وسى ورايدا ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ سيفرلاندىرۋ باعىتىنداعى اتقارعان جانە اتقارماق جۇمىستارىنا شولۋ جاساپ وتتىك.
ايماق ەلدەرىنىڭ سيفرلاندىرۋ كورسەتكىشىن سالىستىرار بولساق مۇندا قازاقستان كوش باستاپ كەلەدى. ءسوزىمىز نەگىزسىز ەمەس، ايتارىمىز انىق بولۋ ءۇشىن سيفرلاندىرۋ باعىتىنداعى Internet World Stats سايتىنىڭ ساراپتاسىن ءسۇزىپ شىقتىق.
سايت دەرەگىنشە قازاقستان تۇرعىندارىنىڭ 76،4 پايىزى ينتەرنەتتىڭ «قۇلاعىندا» وينايدى. بۇعان سوڭعى جىلدارى جۇمىسىن تولىقتاي وزگەرتكەن «قازاقتەلەكوم» كومپانياسىنىڭ قوسقان ۇلەسى زور.
سوزىمىزگە دالەل – ءدال وسى كورسەتكىش بويىنشا ايماقتاعى وزگە ەلدەر قازاقستاننان قالىس قالىپ تۇر.
ايتالىق، وزبەكستاندا ينتەرنەتتى حالىقتىڭ – 47،7 پايىزى، قىرعىزستاندا – 40 ،7 پايىزى، تاجىكستاندا – 33،1 پايىزى جانە تۇركىمەنستاندا – 17،9 پايىزى تۇراقتى قولدانادى ەكەن.
سيفرلاندىرۋمەن ساباقتاسىپ جاتقان اقپارتتىق-كوممۋنيكاسيالىق تەحنولوگيالاردىڭ دامۋ يندەكسى ساناتىندا دا قازاقستان ورتا ەلدەرىنىڭ ىشىندە ۇزدىك.
11 كورسەتكىش بويىنشا باعالاناتىن اتالعان يندەكستىڭ نەگىزگى تالابى قوعامنىڭ اقپارتتىق-كوممۋنيكاسيالىق تەحنولوگيالارى قانشالىقتى يگەرگەنى.
بۇل رەيتينگتە قازاقستان الەم بويىنشا 52ء-شى ورىندا. وزبەكستان – 95، قىرعىزستان – 109-شى ورىندا تۇر. تاجىكستان مەن تۇركىمەنستان اتالعان تىزىمگە ەنبەگەن.
ەلەكتروندى ۇكىمەت؟ كىم قاي ورىندا؟
قازاقستان ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ اراسىندا العاشقى بولىپ ەلەكتروندى ۇكىمەتتى ىسكە قوستى. سونىڭ ناتيجەسىندە بۇۇ-نىڭ ەلەكتروندى ۇكىمەتتى دامىتۋ يندەكسىندە 28ء-شى ورىنعا كوتەرىلدى.
تۇسىنىكتى تىلمەن ايتقاندا، ەلەكتروندى ۇكىمەت حالىقتىڭ كومپيۋتەر، ينتەرنەتتەن باستاپ اقپارتتىق-كوممۋنيكاسيالىق تەحنولوگيالاردىڭ ەل ومىرىنە كىرىگۋ دەڭگەيىن، ونىمەن بايلانىستى ادام كاپيتالىن تۇگەلدەي قامتيدى.
ەلەكتروندى ۇكىمەت رەيتينگىسىندەگى وزگە ايماق ەلدەرىنىڭ كورسەتكىشى كوپ تومەن. وزبەكستان مەن قىرعىزستان بۇل رەيتينگىدە تيىسىنشە 100 جانە 100ء-شى ورىن العان. تۇركىمەنستان مەن تاجىكستان – 128 جانە 128-شى ورىندارعا جايعاسقان.
«جالپى ايتقاندا ايماق ەلدەرىنىڭ ەلەكتروندى ۇكىمەتتى ەنگىزگەنىنە كوپ بولا قويعان جوق. سوندىقتان دا ونىڭ ناتيجەسىنە تۋرالى ايتۋعا ءازىر ەرتە. ينتەرنەت قولدانۋشىلار سانىنىڭ تومەندىگى دە ەلەكتروندى ۇكىمەتتىڭ بەلسەندىلىگىنە كەرى اسەر ەتۋدە.
حالىقتىڭ كومپيۋتەرلىك ساۋاتى ارتقان سايىن ەلەكتروندى ۇكىمەتكە دەگەن سۇرانىس ارتىپ، تالاپ كۇشەيەدى» – دەيدى بۇل ورايدا ساياساتتانۋشى سانات كوشكىمبايەۆ.
