قازاقتاردىڭ 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى قازاقتاردىڭ 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس 1914 جىلعى 19 شىلدەدە (1 تامىزدا) باستالدى. سوعىسقا دەيىنگى تۇستا رەسەيدە جاڭا ونەركاسىپ سالالارى جەدەل قارقىنمەن دامىدى. ونەركاسىپ ورىندارى ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسۋمەن قاتار، سوعىس قاجەتتىلىگىنە وراي ءىرى مەملەكەتتىك تاپسىرمالاردى دا اتقاردى. ونەركاسىپ ءوندىرىسىنىڭ ىشىندە مەتاللۋرگيا ءوندىرىسى ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتتى. ايتكەنمەن، رەسەي سوعىسقا دايىندىقسىز، اسكەري-ونەركاسىپتىك الەۋەتى تومەن، كولىگى ناشار دامىعان جاعدايدا كىرىستى، ارميا اسكەري-تەحنيكالىق جاعىنان ناشار قامتاماسىز ەتىلگەن ەدى. سوعىس باستالعان سوڭ جالپى يمپەريادا، ءىشىنارا قازاقستاندا وندىرگىش كۇشتەردىڭ دامۋ دەڭگەيى بىرتە-بىرتە كەمي بەردى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ قۇلدىراۋىنا اكەلىپ سوقتى. اۋىل شارۋاشىلىعى ولكەدەگى ەگىنشىلىك وبلىستار بويىنشا  بىركەلكى دامىمادى. ول قۇنارلى، ەگىنشىلىك شارۋاشىلىعىن جەتىك مەڭگەرگەن اۋدانداردا جاقسى دامىدى. سوعىس ەگىن شارۋاشىلىعىنا دا ەلەۋلى وزگەرىستەر ەنگىزدى. ەڭ الدىمەن، اۋىل شارۋاشىلىق  باقشا داقىلدارىنىڭ ەگىس كولەمى ۇلعايدى. ماسەلەن، قازاقستان بويىنشا كۇزگى بيدايدىڭ ەگىس كولەمى 1913 جىلمەن سالىستىرعاندا 1917 جىلى 63،5%-عا، جازعى بيداي - 8،4%-عا، تارى - 22،1%-عا، كارتوپ - 46،3%-عا قىسقاردى. ال باقشا داقىلدارىنىڭ ەگىس كولەمى 433،8 مىڭ دەسياتينادان 1115،0 مىڭ دەسياتيناعا دەيىن، ياعني ەكى ەسەدەن استام كوبەيدى. ولكەنىڭ سولتۇستىك-باتىس جانە باتىس وبلىستارى بويىنشا ءداندى داقىلداردىڭ ونىمدىلىگى 1914 جىلدان 1917 جىلعا دەيىن ءار دەسياتينادان الىناتىن 38،7 پۇتتان 29،8 پۇتقا دەيىن تومەندەدى. سوعىس جىلدارىنداعى ولكە ەگىنشىلىگى جاعدايىنىڭ سيپاتتى ەرەكشەلىگى ونىڭ جۇرگىزىلۋى دەڭگەيىنىڭ تومەندىگى بولدى. بۇل ەنگىزىلگەن اۋىسپالى ەگىس جۇيەسىنىڭ بولماۋىنان، جەردىڭ جانە تۇقىمدىق ماتەريالداردىڭ وڭدەلۋ ساپاسىنىڭ تومەندىگىنەن كورىندى. ەگىس كولەمى مەن ءونىم كولەمىنىڭ قىسقارۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى جۇمىس كۇشىنىڭ جەتىسپەۋى بولاتىن. ماسەلەن، اقمولا وبلىسىنىڭ كوكشەتاۋ ۋەزىنەن عانا 1915 جىلى ارمياعا اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ كەلگەن ورىس ءتىلدى حالىقتىڭ 39%-ى شاقىرىلدى. قازاقستاننىڭ باسقا دا ايماقتارىندا مۇنداي كورىنىستەر بايقالىپ تۇردى. ەر ازاماتتاردى جاپپاي مايدانعا الۋ مال شارۋاشىلىعىنىڭ دا قۇلدىراۋىنا اكەلىپ سوقتى. وعان سان جانە ساپا جاعىنان ۇلكەن زارداپ كەلتىردى. ۇساق مال كوبىرەك، ال ءىرى مال ازىراق وسىرىلە باستادى. بايىرعى حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى تۇراتىن جەرلەردە جىلقى، تۇيە، ءىرى قارا مال سانى كەمىدى. ماسەلەن، ىشكى وردادا 1915 جىلى جىلقى سانى 310،3 مىڭ بولسا، ال 1916 جىلى 160،2 مىڭ بولىپ، ۇلەس سالماعى جونىنەن 48،5%-عا كەمىپ كەتتى. ماڭعىستاۋ ۋەزىندە، سىرداريا مەن جەتىسۋ وبلىستارىندا دا وسىنداي كورىنىستەر بايقالدى. سوعىس جىلدارىندا قازاقتىڭ مال شارۋاشىلىعى، ءبىرىنشى كەزەكتە، مال جايىلىمدىق الاپتاردى تارتىپ الۋ سالدارىنان زارداپ شەكتى. 