ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ قۇلدىراۋىنا اكەلىپ سوقتى. اۋىل شارۋاشىلىعى ولكەدەگى ەگىنشىلىك وبلىستار بويىنشا بىركەلكى دامىمادى. ول قۇنارلى، ەگىنشىلىك شارۋاشىلىعىن جەتىك مەڭگەرگەن اۋدانداردا جاقسى دامىدى. سوعىس ەگىن شارۋاشىلىعىنا دا ەلەۋلى وزگەرىستەر ەنگىزدى. ەڭ الدىمەن، اۋىل شارۋاشىلىق باقشا داقىلدارىنىڭ ەگىس كولەمى ۇلعايدى. ماسەلەن، قازاقستان بويىنشا كۇزگى بيدايدىڭ ەگىس كولەمى 1913 جىلمەن سالىستىرعاندا 1917 جىلى 63،5%-عا، جازعى بيداي - 8،4%-عا، تارى - 22،1%-عا، كارتوپ - 46،3%-عا قىسقاردى. ال باقشا داقىلدارىنىڭ ەگىس كولەمى 433،8 مىڭ دەسياتينادان 1115،0 مىڭ دەسياتيناعا دەيىن، ياعني ەكى ەسەدەن استام كوبەيدى. ولكەنىڭ سولتۇستىك-باتىس جانە باتىس وبلىستارى بويىنشا ءداندى داقىلداردىڭ ونىمدىلىگى 1914 جىلدان 1917 جىلعا دەيىن ءار دەسياتينادان الىناتىن 38،7 پۇتتان 29،8 پۇتقا دەيىن تومەندەدى. سوعىس جىلدارىنداعى ولكە ەگىنشىلىگى جاعدايىنىڭ سيپاتتى ەرەكشەلىگى ونىڭ جۇرگىزىلۋى دەڭگەيىنىڭ تومەندىگى بولدى. بۇل ەنگىزىلگەن اۋىسپالى ەگىس جۇيەسىنىڭ بولماۋىنان، جەردىڭ جانە تۇقىمدىق ماتەريالداردىڭ وڭدەلۋ ساپاسىنىڭ تومەندىگىنەن كورىندى. ەگىس كولەمى مەن ءونىم كولەمىنىڭ قىسقارۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى جۇمىس كۇشىنىڭ جەتىسپەۋى بولاتىن. ماسەلەن، اقمولا وبلىسىنىڭ كوكشەتاۋ ۋەزىنەن عانا 1915 جىلى ارمياعا اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ كەلگەن ورىس ءتىلدى حالىقتىڭ 39%-ى شاقىرىلدى. قازاقستاننىڭ باسقا دا ايماقتارىندا مۇنداي كورىنىستەر بايقالىپ تۇردى.
ەر ازاماتتاردى جاپپاي مايدانعا الۋ مال شارۋاشىلىعىنىڭ دا قۇلدىراۋىنا اكەلىپ سوقتى. وعان سان جانە ساپا جاعىنان ۇلكەن زارداپ كەلتىردى. ۇساق مال كوبىرەك، ال ءىرى مال ازىراق وسىرىلە باستادى. بايىرعى حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى تۇراتىن جەرلەردە جىلقى، تۇيە، ءىرى قارا مال سانى كەمىدى. ماسەلەن، ىشكى وردادا 1915 جىلى جىلقى سانى 310،3 مىڭ بولسا، ال 1916 جىلى 160،2 مىڭ بولىپ، ۇلەس سالماعى جونىنەن 48،5%-عا كەمىپ كەتتى. ماڭعىستاۋ ۋەزىندە، سىرداريا مەن جەتىسۋ وبلىستارىندا دا وسىنداي كورىنىستەر بايقالدى. سوعىس جىلدارىندا قازاقتىڭ مال شارۋاشىلىعى، ءبىرىنشى كەزەكتە، مال جايىلىمدىق الاپتاردى تارتىپ الۋ سالدارىنان زارداپ شەكتى. 1913-1917 جىلعا دەيىن قازاق حالقىنان جالپى كولەمى 764،4 مىڭ دەسياتينا جايىلىمدىق القاپتىڭ جىلقى - ءىرى قارا جايىلاتىن 190 جايىلىمى تارتىلىپ الىندى جانە جالعا الۋعا دايارلاندى.