ونىڭ پىكىرىنشە قازاقستانداعى اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردى دامىتۋدا "قازاقتەلەكومنىڭ" ءرولىن باسا ايتۋ قاجەت.
كومپانيا سوڭعى جىلدارى ءوزىنىڭ جۇمىس ءستيلىن تولىققاندى وزگەرتكەن.
"كومپانيا بىلتىرعى جىلى ءوزىنىڭ نەگىزگى 5 قۇندىلىعىن ايقىندادى. ولار: كليەنت، ناتيجەگە دەگەن جاۋاپكەرشىلىك، كاسىپكەرلىك سانا، سيفرلىق مادەنيەت جانە سارابدال شەشىم.
بۇلاردى بىرىكتىرەر بولسا CREDO اتتى اببريەۆياتۋرانى قۇرايدى ەكەن. سيفرلاندىرۋ تەك ينتەرنەت ارقىلى جۇزەگە اساتىن ەسكەرسەك، ونىڭ جىلدامدىعى مەن ساپاسىن قالىپتاستىرۋدا "قازاقتەلەكوم" كوپ تەر توكتى"، – دەيدى ول.
ال گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەگى، قىرعىز ءىت مامانى تالانت سۇلتانوۆتىڭ ايتۋىنشا ايماقتاعى ءبىرقاتار ەلدەردىڭ ينتەرنەت كەڭىستىگىندە تاۋەلسىزدىك جوق.
«2017 جىلى قىرعىز پروۆايدەرلەرى ءترانزيتتى رەسەي ينتەرنەتىنە باعانى كوتەرىپ جىبەرگەن قازاقستاندىق ۇيالى بايلانىس وپەراتورلارىنىڭ ارەكەتىنەن قيىندىققا تاپ بولدى. ال مۇنداي وقيعالاردىڭ بولاشاقتا قايتالانباسىنا ەشكىم كەپىلدىك بەرە المايدى.
بۇل ورايدا Digital CASA دەپ اتالاتىن ترانسشەكارالىق تەلەكوممۋنيكاسيالىق جەلى جوباسىنىڭ الەۋەتى مول. بۇل جوبا جۇزەگە اسار بولسا ورتالىق جانە وڭتۇستىك ازيانى ءبىرتۇتاس ساندىق حابقا بىرىكتىرەدى.
قىرعىزستان قازىرگى تاڭدا اتالعان جوباعا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىر. وزبەكستان مەن تاجىكستان دا جوباعا قوسىلۋعا قۇلىقتى. بۇدان بولەك قازىرگى ۋاقىتتا قىرعىزستاندا 2019-2023 جىلدارعا ارنالعان «سيفرلى قىرعىزستان» باعدارلاماسىن قابىلداۋ جوسپاردا بار»، – دەيدى ول.
دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ اقپارتتىق-كوممۋنيكاسيالىق تەحنولوگيالار بويىنشا ايماقتاعى وكىلى ۇران ەسەنگەلدييەۆتىڭ پىكىرىنشە ورتا ازيانىڭ ءوز ىشىنەن شىققان كاسىپكەرلەر سيفرلىق تەحنولوگيالارعا ينۆەستيسياعا قۇيۋعا ءالى دە بولسا كۇدىكپەن قارايدى.
«بۇل نەگىزسىز كۇدىك. سوڭعى 20 جىلداعى سيفرلى تەحنولوگيالارعا قۇيىلعان 1 دوللار جالپى ىشكى ءونىمنىڭ (ءجىو) 20 دوللارعا وسۋىنە سەبەپشى بولدى. ۇزاقمەرزىمدى تۇرعىدان سيفرلى تەحنولوگياعا قارجى قۇيۋ، سيفرلى ەمەس سالاعا ينۆەستيسيا قۇيعانعا قاراعاندا 6،7 ەسە ءتيىمدى»، – دەيدى ول.
سيفرلاندىرۋدى جۇردەكتەتۋ باعىتىنداعى ايماق ەلدەرىنىڭ باعدارلامالىق قۇجاتىنا دا توقتالا كەتكەن ءجون. ورتا ازيا ەلدەرى وسى باعىتتا ارنايى ستراتەگيا ازىرلەپ، جۇزەگە اسىرۋدا.
قازاقستان
قازاقستان وسىدان ەكى جىل بۇرىن «سيفرلى قازاقستان» باعدارلاماسىن قابىلدادى. باعدارلامانىڭ پايدالىلىعى قازىردەن-اق بايقالىپ وتىر. بۇگىندە ەلدەگى 746 قىزمەتتىڭ 447ء-سى ەلەكتروندى تۇردە بەرىلەدى.