1913-1917 جىلعا دەيىن قازاق حالقىنان جالپى كولەمى 764،4 مىڭ دەسياتينا جايىلىمدىق القاپتىڭ جىلقى - ءىرى قارا جايىلاتىن 190 جايىلىمى تارتىلىپ الىندى جانە جالعا الۋعا دايارلاندى. مال سانىنىڭ قىسقارۋى، ەڭ الدىمەن، قازاق حالقىنىڭ ارميا قاجەتتەرى ءۇشىن ماجبۇرلەۋ تارتىبىمەن ەت بەرۋگە مىندەتتى بولعاندىعىنان ورىن الدى. سان ميلليوندىق ارميانىڭ وسە تۇسكەن قاجەتتەرىن قاناعاتتاندىرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ويتكەنى قازاق شارۋاشىلىعىندا مال سانى جىلدان-جىلعا ازايا بەردى. سونداي-اق سوعىس جىلدارىنداعى مال سانىنىڭ قىسقارۋىنا اۋىق-اۋىق وتكىزىلىپ تۇراتىن رەكۆيزيسيا دا اسەر ەتتى. وسى جىلداردا تۇركىستان ولكەسىنەن 300 مىڭ پۇت ەت، 70 مىڭ جىلقى، 13 مىڭ تۇيە اكەتىلدى. 1914 جىلدىڭ ىشىندە  جەتىسۋدان عانا 34 ميلليون سومنىڭ مالى مەن مال ونىمدەرى تاسىلىپ اكەتىلدى. قازاق شارۋاشىلىقتارىندا مالدى رەكۆيزيسيالاۋ جانە جىلقى مالىن ەسەپسىز پايدالانۋعا بايلانىستى مال سانىنىڭ قىسقارۋى سەلو مەن اۋىلدا شارۋاشىلىقتى قالىپتى جۇرگىزۋگە كەرى اسەر ەتتى. جىلقى مالى اسىرەسە سولتۇستىك وبلىستاردا ازايىپ كەتتى. سوعىس جىلدارىندا ارميانى جابدىقتاۋ ءۇشىن مول مولشەردە ازىق-تۇلىك دايارلاۋ، مال جانە ەت ونىمدەرى باعاسىنىڭ وسۋىنە اكەلىپ سوقتى. وسىعان بايلانىستى بۇل كەزەڭدە ولكەدە اناعۇرلىم ارزان ەت بەرەتىن سالا -  شوشقا شارۋاشىلىعى جەدەل دامي باستادى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالعان سوڭ، قازاقستان ونەركاسىبى دە سوعىس قاجەتتەرى ءۇشىن جۇمىس ىستەدى. ولكەدەگى كەن ونەركاسىبىنىڭ ماڭىزدى سالالارىنىڭ ءبىرى ۋسپەن جانە ساسىق-قاراسۋ كەنىشتەرىنەن تەمىر كەنىن ءوندىرۋ ارتا ءتۇستى. بۇل كەنىشتەردەن 1914 جىلى – 246 پۇت، ال 1916 جىلى – 1551 پۇت تەمىر كەنى ءوندىرىلدى. سوعىستىڭ ءۇش جىلى ىشىندە تەمىر كەنىن ءوندىرۋ 6،3 ەسە ۇلعايدى. سالىقتاردىڭ جوعارىلىعىنان، قاتىناس جولدارىنىڭ قاشىقتىعىنان، قۇرال-جابدىقتاردىڭ جەتىسپەۋى سالدارىنان جانە باسقا سەبەپتەردەن التىن كەنىشتەرىنىڭ سانى قىسقاردى. ءتۇستى مەتاللدارعا دەگەن قاجەتتىلىكتەردىڭ ارتۋى جانە ولاردىڭ باعاسىنىڭ كۇرت ءوسۋى سوعىس جىلدارىندا ءتۇستى مەتاللۋرگيانىڭ، اسىرەسە، ريددەر جانە سوكولسكيي كەنىشتەرىنىڭ دامۋىنا تۇرتكى بولدى. ءتۇستى رۋدالار ءوندىرۋ 1913 جىلمەن سالىستىرعاندا 1917 جىلى 25،3 ەسە وسە ءتۇستى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىندا مىس رۋداسىن نەگىزىنەن “سپاسسكمىسرۋدالارى” اكسيونەرلىك قوعامىمەن “اتباسارمىسكەندەرى” اكسيونەرلىك قوعامى ءوندىردى. ءبىراقتا، مىسكەنىن وندىرۋجىلدان-جىلعاكەميبەردى. جەر قويناۋىن جىرتقىشتىقپەن پايدالانۋ “سپاسسكمىسكەنى” اكسيونەرلىك قوعامىنىڭ ۋسپەن كەن ىشىندەگى بارلىق باي كەندى (قۇرامىنداعىمىس 25%) الىپ قويۋىنا اكەپسوقتى. سوعىس جىلدارىندا سارىسۋ بايىتۋ فابريكاسى سالىندى. ول ريەۆوليۋسياعا دەيىن قۇرامىندا 25-30% مىس بار 128 مىڭ پۇت شيكىزات ءوندىردى. كومىر ءوندىرۋ سەمەي، تورعاي، اقمولا وبلىستارىندا جۇرگىزىلدى. سوعىس جىلدارىندا ەكىباستۇز كەن ورىندارى ەلەۋلى ءرول اتقاردى. ول ەكىباستۇز قورعاسىن-مىرىش زاۋىتىن، ەرتىستەگى جەكەشە كەمە قاتىناسىن، ورالداعى بوگولوۆسك جانە قىشىم زاۋىتتارىن كومىر مەن جابدىقتاپ وتىردى. وڭدەۋشى ونەركاسىپ سوعىس مۇقتاجدىعىنا ەت-سۇت ونىمدەرىن، بىلعارى تاۋارلار جانە باسقا دا تۇتىنۋ زاتتارىن بەرىپ وتىردى. اسىرەسە، بىلعارى تاۋارلارىن ءوندىرۋ ءوستى، بۇل كەزەڭدە ولكەدە 139 بىلعارى كاسىپورنى جۇمىس ىستەدى. ولار نەگىزىنەن سەمەي جانە اقمولا وبلىستارىندا ورنالاستى جانە بۇكىل اۋىلشارۋاشىلىق ءونىمىنىڭ 64،3% -ىن وڭدەدى. شىنىنا كەلگەندە، بىلعارى، تەرى جانە ىشەك-قارىن ءوندىرىسىنىڭ مايداگەرلىك كاسىپورىندارى ودان ءارى ۇقساتۋ ءۇشىن رەسەيدىڭ ءىرى ونەركاسىپ ورتالىقتارى - پەرم، ۆياتكا، ريگا قالالارىنا ءونىم جەتكىزىپ بەردى. سوعىس جىلدارىندا ينتەندانتتىق ارميا تاراپىنان بىلعارى اياق كيىمگە جانە تەرى توندارعا سۇرانىم ەرەكشە ءوستى. سوعىس جىلدارىندا ءجۇن ونىمىنە سۇرانىم ۇلعايىپ، ولكەدە شۇعا وندىرەتىن تۇڭعىش قارعالى فابريكاسى اسكەري تاپسىرىس ورىنداپ، شينەلگە ارناپ شۇعا دايىنداي باستادى، سول سياقتى سوعىس سۇرانىمىنا ەت ءونىمىن دايىنداۋدا پەتروپاۆلدا ەت-كونسەرۆى كومبيناتى اشىلسا، ورالدا مال سوياتىن ارنايى ورىن اشىلدى. ولكەگە دايىن ءونىم، كيىم-كەشەك پەن اياق كيىم اكەلۋدىڭ قىسقارۋىنا بايلانىستى سوعىس جىلدارىندا وسى قاجەتتى بۇيىمداردى تىگەتىن شەبەرلەردىڭ سانى كوبەيدى. ماسەلەن، 1916 جىلى ۆەرنىي قالاسىندا 140 ادام جۇمىس ىستەگەن ءىرى شەبەرحانا بولدى. ونەركاسىپ ورىندارىنداعى جۇمىسشىلاردىڭ، قالالارداعى ەڭبەكشىلەردىڭ جاعدايى كۇرت ناشارلادى. كاسىپورىنداردا جاس بالالاردىڭ، جاسوسپىرىمدەردىڭ، ايەلدەر مەن سوعىس تۇتقىندارىنىڭ ەڭبەگى كەڭىنەن قولدانىلدى. جۇمىسشىلار تاۋلىگىنە 10-12 ساعات، ال كەيدە 16 ساعاتتان جۇمىس ىستەدى. جۇمىسشىلاردىڭ ناقتى جالاقىسى ۇنەمى تومەندەي بەردى. ماسەلەن، سپاسسك زاۋىتىندا 1914 جىلى كۇندىك جۇمىس ءۇشىن – 1 سوم 04 تيىن، 1915 جىلى – 94 تيىن تولەندى. مۇنداي جاعداي ونەركاسىپ ورىندارىندا بارلىعىندا دەرلىك بولىپ جاتتى. سەلولار، قالالار مەن اۋىلدار ەڭبەكشىلەرى جاعدايىنىڭ ناشارلاۋى 1914 جىلدىڭ وزىندە-اق قاراعاندى، ەكىباستۇز شاحتالارىندا، ورىنبور، تاشكەنت جانەترانسسىبىر تەمىرجولدارى جۇمىسشىلارى اراسىندا باس كوتەرۋلەرمەن ەرەۋىلدەرگە الىپ كەلدى. ءتىپتى، سوعىس جىلدارىندا قازاقستاندا حالىق بوي كوتەرۋىنىڭ ءبىرى “ايەلدەر بۇلىگى” دەيتىندەر بولدى، ولاردى وكىمەت ورىندارى ۇكىمەتكە قارسىلىق دەپ قارادى. شارۋالار كوتەرىلىستەرى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك اۋداندارىندا قامتىدى. ماسەلەن، 1916 جىلى 21 ناۋرىزدا تورعاي وبلىسى اقتوبە ۋەزىنىڭ اقبۇلاق سەلوسىندا 30 ادام بولاتىن سولدات ايەلدەرىنىڭ توبىرى كوپەستەر - نەزۆانوۆتىڭ، پرياتكيننىڭ دۇكەندەرىن قيراتادى. حالىق بۇقاراسىنىڭ مۇنداي بوي كورسەتۋلەرىنىڭ تولقىنى قازاقستاننىڭ باسقا دا ايماقتارىندا ورىن الدى. 1916 جىلدىڭ ورتا شەنىنە قاراي جۇمىسشىلاردىڭ ۇكىمەتكە اشىنۋى ۇدەي ءتۇستى. ناتيجەسىندە بۇل جاعدايلار قازاقتاردىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنا زور ىقپال جاسادى. 