Dalanews.kz تاريحشى گۇلنار دادابايەۆامەن پىكىرلەسىپ، وسى ساۋالعا جاۋاپ ىزدەدى.
«ءيا، تاريحىمىز ورتاق. ءدىلىمىز دە، ءداستۇر-سالتىمىز دا ورتاق. ءتىلىمىزدىڭ ءتۇبى ءبىر. باۋىرمىز. جاقىنبىز. «ايماقتى ورتا ازيا دەپ اتاۋ تەرىس، تۇركىستان دەپ اتاۋىمىز قاجەت» دەيتىن كەيبىر ساراپشىلاردىڭ سوزىندە قيسىن بار. ءبىراق، مۇنىڭ ءبارى ايماق ەلدەرىنىڭ بىرىگۋىنە جول اشا ما؟
مەنىڭشە بۇگىنگى تاڭدا ەل مەن ەلدى جاقىنداستىراتىن بايلانىستىڭ ەڭ وزىق جولى ول – ەكونوميكالىق ارىپتەستىك. ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ ايماقتىق ينتەگراسياعا تۇسۋىنە ورتاق تاريح، ورتاق ءداستۇر جەتكىلىكتى دارەجەدە دانەكەر بولا المايدى. ەكونوميكاسىز ەشبىر وداقتىڭ بولاشاعى جوق.
ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ كسرو-دان بولىنگەنىنە 30 جىلعا جۋىقتادى، وسى كۇنگە دەيىن ورتاق ترانسپورتتىق ستراتەگيا ازىرلەگەن جوقپىز. ايماقتاعى ينتەگراسيالىق جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ترانسپورتتىق ستراتەگيانىڭ ازىرلەنگەنى اسا ماڭىزدى»، – دەيدى ول.
ونىڭ ايتۋىنشا ايماق ەلدەرى اراسىنداعى تاۋار اينالىمى ءالى دە تومەن.
«الىس-بەرىستى ارتتىرساق دەگەن قىزىعۋشىلىق بار ما؟ ايتالىق، وزبەكستان ءوز ونىمدەرىن ايماق ەلدەرىنە وتكىزۋگە نيەتتى، ونىڭ ەكونوميكاسى قازاقستانعا قاراعاندا ارتەكتى، ءارتاراپتى ەكەنى جاسىرىن ەمەس. الايدا وزبەكتىڭ «ءوز ءونىمىمدى وتكىزسەم» دەگەن نيەتىن ايماقتاعى وزگە ەلدەر قابىلداي قويا ما؟ اربىردەن سوڭ بۇعان رەسەي مەن جۇڭگو قالاي قارايدى؟
ماسەلەن، قازاقستاننىڭ ايماق ەلدەرىمەن اراداعى تاۋار اينالىمىن الايىق. ورتا ازيا ەلدەرىمەن اراداعى الىس-بەرىستىڭ كولەمى از، ەكونوميكادا ايتارلىقتاي ءرول وينامايدى. تەك قىرعىزستان مەن قازاقستاننىڭ اراسىنداعى ساۋدا بايلانىستا بەلسەندىلىك بار. سوڭعى ون جىلدا ەكى ەلدىڭ تاۋار اينالىمى 1،6 ملرد-تان 3،1 ملرد دوللارعا دەيىن ءوسىپتى.
ءبىزدىڭ الىس-جاقىن شەت مەملەكەتتەرمەن ساۋدا بايلانىسىمىزدىڭ تەتىگى مۇلدە بولەك. قازاقستان ەكسپورتىنىڭ نەگىزگى بولىگى يتاليا، جۇڭگو، گوللانديا جانە رەسەيگە تيەسىلى. ءدال سول رەسەي، فرانسيا، گەرمانيا، قىتايدىڭ يمپورتى ءبىزدىڭ نارىقتى «وتارلاپ» العان، ىشكى ساۋدا-ساتتىق اۋقىمىنان دا اسىپ تۇسەدى.
ايماقتىق ينتەگراسيانى ارماننان اقيقاتقا اينالدىرۋ ءۇشىن ءبىز ايماقتاعى وزبەكستاننىڭ ءرولىن مويىنداپ، وسى جوبانى جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرۋىمىز كەرەك. بيلىككە ميرزيايەۆ كەلگەلى وزبەكستان ورتاق وداق قۇرۋعا قاتىستى ويىن وزگەرتتى. الايدا بۇل يدەيانى ايماقتاعى وزگە ەلدەر قالاي قابىلدايدى؟
ءۇشىنشى ماسەلە ايماققا كەلەتىن ينۆەستيسيا. باتىس، اقش، جۇڭگو نەگىزىنەن مۇناي-گاز كەشەنىن «يەمدەنىپ» العانى وتىرىك ەمەس، دايىن ءونىمنىڭ كوپشىلىگى ايماققا نەگىزىنەن جۇڭگو مەن رەسەيدەن كەلەدى. ەندەشە مۇنداي ايماققا ينۆەستيسيا قۇيىپ، شيكىزاتتتىق ەمەس ءوندىرىس ورنىن اشۋعا كىم قىزىعۋشىلىق تانىتپاق؟
جالپى ورتا ازيادا ايماق نارىعىنا باعىتتالعان ءوندىرىس ورىندارى بار ما؟ وكىنىشكە وراي، ورتاق نارىق قۇرۋدا كەزدەسەتىن كەدەرگىلەر وتە كوپ.
ءيا، سوڭعى كەزدەرى جىلىمىق بار. كارىموۆ كەتكەلى بەرى وزبەكستان وزگەرىپ سالا بەردى، ايماقتا ارىپتەستىك ورناتۋعا دەگەن ىنتا-ىقىلاس پايدا بولدى.
دەگەنمەن، ايماق باسشىلارى ورتاق نارىق قۇرۋعا قانشالىقتى ءازىر؟ ايماق باسشىلارى وسى سۇراقتىڭ جىگىن اشىپ، تارازىعا تارتۋى ءتيىس. ورتاق ەكونوميكالىق ستراتەگيا ازىرلەنسە، ايماق ەكونوميكاسىن دامىتۋدىڭ تىڭ جولى تابىلادى. سەبەبى، جەكە-دارا العاندا ايماق ەلدەرىنىڭ نارىعى تىم شاعىن.
ايماق باسشىلارى ويلاسا كەلە ورتاق ترانسپورتتىق جوبالار ازىرلەۋى قاجەت. ورتا ازيانى ءار تۇستان بايلانىستىراتىن جول توراپتارى كوبەيسە بۇل ايماقتىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنا تۇرتكى بولماق. ايتالىق، قازاقستانعا ايدالاداعى پولشانىڭ الماسىن، پاكىستاننىڭ ءماندارينىن تاسىعانشا، كوكونىس، جەمىس-جيدەكتى تاپ ىرگەسىندەگى وزبەكستاننان الدىرعان ءتيىمدى ەمەس پە؟
ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىستار ورناۋ ءۇشىن وسى كۇنگە دەيىن ورتا ازيانىڭ ارىپتەسۋىنە كەدەرگى كەلتىرىپ كەلگەن ونداعان، جۇزدەگەن بارەردىڭ كوزىن جويۋ كەرەك.
بارەرلەر جويىلسا ىشكىايماقتىق تۋريزم دە كوركەيەر ەدى، ايماق ەلدەرىنىڭ ازاماتتارى ەل ارالاپ، ورتاق تاريح، ورتاق ءسالت-داستۇر بىرىكتىرەتىن باۋىرلارىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىمەن تانىسار ەدى»، – دەيدى گۇلنار دادابايەۆا.
ليايليا بولتايەۆا