مال سانىنىڭ قىسقارۋى، ەڭ الدىمەن، قازاق حالقىنىڭ ارميا قاجەتتەرى ءۇشىن ماجبۇرلەۋ تارتىبىمەن ەت بەرۋگە مىندەتتى بولعاندىعىنان ورىن الدى. سان ميلليوندىق ارميانىڭ وسە تۇسكەن قاجەتتەرىن قاناعاتتاندىرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ويتكەنى قازاق شارۋاشىلىعىندا مال سانى جىلدان-جىلعا ازايا بەردى. سونداي-اق سوعىس جىلدارىنداعى مال سانىنىڭ قىسقارۋىنا اۋىق-اۋىق وتكىزىلىپ تۇراتىن رەكۆيزيسيا دا اسەر ەتتى. وسى جىلداردا تۇركىستان ولكەسىنەن 300 مىڭ پۇت ەت، 70 مىڭ جىلقى، 13 مىڭ تۇيە اكەتىلدى. 1914 جىلدىڭ ىشىندە جەتىسۋدان عانا 34 ميلليون سومنىڭ مالى مەن مال ونىمدەرى تاسىلىپ اكەتىلدى. قازاق شارۋاشىلىقتارىندا مالدى رەكۆيزيسيالاۋ جانە جىلقى مالىن ەسەپسىز پايدالانۋعا بايلانىستى مال سانىنىڭ قىسقارۋى سەلو مەن اۋىلدا شارۋاشىلىقتى قالىپتى جۇرگىزۋگە كەرى اسەر ەتتى. جىلقى مالى اسىرەسە سولتۇستىك وبلىستاردا ازايىپ كەتتى. سوعىس جىلدارىندا ارميانى جابدىقتاۋ ءۇشىن مول مولشەردە ازىق-تۇلىك دايارلاۋ، مال جانە ەت ونىمدەرى باعاسىنىڭ وسۋىنە اكەلىپ سوقتى. وسىعان بايلانىستى بۇل كەزەڭدە ولكەدە اناعۇرلىم ارزان ەت بەرەتىن سالا - شوشقا شارۋاشىلىعى جەدەل دامي باستادى.
ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالعان سوڭ، قازاقستان ونەركاسىبى دە سوعىس قاجەتتەرى ءۇشىن جۇمىس ىستەدى. ولكەدەگى كەن ونەركاسىبىنىڭ ماڭىزدى سالالارىنىڭ ءبىرى ۋسپەن جانە ساسىق-قاراسۋ كەنىشتەرىنەن تەمىر كەنىن ءوندىرۋ ارتا ءتۇستى. بۇل كەنىشتەردەن 1914 جىلى – 246 پۇت، ال 1916 جىلى – 1551 پۇت تەمىر كەنى ءوندىرىلدى. سوعىستىڭ ءۇش جىلى ىشىندە تەمىر كەنىن ءوندىرۋ 6،3 ەسە ۇلعايدى. سالىقتاردىڭ جوعارىلىعىنان، قاتىناس جولدارىنىڭ قاشىقتىعىنان، قۇرال-جابدىقتاردىڭ جەتىسپەۋى سالدارىنان جانە باسقا سەبەپتەردەن التىن كەنىشتەرىنىڭ سانى قىسقاردى. ءتۇستى مەتاللدارعا دەگەن قاجەتتىلىكتەردىڭ ارتۋى جانە ولاردىڭ باعاسىنىڭ كۇرت ءوسۋى سوعىس جىلدارىندا ءتۇستى مەتاللۋرگيانىڭ، اسىرەسە، ريددەر جانە سوكولسكيي كەنىشتەرىنىڭ دامۋىنا تۇرتكى بولدى. ءتۇستى رۋدالار ءوندىرۋ 1913 جىلمەن سالىستىرعاندا 1917 جىلى 25،3 ەسە وسە ءتۇستى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىندا مىس رۋداسىن نەگىزىنەن “سپاسسك مىس رۋدالارى” اكسيونەرلىك قوعامى مەن “اتباسار مىس كەندەرى” اكسيونەرلىك قوعامى ءوندىردى. ءبىراقتا، مىس كەنىن ءوندىرۋ جىلدان-جىلعا كەمي بەردى. جەر قويناۋىن جىرتقىشتىقپەن پايدالانۋ “سپاسسك مىس كەنى” اكسيونەرلىك قوعامىنىڭ ۋسپەن كەنىشىندەگى بارلىق باي كەندى (قۇرامىنداعى مىس 25%) الىپ قويۋىنا اكەپ سوقتى. سوعىس جىلدارىندا سارىسۋ بايىتۋ فابريكاسى سالىندى. ول ريەۆوليۋسياعا دەيىن قۇرامىندا 25-30% مىس بار 128 مىڭ پۇت شيكىزات ءوندىردى.