1916 جىلى 25 ماۋسىمدا پاتشانىڭ قازاقستان، ورتا ازيا، ءسىبىر تۇرعىندارىنان 19 بەن 43 جاس ارالىعىنداعى ەر ازاماتتارىن تىل جۇمىسىنا الۋ تۋرالى جارلىعى شىعادى. بۇل جارلىق 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ باستالۋىنا سەبەپ بولدى. شىلدەنىڭ باس كەزىندە قازاقستاننىڭ بارلىق ايماقتارىندا دەرلىك ستيحيالى نارازىلىقتار باستالىپ، كوپ ۇزاماي قارۋلى كوتەرىلىسكە ۇلاستى. حالىق اشۋ-ىزاسىنىڭ العاشقى سوققىلارىنا تىلداعى جۇمىستارعا الىناتىنداردىڭ ءتىزىمىن تىكەلەي جاساعان بولىس باسقارۋشىلارى، اۋىل ستارشىندارى جانە پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ باسقا دا تومەنگ ىبيلىك يەلەرى ۇشىرادى. ءىس جۇزىندە تىزىمدەر جاساۋ جۇيەسى جاپپاي پاراقورلىق پەن بۇرمالاۋشىلىققا جول اشقان بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە پاتشالىق وكىمەت ورىندارى لاۋازىمدى ادامداردى، بولىستاردى، سەلو جانە اۋىل باسقارۋشىلارىن، بايىرعى تۇرعىنداردان شىققان تومەنگى شەندى پوليسەيلەردى، يمامداردى، مولدالار مەن مۇداريستەردى، ۇساق كرەديت مەكەمەلەرىندەگ ىەسەپشىلەرمەن بۋحگالتەرلەردى، جوعارعى جانە ورتا وقۋ ورىندارىنداعى وقۋشىلاردى، ۇكىمەتتىك مەكەمەلەردىڭ شەنەۋنىكتەرىن، دۆوريان جانە قۇرمەتتى ازامات قۇقىقتارىن پايدالاناتىن ادامداردى اسكەرگە الۋدان بوساتتى. ستيحيالى قوزعالىس بىرتە-بىرتە ۇيىمداسقان سيپات الىپ، قارۋلى كوتەرىلىسكە ۇلاسىپ، ونىڭ ءىرى وشاقتارى (جەتىسۋ مەن تورعايدا) پايدا بولدى. كوتەرىلىس بۇكىل قازاقستاندى قامتىدى. بۇل كوتەرىلىستىڭ باستى ماقساتى ۇلتتىق جانە ساياسي ازاتتىق بولدى. سول ارقىلى ول قازاق حالقىنىڭ بوستاندىق پە نتاۋەلسىزدىك جولىنداعى بۇرىنعى بۇكىل كۇرەسىنىڭ قورىتىندىسىن شىعاردى. كوتەرىلىستىڭ نەگىزگى كۇشى ۇلتتىق شارۋالاردىڭ قالىڭ توبى، سونداي-اق سول كەزدە تۋىپ كەلە جاتقان جەرگىلىكتى جۇمىسشى تابىنىڭ وكىلدەرى، قولونەرشىلەر بولدى. سونىمەن بىرگە كوتەرىلىستىڭ ۇلت-ازاتتىق سيپاتتا بولۋى سەبەپتى قازاق حالقىنىڭ بارلىق توپتارىنىڭ وكىلدەرى (ەكىنىڭ بىرىندەبايلار، بولىسباسقارۋشىلارى، بيلەر)، سونداي-اق دەموكراتياشىل زيالىلاردىڭ جەكەلەگەن وكىلدەرى قاتىستى. قازاقستاننىڭ ءارتۇرلى اۋداندارىندا پايدا بولعان ستيحيالى قوزعالىس بىرتە-بىرتە ۇيىمداسقان سيپات الا باستادى: جەتىسۋدا (باسشىلارى: بەكبولات اشەكەيەۆ، ۇزاق ساۋرىقوۆ، جامەڭكە مامبەتوۆ، توقاش بوكين، اۋباكىر ءجۇنىسوۆ، سەرىكباي قانايەۆ، موناي جانە مۇقان ۇزاقبايەۆتار جانە ت.