمدەلدى. بۇل دا قىتايدىڭ ءوز تەرريتورياسىنان تىسقارعى تۇڭعىش گاز جەلىسى سانالاتىن ورتا ازيا-قىتاي گاز قۇبىرىمەن ىسكە اسىرىلدى. ال مۇنداي قۇبىردان اۆس دەپ اتالاتىن ءۇش جەلى جاتىر. تۇرىكمەنستاننان قىتايعا بەتتەگەن ورتا ازيا گاز قۇبىرىنىڭ 1300 شاقىرىمى ءبىزدىڭ جەردى قيىپ وتەدى. 2017 جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىنە دەيىن وسى قۇبىرمەن قىتايعا جىيىنى 187.5 ميلليارد تەكشەمەتر گاز ايدالىپتى. 2017 جىلى قازاقستان ارقىلى قىتايعا 10 ميلليون توننا مۇناي جونەلتكەن روسنەفت بۇل مولشەردى 18 ميلليون تونناعا دەيىن جەتكىزۋدى مەجەلەپ وتىرعانى جايلى دەرەكتەر بار.
وسىلاردىڭ بارلىعى جۇڭگو ءۇشىن اتالمىش ستراتەگيانىڭ “ءبىر بەلدەۋ” قاناتىن قاتايتۋدىڭ قولعا تۇسپەس تەتىگى بولسا، ءبىز ءۇشىن قىتايدىڭ الەۋەتىن پايدالانىپ باتىسقا شىعۋىمىزدىڭ، باتىستىڭ بازارلىعىن قىتايعا اسىرۋدىڭ، سول ارقىلى حالىقارالىق ترانزيت-تاسىمال جانە لوگيستيكا جۇيەسىنە قوسىلۋىمىزدىڭ، داليىپ جاتقان دالا توسىنەن ەكونوميكالىق قۇندىلىق جاراتۋىمىزدىڭ، باسقانىڭ سالىستىرمالى باسىمدىعىنا تاۋەلدىلىكتەن شىعىپ، ءوزىمىزدىڭ سالىستىرمالى ارتىقشىلىعىمىزعا مۇددەلىلەردى تاۋەلدى ەتۋدى مەڭگەرۋىمىزدىڭ ۇتىمدى قۇرالى بولسا كەرەك.
قۇرمەت قابىلعازى ۇلى