كومىر ءوندىرۋ سەمەي، تورعاي، اقمولا وبلىستارىندا جۇرگىزىلدى. سوعىس جىلدارىندا ەكىباستۇز كەن ورىندارى ەلەۋلى ءرول اتقاردى. ول ەكىباستۇز قورعاسىن-مىرىش زاۋىتىن، ەرتىستەگى جەكەشە كەمە قاتىناسىن، ورالداعى بوگولوۆسك جانە قىشىم زاۋىتتارىن كومىرمەن جابدىقتاپ وتىردى.
وڭدەۋشى ونەركاسىپ سوعىس مۇقتاجدىعىنا ەت-سۇت ونىمدەرىن، بىلعارى تاۋارلار جانە باسقا دا تۇتىنۋ زاتتارىن بەرىپ وتىردى. اسىرەسە، بىلعارى تاۋارلارىن ءوندىرۋ ءوستى، بۇل كەزەڭدە ولكەدە 139 بىلعارى كاسىپورنى جۇمىس ىستەدى. ولار نەگىزىنەن سەمەي جانە اقمولا وبلىستارىندا ورنالاستى جانە بۇكىل اۋىل شارۋاشىلىق ءونىمىنىڭ 64،3% -ىن وڭدەدى. شىنىنا كەلگەندە، بىلعارى، تەرى جانە ىشەك-قارىن ءوندىرىسىنىڭ مايداگەرلىك كاسىپورىندارى ودان ءارى ۇقساتۋ ءۇشىن رەسەيدىڭ ءىرى ونەركاسىپ ورتالىقتارى - پەرم، ۆياتكا، ريگا قالالارىنا ءونىم جەتكىزىپ بەردى. سوعىس جىلدارىندا ينتەندانتتىق ارميا تاراپىنان بىلعارى اياق كيىمگە جانە تەرى توندارعا سۇرانىم ەرەكشە ءوستى. سوعىس جىلدارىندا ءجۇن ونىمىنە سۇرانىم ۇلعايىپ، ولكەدە شۇعا وندىرەتىن تۇڭعىش قارعالى فابريكاسى اسكەري تاپسىرىس ورىنداپ، شينەلگە ارناپ شۇعا دايىنداي باستادى، سول سياقتى سوعىس سۇرانىمىنا ەت ءونىمىن دايىنداۋدا پەتروپاۆلدا ەت-كونسەرۆى كومبيناتى اشىلسا، ورالدا مال سوياتىن ارنايى ورىن اشىلدى. ولكەگە دايىن ءونىم، كيىم-كەشەك پەن اياق كيىم اكەلۋدىڭ قىسقارۋىنا بايلانىستى سوعىس جىلدارىندا وسى قاجەتتى بۇيىمداردى تىگەتىن شەبەرلەردىڭ سانى كوبەيدى. ماسەلەن، 1916 جىلى ۆەرنىي قالاسىندا 140 ادام جۇمىس ىستەگەن ءىرى شەبەرحانا بولدى.