ب.) جانە تورعايدا (باسشىلارى - ءابدىعاپپار جانبوسىنوۆ، امانگەلدى يمانوۆ، ءالىبي جانگەلدين جانە باسقالار) ونىڭ ءىرى وشاقتارى پايدا بولدى. جەتىسۋداعى كوتەرىلىس تاريحىن: 1) شىلدە - ستيحيالىق نارازىلىق كورىنىستەرى، 2) تامىز - ونىڭ قارۋلى كوتەرىلىسكە ۇلاسۋى جانە 3) قىركۇيەك-قازان - كوتەرىلىستىڭ بىرتىندەپ باسەڭدەۋى جانە جەڭىلىس تابۋى دەگەن كەزەڭگە بولۋگە بولادى. م.تىنىشبايەۆتىڭ مالىمەتى بويىنشا، 25 ماۋسىمداعى پاتشا جارلىعى جەتىسۋ قالالارىندا 8 شىلدەدە بەلگىلى بولعان. وبلىستىڭ جەكەلەنگەن ۋەزدەرىندە جۇمىسشىلاردى شاقىرۋ تۋرالى تەلەگراممالار ودان بۇرىن، 2 جانە 3 شىلدە دە كەلىپ تۇسكەن. شىلدە ايىنىڭ باس كەزىندە-اق تولقۋلار ۆەرنىي ۋەزىنىڭ باتىس جانە وڭتۇستىك بولىكتەرىن قامتىپ، ولاردا كوتەرىلىسشىلەرگە بەكبولات اشەكەيەۆ، توقاش بوكين، اققوز قوسان ۇلى جانە باسقالار باسشىلىق ەتتى. سوعىس وشاعى ۇلعايىپ، حالىق نارازىلىعى ۇدەپ كەتۋىنە وراي، پاتشا ۇكىمەتى ەندىگى تۇستا كوتەرىلىس قيمىلدارىن باسۋ ءۇشىن ءىس-شارالار قولدانۋدى ۇيعاردى. ناتيجەسىندە 17 شىلدەدە جەتىسۋدا جانەتۇركىستان ولكەسىندە سوعىس جاعدايى جاريالانىپ، پاتشا ۇكىمەتى مۇندا ءىرى اسكەري كۇشتەر الىپ كەلدى. اسكەري گارنيزونداردى نىعايتىپ، جەتىسۋداعى قونىس اۋدارۋشى حالىقتىڭ اۋقاتتى توپتارىنان قازاق جانە قىرعىز كوتەرىلىسشىلەرىن جازالاۋ ءۇشىن قارۋلى وتريادتار قۇردى. جەتىسۋ وبلىسى جاركەنت ۋەزى كوتەرىلىسشىلەرىنىڭ اسى جايلاۋىندا، قارقارانىڭ تاۋلى الابىندا، سامسى، كاستەك، نارىنقول، شارىن، جالاڭاش، قۇرام ەلدى مەكەندەرى اۋداندارىندا، لەپسى ۋەزىنىڭ سادىر-ماتاي بولىسىندا جانە باسقا جەرلەردە پاتشا جازالاۋشىلارى مەنىرى قاقتىعىستار بولادى. وسىنداي جاعدايدا ۆەرنىي ۋەزىندە ب.اشەكەيەۆ جەتىسۋدىڭ بىتىراڭقى كوتەرىلىسشىلەر توپتارىن بىرىكتىرۋ ءۇشىن شارالار قولدانىپ، 1916 جىلعى 13 تامىزدا وشاقتى دەگەن جەردە ءار ءتۇرلى بولىستار وكىلدەرىنىڭ سەزىن شاقىرادى. سەزدە تىل جۇمىستارىنا ادامدار الۋ تۋرالى جارلىق شىعارعان ۇكىمەت ورىندارىنا قارۋلى قارسىلىق كورسەتۋگە دەيىن بارىپ، باعىنباۋعا شەشىم شىعاردى. ءوز جاقتاستارىمەن ءۇشقوڭىر تاۋىنداعى وشاقتى سايىنا ورنىعىپ العان ب.اشەكەيەۆ قارۋلى قارسىلىققا دايىندالا باستادى، سونىمەن بىرگە كوتەرىلىسشىلەردىڭ قاتارىن جاڭا كۇشتەرمەن تولىقتىرۋ جونىندە شارالار قولداندى. الايدا، بۇل ارەكەتتەر ايتارلىقتاي جەتىستىكتەر بەرمەي ب.اشەكەيەۆ باسشىلىعىمەن ورىن العان جەتىسۋداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس باسىلىپ-جانشىلادى. 7 قىركۇيەكتە ۆەرنىي قالاسىندا ۆەرنىي اسكەري گارنيزونىنىڭ سوتى بولىپ، كوتەرىلىس باسشىلارىنىڭ ءبىرى ب.اشەكەيەۆتى ءولىم جازاسىنا كەسىپ، دارعا اسۋ تۋرالى ۇكىم شىعاردى. سوتتىڭ ۇكىمىن وبلىستىڭ اسكەري گۋبەرناتورى فولباۋم ناق سول كۇنى بەكىتىپ، ۇكىم ءبىر كۇننەن سوڭ، ياعني 1916 جىلعى 9 قىركۇيەكتە ۆەرنىيدىڭ جانىنداعى بورالداي دەگەن جەردە ورىندالادى. سوتسىز جانە تەرگەۋسىز اتىلعانداردى ەسەپتەمەگەندە، سوت ۇكىمىمەن تۇركىستان ولكەسىندە 1917 ج. 1 اقپانىنا دەيىن 347 ادام ءولىم جازاسىنا، 168 ادام كاتورگالىق جۇمىستارعا، 129 ادام تۇرمەگە