تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، تاشكەنت – تۇركى حالىقتارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاق جۇرتىنىڭ تاعدىرىمەن تىكەلەي بايلانىستى كيەلى مەكەن. حح عاسىردىڭ باسىندا بۇل قالا قازاق زيالىلارىنىڭ رۋحاني، مادەني جانە ساياسي ورداسىنا اينالعانى بەلگىلى. الايدا تاريحشى بوريس گولەندەر تاشكەنتتىڭ قازاققا ەش قاتىسى جوق دەگەن داۋلى پىكىر ءبىلدىردى. ءتىپتى ول قازاق حاندىعى مەن مەملەكەتتىگىنىڭ بولعانىن دا جوققا شىعاردى. ونىڭ پايىمىنشا، قازاقتار كوشپەلى ءومىر سالتىن عانا ۇستانعان جانە قالا سالماعان. بۇل جايلى تاريحشى Seredin YouTube ارناسىنا بەرگەن سۇقباتىندا مالىمدەدى، دەپ حابارلايدى Dalanews.kz.
بوريس گولەندەر قازاقتاردىڭ تاشكەنت قالاسىنا تاريحي تۇرعىدان يەلىك ەتۋگە ەش نەگىزى جوق ەكەنىن باسا ايتتى.
"قازاقتار تاريحتى جەتە زەرتتەمەي، وزدەرىنە ىڭعايلى تۇستارىن عانا الىپ كورسەتەدى. ءبىراق تاريحي عىلىم ناقتى دالەلدەر مەن دەرەكتەرگە نەگىزدەلۋى كەرەك. قازاقتاردىڭ تاشكەنتكە قاتىستى تالاپتارىنىڭ ەشبىر تاريحي دالەلى جوق. سەبەبى تاشكەنت – ەجەلدەن وتىرىقشى مادەنيەتتىڭ وشاعى، ال كوشپەلى قازاقتار بۇل قالانىڭ وركەندەۋىنە ەشقانداي ۇلەس قوسپاعان. قالا قۇرىلىسى، بازارلار، مەدرەسەلەر – مۇنىڭ ءبارىن وزگە وتىرىقشى حالىقتار تۇرعىزعان"، – دەيدى ول.
تاريحشىنىڭ ايتۋىنشا، قازاق ەتنوسىنىڭ قالىپتاسۋى دا، مەملەكەتتىك جۇيەسى دە تىم كەش جۇزەگە اسقان.
"قازاقتار — تاريح ساحناسىنا ەندى عانا شىققان حالىق. ولار تەك XVIII-XIX عاسىرلاردا ناقتى ءبىر ۇلت رەتىندە قالىپتاسا باستادى. وعان دەيىن قازاقتاردىڭ اتا-بابالارى ءارتۇرلى كوشپەلى تايپالار بولىپ ءومىر سۇرگەن. ولار ءبىر ورتالىققا باعىنعان ناقتى مەملەكەتتىك قۇرىلىم قۇرا المادى. سوندىقتان قازاقتاردى وتە جاس حالىق رەتىندە سيپاتتايتىن تاريحي زەرتتەۋلەر — تاريحي شىندىق"، — دەيدى گولەندەر.
ونىڭ سوزىنشە، قازاقتار رەسەي يمپەرياسىنا ءوز ەركىمەن قوسىلماعان ساتتە ولاردا ناقتى تەرريتوريالىق اۋماق دەگەن تۇسىنىك بولماعان.
"قازاقتار قازاق تايپالارىنىڭ رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا كىرۋى تەك كوشپەلى حالىقتى قورعاۋعا دەگەن ۇمتىلىستان تۋعان ارەكەت ەدى. ويتكەنى قازاقتار كوشپەلى بولعاندىقتان، ولاردىڭ بەلگىلى ءبىر اۋماقتى ۇزاق ۋاقىت تۇراقتى يەمدەنۋ تاجىريبەسى بولماعان. ولار تەك كوشىپ-قونىپ ءومىر سۇرگەن. سول سەبەپتى قازاقتار رەسەيگە قوسىلعان ۋاقىتتا ناقتى ءبىر تەرريتورياسىن بەلگىلەمەي، تەك كوشپەلى تايپالار رەتىندە عانا تىركەلگەن"، – دەيدى ول.
سونداي-اق ول قازاق حالقىنىڭ بۇرىنعى تاريحي اتاۋىنا دا توقتالىپ، ونىڭ قالاي وزگەرىسكە ۇشىراعانىن جەتكىزدى.