ونەركاسىپ ورىندارىنداعى جۇمىسشىلاردىڭ، قالالارداعى ەڭبەكشىلەردىڭ جاعدايى كۇرت ناشارلادى. كاسىپورىنداردا جاس بالالاردىڭ، جاسوسپىرىمدەردىڭ، ايەلدەر مەن سوعىس تۇتقىندارىنىڭ ەڭبەگى كەڭىنەن قولدانىلدى. جۇمىسشىلار تاۋلىگىنە 10-12 ساعات، ال كەيدە 16 ساعاتتان جۇمىس ىستەدى. جۇمىسشىلاردىڭ ناقتى جالاقىسى ۇنەمى تومەندەي بەردى. ماسەلەن، سپاسسك زاۋىتىندا 1914 جىلى كۇندىك جۇمىس ءۇشىن – 1 سوم 04 تيىن، 1915 جىلى – 94 تيىن تولەندى. مۇنداي جاعداي ونەركاسىپ ورىندارىندا بارلىعىندا دەرلىك بولىپ جاتتى.
سەلولار، قالالار مەن اۋىلدار ەڭبەكشىلەرى جاعدايىنىڭ ناشارلاۋى 1914 جىلدىڭ وزىندە-اق قاراعاندى، ەكىباستۇز شاحتالارىندا، ورىنبور، تاشكەنت جانە ءترانسسىبىر تەمىرجولدارى جۇمىسشىلارى اراسىندا باس كوتەرۋلەر مەن ەرەۋىلدەرگە الىپ كەلدى. ءتىپتى، سوعىس جىلدارىندا قازاقستاندا حالىق بوي كوتەرۋىنىڭ ءبىرى “ايەلدەر بۇلىگى” دەيتىندەر بولدى، ولاردى وكىمەت ورىندارى ۇكىمەتكە قارسىلىق دەپ قارادى.
شارۋالار كوتەرىلىستەرى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك اۋداندارىن دا قامتىدى. ماسەلەن، 1916 جىلى 21 ناۋرىزدا تورعاي وبلىسى اقتوبە ۋەزىنىڭ اقبۇلاق سەلوسىندا 30 ادام بولاتىن سولدات ايەلدەرىنىڭ توبىرى كوپەستەر - نەزۆانوۆتىڭ، پرياتكيننىڭ دۇكەندەرىن قيراتادى. حالىق بۇقاراسىنىڭ مۇنداي بوي كورسەتۋلەرىنىڭ تولقىنى قازاقستاننىڭ باسقا دا ايماقتارىندا ورىن الدى. 1916 جىلدىڭ ورتا شەنىنە قاراي جۇمىسشىلاردىڭ ۇكىمەتكە اشىنۋى ۇدەي ءتۇستى. ناتيجەسىندە بۇل جاعدايلار قازاقتاردىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنا زور ىقپال جاسادى.