جابىلۋعا كەسىلدى. پاتشا وكىمەت ورىندارى قۋدالاعان 300 مىڭ قازاقتار مەن قىرعىزدار نەمەسە جەتىسۋدىڭ بايىرعى تۇرعىندارىنىڭ تورتتەن ءبىرى قىتايعا قاشۋعا ءماجبۇر بولدى. ءدال وسىنداي كوتەرىلىستىڭ ءىرى وشاقتارىنىڭ ءبىرى - تورعاي ءوڭىرى بولدى. كوتەرىلىسشىلەر سانى 50 مىڭعا جەتەدى. بۇل كەزدە تورعاي ۋەزى نەگىزىنەن قىپشاق جانە ارعىن رۋلارى شوعىرلانعان 13 بولىستان تۇراتىن. كوتەرىلىستىڭ باستاپقى كەزەڭىندە تولقۋلار قىپشاقتار مەكەندەگەن قايداۋىل، اققۇم، قاراتوعاي، سارىتوعاي، قاراقوپا بولىستارىن، سونداي-اق نەگىزىنەن ارعىندار مەكەندەگەن توسىن، مايقاراۋ، سارىقوپا، ناۋرىزىم، ەكىنشى ناۋرىزىم بولىستارىن قامتىدى. كوتەرىلىستىڭ ەتەك جايۋى بارىسىندا ءابدىعاپپار جانبوسىنوۆ قىپشاق كوتەرىلىسشىلەرىنىڭ حانى ەتىپ جاريالانسا، شولاق وسپانوۆ ارعىن كوتەرىلىسشىلەرىنىڭ حانى بولىپ سايلانادى. كەيىننەن 1916 جىلى 21 قاراشادا 13 بولىس (6 بولىس ارعىن، 6 بولىس قىپشاق، 1 بولىس نايمان) وكىلدەرىنىڭ قۇرىلتايىندا حالىق اراسىنداعى اتاقتى نياز ءبيدىڭ ۇرپاعى ءابدىعاپپار جانبوسىنوۆ كوتەرىلىسكە شىققان تورعاي ۋەزىنىڭ حانى بولىپ سايلانادى. قۇرىلتايعا قاتىسۋشىلاردىڭ كەلىسىمىمەن كەنەسارى قاسىموۆتىڭ سەرىگى، اتاقتى يمان باتىردىڭ نەمەرەسى امانگەلدى يمانوۆ كوتەرىلىسشىلەردىڭ سارداربەگى بولىپ تاعايىندالادى. ورتالىق رەسەيدەن كەلگەن جانە كوپ كەشىكپەي كوتەرىلىسشىلەرگە قوسىلعان، وسى جەرلەردە تۋىپ-وسكەن ءالىبي جانگەلدين كوتەرىلىسشىلەردىڭ “رۋحاني كوسەمى” بولدى. ونداعان مىڭ ۇيىمداسپاعان كوتەرىلىسشىلەردەن ءا.جانبوسىنوۆ، ا.يمانوۆ جانە ولاردىڭ ەڭ جاقىن سەرىكتەرى وندىقتارعا، جۇزدىكتەرگە جانە مىڭدىقتارعا بولىنگەن ءتارتىپتى جاساق قۇردى. ءاربىر قولدى باسقارۋعا تيىسىنشە ونباسى، ەلۋباسى، ءجۇزباسى، مىڭباسى تاعايىندالدى. سارداربەك جانىندا اسكەري كەڭەس جۇمىس ىستەدى. 22 قازاندا ا.يمانوۆ باستاعان 15 مىڭ قول تورعاي قالاسىن قورشادى. قالانى قورشاۋ بىرنەشە كۇنگە سوزىلىپ، قورشاۋ كەزىندە گەنەرال-لەيتەنانت ا.لاۆرەنتيەۆتىڭ جازالاۋشى كورپۋسى قالاعا قاراي ءۇش باعىتتا بەت الدى. 16 قاراشادا ا.يمانوۆ باستاعان 12 مىڭ ادامعا جۋىق ساربازدار ءتۇنقويما پوشتا ستانسياسىنا شابۋىل جاسايدى. كوتەرىلىستىڭ نەگىزگى كوپشىلىگى ادام كۇشىن ساقتاۋ ءۇشىن قاراشانىڭ ەكىنشى جارتىسىندا تورعايدان 150 شاقىرىم جەرگە جەتىپ،  باتپاققارا اۋدانىنا شوعىرلانادى. وسى جەردەن 1916 جىلعى قاراشانىڭ ەكىنشى جارتىسىنان 1917 جىلعى اقپاننىڭ ورتاسىنا دەيىن جازالاۋشىلارعا قارسى پارتيزاندىق جورتۋىلدار جاسالادى. كوتەرىلىسشىلەر مەن جازالاۋشىلار اراسىندا تاتىردا، اقشىعاناقتا، دوعال-ۇرپەكتە، كۇيىكتە شايقاستار بولدى. شايقاس 1917 جىلعى اقپاننىڭ ەكىنشى جارتىسىنا، ياعني اقپان ريەۆوليۋسياسىنا دەيىن سوزىلدى. قازاق حالقىنىڭ 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى تورعايدان وزگە بارلىق ايماقتاردا قاتاڭ باسىپ-جانشىلدى. سەمەي جانە اقمولا وبلىستارىندا كوتەرىلىسشىلەرگە قارسى 12 اتتى اسكەر جۇزدىگى، 11 كۇشەيتىلگەن جاياۋ اسكەر