2021 جىلعا دەيىن ەلەكتروندى قىزمەت دەڭگەيىن 80 پايىزعا جەتكىزۋ كوزدەلىپ وتىر.
«اقپاراتتىق جۇيەلەردى بىرىكتىرۋ ناتيجەسىندە ەل تۇرعىندارىنان 40 ميلليون انىقتاما سۇرالمايتىن بولادى. ەلەكتروندى قىزمەتتى دامىتۋ انىقتامالاردى، ليسەنزيالاردى، رۇقساتنامالاردى جىلدام الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. كاسىپورىنداردى اشۋ دا جەڭىلدەي تۇسەدى. باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋعا 141 ملرد تەڭگە بولىنگەن»، – دەيدى بۇل رەتتە ۇكىمەتباسىنىڭ ورىنباسارى اسقار جۇماعالييەۆ.
ال اقپارات ءمينيسترى داۋرەن ابايەۆتىڭ ايتۋىنشا سيفرلىق ترانسفورماسيا بارلىق سالادا جۇرگىزىلەدى. بىلىكتى ماماندارعا سۇرانىس ارتادى. وسىعان وراي، تەحنيكالىق ماماندىقتارعا 11 مىڭ گرانت بولىنەدى. بۇل قوسىمشا مامانداردى دايارلاۋعا سەرپىن بەرمەك.
«بۇدان بولەك، ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتتەرىنە ارنالعان جاڭا باعدارلاما ەنگىزىلەدى. باعدارلاما ونەركاسىپ وكىلدەرىمەن بىرگە ازىرلەنەدى. وقۋشىلار ءۇشىن تەگىن ءبىر مىڭ ءىت-سىنىپ جانە 20 ءىت-ورتالىق جوباسى ىسكە اسىرىلۋدا. ءقازىر قازاقستاندا سيفرلاندىرۋ كەڭسەلەرى قۇرىلعان. قازىرگى ۋاقىتتا مينيسترلىكتەر مەن اكىمدىكتەردە 36 كەڭسە ورنالاسقان»، – دەيدى ول.
قىرعىزستان
وسىدان ەكى جىل بۇرىن قىرعىزستاندا «تازا كووم» دەپ اتالاتىن جوعارىتەحنولوگيالىق جوبانىڭ تۇساۋى كەسىلدى.
جوبانىڭ ماقساتى مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ جۇمىس ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ، حالىقتىڭ تۇرمىسىن تۇزەۋ جانە جوعارى تەحنولوگيالاردى ەندىرۋ ارقىلى بيزنەستىڭ تامىرىنا قان جۇگىرتۋ.
ساراپشىلار پىكىرىنشە تۇساۋى كەسىلگەن ەكى جىلدىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك جوبا ءبىراز شارۋانىڭ باسىن شالعان. وسى ارالىقتا قىرعىزستاندا «گيبريدتى پوچتا»، اۋەجايلارعا ارنالعان «ەلەكتروندى قاقپا»، «ەلەكتروندى كەزەك» سەكىلدى قىزمەت تۇرلەرىن جەڭىلدەتەتىن تەحنولوگيالار ءومىر مەن وندىرىسكە كىرىكتىرىلگەن.
الايدا سوڭعى ۋاقىتتا اتالعان جوبانى جۇزەگە اسىرۋعا قاتىستى قيىندىقتار پايدا بولدى.
بىلتىرعى جىلى «اقىلدى قالا» جوباسىن جۇزەگە اسىرىپ جاتقان قىتايدىڭ «Huawei Technologies» كومپانياسى مەن مەملەكەتتىڭ اراسىنداعى كەلىسىمشارت ءۇزىلدى. ال «اقىلدى قالا» جوباسى «تازا كووم» باعدارلاماسىنا كىرەتىن نەگىزگى باعىتتىڭ ءبىرى بولاتىن.
اقىرىندا قىرعىزدار جوبانى ءوز كۇشتەرىنە سەنىپ ءارى قاراي جالعاستىراتىنىن حابارلادى. ۇكىمەت باسىنداعىلاردىڭ ايتۋىنشا باعدارلاما جالعاسىن تاباتىن بولدى. ال ساراپشىلار پىكىرىنشە «تازا كوومنىڭ» كوزدەگەن ماقساتىنا جەتەر-جەتپەسىن بولجاپ ايتۋعا ءازىر ەرتە. بۇدان بولەك قازىرگى ۋاقىتتا قىرعىزستاندا 2019-2023 جىلدارعا ارنالعان «سيفرلى قىرعىزستان» باعدارلاماسىن قابىلداۋ جوسپاردا بار.