1916 جىلى 25 ماۋسىمدا پاتشانىڭ قازاقستان، ورتا ازيا، ءسىبىر تۇرعىندارىنان 19 بەن 43 جاس ارالىعىنداعى ەر ازاماتتارىن تىل جۇمىسىنا الۋ تۋرالى جارلىعى شىعادى. بۇل جارلىق 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ باستالۋىنا سەبەپ بولدى. شىلدەنىڭ باس كەزىندە قازاقستاننىڭ بارلىق ايماقتارىندا دەرلىك ستيحيالى نارازىلىقتار باستالىپ، كوپ ۇزاماي قارۋلى كوتەرىلىسكە ۇلاستى. حالىق اشۋ-ىزاسىنىڭ العاشقى سوققىلارىنا تىلداعى جۇمىستارعا الىناتىنداردىڭ ءتىزىمىن تىكەلەي جاساعان بولىس باسقارۋشىلارى، اۋىل ستارشىندارى جانە پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ باسقا دا تومەنگى بيلىك يەلەرى ۇشىرادى. ءىس جۇزىندە تىزىمدەر جاساۋ جۇيەسى جاپپاي پاراقورلىق پەن بۇرمالاۋشىلىققا جول اشقان بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە پاتشالىق وكىمەت ورىندارى لاۋازىمدى ادامداردى، بولىستاردى، سەلو جانە اۋىل باسقارۋشىلارىن، بايىرعى تۇرعىنداردان شىققان تومەنگى شەندى پوليسەيلەردى، يمامداردى، مولدالار مەن مۇداريستەردى، ۇساق كرەديت مەكەمەلەرىندەگى ەسەپشىلەر مەن بۋحگالتەرلەردى، جوعارعى جانە ورتا وقۋ ورىندارىنداعى وقۋشىلاردى، ۇكىمەتتىك مەكەمەلەردىڭ شەنەۋنىكتەرىن، دۆوريان جانە قۇرمەتتى ازامات قۇقىقتارىن پايدالاناتىن ادامداردى اسكەرگە الۋدان بوساتتى.
ستيحيالى قوزعالىس بىرتە-بىرتە ۇيىمداسقان سيپات الىپ، قارۋلى كوتەرىلىسكە ۇلاسىپ، ونىڭ ءىرى وشاقتارى (جەتىسۋ مەن تورعايدا) پايدا بولدى. كوتەرىلىس بۇكىل قازاقستاندى قامتىدى. بۇل كوتەرىلىستىڭ باستى ماقساتى ۇلتتىق جانە ساياسي ازاتتىق بولدى. سول ارقىلى ول قازاق حالقىنىڭ بوستاندىق پەن تاۋەلسىزدىك جولىنداعى بۇرىنعى بۇكىل كۇرەسىنىڭ قورىتىندىسىن شىعاردى. كوتەرىلىستىڭ نەگىزگى كۇشى ۇلتتىق شارۋالاردىڭ قالىڭ توبى، سونداي-اق سول كەزدە تۋىپ كەلە جاتقان جەرگىلىكتى جۇمىسشى تابىنىڭ وكىلدەرى، قولونەرشىلەر بولدى.
سونىمەن بىرگە كوتەرىلىستىڭ ۇلت-ازاتتىق سيپاتتا بولۋى سەبەپتى قازاق حالقىنىڭ بارلىق توپتارىنىڭ وكىلدەرى (ەكىنىڭ بىرىندە بايلار، بولىس باسقارۋشىلارى، بيلەر)، سونداي-اق دەموكراتياشىل زيالىلاردىڭ جەكەلەگەن وكىلدەرى قاتىستى.
قازاقستاننىڭ ءار ءتۇرلى اۋداندارىندا پايدا بولعان ستيحيالى قوزعالىس بىرتە-بىرتە ۇيىمداسقان سيپات الا باستادى: جەتىسۋدا (باسشىلارى: بەكبولات اشەكەيەۆ، ۇزاق ساۋرىقوۆ، جامەڭكە مامبەتوۆ، توقاش بوكين، اۋباكىر ءجۇنىسوۆ، سەرىكباي قانايەۆ، موناي جانە مۇقان ۇزاقبايەۆتار جانە ت.ب.) جانە تورعايدا (باسشىلارى - ءابدىعاپپار جانبوسىنوۆ، امانگەلدى يمانوۆ، ءالىبي جانگەلدين جانە باسقالار) ونىڭ ءىرى وشاقتارى پايدا بولدى.
جەتىسۋداعى كوتەرىلىس تاريحىن: 1) شىلدە - ستيحيالىق نارازىلىق كورىنىستەرى، 2) تامىز - ونىڭ قارۋلى كوتەرىلىسكە ۇلاسۋى جانە 3) قىركۇيەك-قازان - كوتەرىلىستىڭ بىرتىندەپ باسەڭدەۋى جانە جەڭىلىس تابۋى دەگەن كەزەڭگە بولۋگە بولادى.