روتاسى قيمىل جاسادى، ال تورعاي كوتەرىلىسشىلەرىنە قارسى پاتشالىق وكىمەت ورىندارى 17 اتقىشتار روتاسىن، 18 كازاك جۇزدىگىن، 4 اتتى اسكەر ەسكادرونىن، 18 زەڭبىرەك، 10 پۋلەمەت جانە باسقالاردى اكەپ توكتى. وسىعان قاراماستان، تورعاي وبلىسىندا كوتەرىلىس پاتشا ۇكىمەتى قۇلاتىلعاننان كەيىن عانا توقتادى. قازاق قاۋىمىندا پاتشانىڭ 1916 جىلعى ماۋسىم جارلىعى مەن كوتەرىلىسكە كوزقاراس بىردەي بولعان جوق: اۋىلدىڭ فەودالدىق-بايشىل بيلەۋشى توبى مەن جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتىڭ بەلگىلى بولەگى پاتشا جارلىعىن تولىعىمەن قولداپ، ونى بەلسەندى تۇردە جۇزەگە اسىرۋشىلار بولدى؛ قازاق ينتەلليگەنسياسىنىڭ راديكالدى باتىل ءىس-قيمىلعا بەيىم وكىلدەرى (مىسالى، ت.بوكين، ج.نيازبەكوۆ، ت.رىسقۇلوۆ، ءا.جانگەلين، س.مەڭدەشيەۆ، ب.المانوۆ، ءا.ءجۇنىسوۆ ت.ب.) حالىقتى قارۋلى كوتەرىلىسكە شاقىرىپ، وعان وزدەرى دە قاتىستى. ال «قازاق» گازەتىنىڭ توڭىرەگىنە توپتاسقان ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ سياقتى ليبەرال-دەموكراتيالىق زيالىلار وكىلدەرىنىڭ جەتەكشىلەرى حالىقتى جارلىقتى ورىنداۋعا قارسى شىقپاۋعا ۇگىتتەپ، ونى ورىنداماعان جاعدايدا قازاقتار قانتوگىسكە ۇشىراۋى مۇمكىن دەپ سانادى جانە وسىعان بايلانىستى ۇلكەن الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى. وسىناۋ الماعايىپ كەزەڭدە «الاش» قايراتكەرلەرى حالىقتى جاڭا الاساپىراننان قورعاشتاپ، قايتكەن كۇندە ونى امان ساقتاۋعا تىرىستى. سوندىقتان دا ولار قارۋلى كوتەرىلىسكە قارسى بولىپ، قازاقتاردى پاتشا جارلىعىن ورىنداۋعا شاقىردى. بىرىنشىدەن، ولار رەسەيگە تونگەن سىرتقى قاتەردىڭ بودان بولىپ وتىرعان قازاقتارعا دا تولىق قاتىسى بار دەپ سانادى. بۇدان سىرت قالۋعا بولمايدى، - دەپ ەسەپتەدى. ەكىنشىدەن، ءىس جۇزىندە قارۋسىز قازاقتاردىڭ تۇراقتى ورىس ارمياسىنا قارسى باس كوتەرۋىن بولدىرماۋعا تالپىندى.قارۋسىز حالىق وكىمەتتىڭ جازالاۋ شارالارىنىڭ قۇربانى بولادى دەپ قاۋىپتەندى. ۇشىنشىدەن، سوعىس رەسەي ءۇشىن جەڭىسپەن بىتكەن جاعدايدا قازاقتاردىڭ حال-كۇيى جەڭىلدەپ، ۇلتتىق اۆتونوميا قۇرىلاتىنىنا  ءۇمىت ارتتى. يمپەريامەن اقىلعا قونىمدى كەلىسىم تاكتيكاسىن ۇستانىپ، حالقىنىڭ امان بولۋىن ءبىرىنشى كەزەككە قويعان «الاش» كوسەمدەرى تىل جۇمىستارىنا شاقىرۋدى كەيىنگە قالدىرا تۇرىپ، ءتيىستى ازىرلىك جۇمىستارىن جۇرگىزۋدى ۇسىندى. كوتەرىلىس بارىسىندا ورىن العان قاندى قىرعىن، جۇزدەگەن مىڭ ادامداردىڭ قازا تابۋى بۇلاردىڭ قاۋىپتەرىنىڭ نەگىزسىز ەمەستىگىن دالەلدەدى. جەكە-جەكە بۇرق ەتكەن تولقۋلار كوپ ۇزاماي قارۋدىڭ كۇشىمەن جانىشتالىپ، جۇمىسشىلاردى رەكۆيزيسيالاۋمەن مايدانعا جونەلتۋ باستالدى. سول كەزدە “قازاق” گازەتىنىڭ رەداكسياسى تىل جۇمىستارىنا جونەلتىلگەن قازاقتاردىڭ مۇقتاجدىقتارىنا قىزمەت كورسەتۋدى ۇيعاردى جانە وسى ماقساتپەن بارلىق قازاق زيالىلارىنا رەكۆيزيسيالانعاندار جۇمىس ىستەيتىن مايداندارعا ءوز ەركىمەن بارىپ، ولاردا بۇراتانالار ءبولىمىن قۇرۋعا شاقىردى. زيالىلار (كوپشىلىك بولىگى مۇعالىمدەر) بۇعان ءۇن قوستى جانە كوپ كەشىكپەي مينسكىدە زەمستۆو وداعىنىڭ جانىنان بۇراتانالار ءبولىمى قۇرىلدى. قازاق زيالىلارى مايدان تىلىندا ەڭبەك ەتكەن قازاق جىگىتتەرىنىڭ ءسوزىن سويلەپ، مۇڭىن جوقتادى. ءا.