وزبەكستان
وزبەكستاندا اقپاراتتىق-كوممۋنيكالىق تەحنولوگيالاردى دامىتۋ بويىنشا مەملەكەكەتتىك باعدارلاما قابىلدانعان.
ەل پرەزيدەنتى ميرزيايەۆ ءار جىلدارى شەتەلگە كەتكەن وزبەكتىڭ ءىت ماماندارىن ەلگە شاقىرىپ، وسىناۋ جوبا اياسىندا ەلەكتروندى ۇكىمەتتى دامىتۋدىڭ 3 جىلدىڭ ستراتەگياسى ازىرلەدى. سونىڭ نەگىزىندە وزبەكستاندا «اقىلدى» جانە ءومىر سۇرۋگە «ءقاۋىپسىز» ءارى «قولايلى» قالالاردىڭ پايدا بولۋىنا سەپتەسەتىن جوبالار جاسالۋدا.
سيفلاندىرۋعا كەلگەندە وزدەكتەر ايماقتاعى اعايىندارىنان وزا شاپقاندى كوزدەيدى.
ءقازىردىڭ وزىندە وزبەكستاندا يننوۆاسيالىق ورتالىقتىڭ قابىرعاسى قالانىپ قويدى، ەلەكتروندى ۇكىمەت (ونىڭ ىشىندە وزبەكستان پرەزيدەنتىنىڭ ۆيرتۋالدى قابىلداۋ بولمەسى) قارقىندى دامۋدا، تىركەۋگە تۇرىپ، انىقتامالىق قۇجات الۋ سەكىلدى كوپتەگەن قىزمەت تۇرلەرىنىڭ 60 پايىزدان استامى ەلەكتروندى جۇيەگە كوشكەن.
ساراپشى رۇستەم جانسەيىتوۆتىڭ ايتۋىنشا وزبەكستان ازىرگە سيفرلاندىرۋدىڭ العاشقى ساتىسىندا تۇر.
دەگەنمەن ەل باسشىلىعى سيفرلاندىرۋ باعىتىندا كورشى قازاقستاندا اتقارىلعان شارۋالارعا قاراپ، بۇل باعىتتى ناتيجەلى قادامدار جاسادى.
تاجىكستان
تاجىكستانداعى ايماقتاعى كورشىلەرىنەن قالىسقىسى جوق. ۇكىمەتتى سيفلىق تەحنولوگيالارعا كوشىرۋدىڭ تاجىك بيلىگى وسىدان 7 جىل بۇرىن باستاپ كەتكەن. ەلدە 2012-2020 جىلدارعا ارنالعان ەلەكتروندى ۇكىمەتتى قۇرۋدىڭ تۇعىرناماسى قابىلدانعان.
ەلەكتروندى ۇكىمەتتى جاساقتاۋدى ايماقتا العاشقى بولىپ قولعا العان تاجىكستان بيلىگى وسى ۋاقىتقا دەيىن باعدارلامانىڭ ەكى كەزەڭىن ەڭسەردى.
دەسەك تە، اتقارىلعان جۇمىستىڭ ناتيجەسى ازداۋ. تاجىكستان بۇل ساناتتاعى رەيتينگىلەردە ءالى دە بولسا كوش سوڭىندا كەلەدى.
2017 جىلعى ينتەرنەت پەن جەلىلىك دايىندىق يندەكسىندە تاجىكستان 143 مەملەكەتتىڭ اراسىندا 113ء-شى ورىن الدى.
«سولاي بولا ەل باسشىلىعى سيفرلاندىرۋدىڭ ماڭىزىن جەتە ءتۇسىنىپ وتىر. تالپىنىستارى بار جانە وسى باعىتتا كوپتەگەن ماڭىزدى باستامالاردى الدى. دەگەنمەن سيفرلاندىرۋ ءجاي عانا ءسوز ەمەس، ۇلكەن قاجىر-قايراتتى قاجەت ەتەتىن اۋقىمدى جۇمىس. ءبۇتىن ءبىر مەملەكەت تولىق سيفرلانۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ەلدەگى ادام كاپيتالىنا كوڭىل ءبولۋ كەرەك»، – دەيدى بۇل رەتتە Dalanews.kz تىلشىسىمەن تىلدەسكەن دۋشانبەدەگى اقپاراتتىق جانە كوممۋنيسيالىق تەحنولوگيالار ورتالىعىنىڭ ءىت مامانى زافار مۋرودوۆ.
ازىرلەگەن، دۋمان بىقاي