بوكەيحانوۆ، م.دۋلاتوۆ ت.ب. باستاعان قازاق زيالىلارى مينسكىدە، تاعى باسقا تىل جۇمىسىنا شاقىرىلعاندار كوپتەپ شوعىرلانعان قالالار مەن ەلدى مەكەندەردە بولىپ، ولارعا قولدان كەلگەن كومەكتەرىنىڭ ءبارىن كورسەتتى. ولار شاقىرىلعانداردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ جانە ولاردىڭ مايدان ءوڭىرى اۋداندارىنداعى تۇرۋى مەن جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن قاجەتتى جاعدايلار تۋعىزۋ جونىندە ناقتى قادامدار جاسادى. ال مۇنىڭ ءوزى كەڭەس زامانىندا كوپ جىلدار بويى ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا كەلگەن الاشوردا 1916 جىلعى كوتەرىلىس كەزىندە ۇلتتىق مۇددەگە ساتقىندىق جاسادى دەگەن پىكىردىڭ سىڭارجاق تۇجىرىم ەكەندىگىن كورسەتەدى. الاش كوسەمدەرى كوتەرىلىسشىلەرگە دە، مايداننىڭ قارا جۇمىسىنا شاقىرىلعاندارعا دا ەشقانداي ساتقىندىق جاساعان جوق. 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس قازاق حالقىنىڭ سان عاسىرلىق قوزعالىسىنىڭ تاريحىندا ەرەكشە ورىن الادى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جاعدايلارىندا كوتەرىلىستىڭ جالپى جۇرت تانىعان باسشىلارى ءا.جانبوسىنوۆ، ا.يمانوۆ، ج.مامبەتوۆ، ۇ.ساۋرىقوۆ، ب.اشەكەيەۆ، و.شولاقوۆ، ا.ءجۇنىسوۆ، س.قانايەۆ  كوتەرىلىسشىلەردىڭ ساياسي كوسەمدەرى ت.بوكين، ت.رىسقۇلوۆ، س.مەڭدەشيەۆ، ءا.جانگەلدين، ب.المانوۆ جانە باسقالار كەزىندە سىرىم داتوۆ، يساتاي تايمانوۆ، ماحامبەت وتەمىسوۆ، جانقوجا نۇرمۇحامەدوۆ، كەنەسارى قاسىموۆ جانە باسقالار جۇرگىزگەن تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەسكە حالىقتى كوتەردى. ك.قاسىموۆ باسشىلىق ەتكەن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستان كەيىن 1916 جىلعى كوتەرىلىس ءبىرىنشى رەت كەڭ-بايتاق ولكەنىڭ بارلىق ايماقتارىن ءار ءتۇرلى دارەجەدە قامتىپ، بۇكىلقازاقتىق سيپات العان كوتەرىلىس بولدى. 1916 جىلعى كوتەرىلىستىڭ ايرىقشا ەرەكشەلىگى ولكەنىڭ ءبىرقاتار اۋداندارىندا (نەگىزىنەن، قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە جانە وڭتۇستىك-شىعىسىندا) وعان قازاقتارمەن قاتار قىرعىز، ۇيعىر، وزبەك جانە باسقا دا حالىقتار وكىلدەرىنىڭ دە قاتىسۋى بولدى. قازاقستان مەن ورتالىق ازياداعى 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس تۇتاس العاندا رەسەي يمپەرياسىنداعى ساياسي جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ ودان ءارى اسقىنا تۇسۋىنە سەبەپشى بولدى. ول رەسەيدەگى اسكەري-وتارشىلدىق باسقارۋ جۇيەسىنىڭ ىرگەسىن شايقالتىپ، شىعىستىڭ وتار حالىقتارىنىڭ يمپەراليستىك ەزگىگە قارسى XX عاسىردىڭ باسىندا ءورىس العان بۇكىل ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ قۇرامداس بولىگى بولدى.

 

دەرەككوزى: http://e-history.kz/kz/contents/view/841