"قازاقتاردىڭ اتىنىڭ ءوزى سوڭعى ءجۇز جىلدىقتا بىرنەشە رەت وزگەردى. باستاپقىدا ولاردى «قىرعىز-قايساقتار» دەپ اتاعان. بۇل ولاردىڭ جاس حالىق ەكەنىن تاعى ءبىر رەت كورسەتەدى. الەم تاريحىنداعى ەشبىر كونە حالىقتىڭ اتاۋى سوڭعى عاسىرلاردا مۇنداي ءجيى ءارى تۇبەگەيلى وزگەرىستەرگە ۇشىراماعان. وسىلايشا، قازاقتاردىڭ تاريحي تۇراقتى اتاۋى دا بولماعانىن كورەمىز. ولار تەك سوڭعى ەكى-ۇش عاسىردىڭ كولەمىندە عانا تۇراقتى ۇلتتىق اتاۋعا يە بولدى"، – دەيدى گولەندەر.
گولەندەردىڭ تاعى ءبىر داۋلى مالىمدەمەسى — قازاقتاردىڭ كونە قالالارعا يەلىك ەتۋ ماسەلەسىنە قاتىستى بولدى.
"تاراز، تۇركىستان سياقتى قالالاردى قازاقتار سالماعان. بۇل قالالار – ورتا عاسىرلاردا ورتالىق ازيادا ءومىر سۇرگەن وزگە وتىرىقشى حالىقتاردىڭ مادەني مۇراسى. قازاقتار تەك XVI-XVII عاسىرلاردا وسى وڭىرلەرگە كوشىپ كەلگەندە، بۇل قالالار بۇرىننان بار بولاتىن. قازاق تايپالارى قالالاردى تەك ۋاقىتشا مەكەن ەتىپ، سول جەرلەردە بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ءومىر سۇرگەنىمەن، ولار قالا تۇرعىزۋعا مۇددەلى بولماعان. ولاردىڭ ءومىر سالتى قالالىق ەمەس، كوشپەلى تۇرمىسقا نەگىزدەلگەن ەدى. سوندىقتان بۇل قالالاردى قازاقتاردىڭ تاريحي مەنشىگى دەپ قاراستىرۋ دۇرىس ەمەس"، – دەپ قوستى ول.
گولەندەر قازاقتاردىڭ تاريحي تامىرى مەن تەگى تۋرالى وي قوزعاپ، قازىرگى ۋاقىتتا ولاردىڭ ورتالىق ازيانىڭ بايىرعى حالىقتارى قاتارىنا جاتقىزىلۋىن دۇرىس ەمەس دەپ سانايتىنىن اتاپ ءوتتى.
"تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ولار كوشپەلى تايپالاردان قۇرالعان، كەيىنىرەك، XVIII-XIX عاسىرلاردا عانا ناقتى ءبىر حالىق رەتىندە قالىپتاسا باستاعان. بۇعان دەيىنگى كەزەڭدەردە قازاقتار بىرنەشە كوشپەلى تايپالاردىڭ جيىنتىعى بولعان. وسىعان بايلانىستى قازاقتار وزدەرىن تىم ەرتەدەگى حالىق رەتىندە كورسەتۋگە تىرىسادى، الايدا بۇل عىلىمي فاكتىلەرگە قايشى كەلەدى"، – دەپ قوستى ول.
سونىمەن قاتار گولەندەر قازىرگى قازاق تاريحشىلارىنىڭ ءادىسناماسىنا دا سىن كوزبەن قارادى.
"قازاق تاريحشىلارى كوبىنەسە ناقتى تاريحي دالەلدەرگە ەمەس، ۇلتتىق سەزىمگە نەگىزدەلىپ جازادى. ولار تاريحي فاكتىلەردى بۇرمالاپ، قازاقتاردى وتە كونە ءارى بايىرعى حالىق رەتىندە كورسەتكىسى كەلەدى. الايدا تاريحي شىندىققا سۇيەنسەك، قازاقتاردىڭ ناقتى ۇلتتىق قالىپتاسۋى سوڭعى عاسىرلاردا عانا جۇزەگە استى. قازاقتار تاريح ساحناسىنا تىم كەش شىققاندىقتان، ولاردىڭ ەرتە زاماننان كەلە جاتقان تاريحي مەملەكەتتەرى تۋرالى ايتىلعان پىكىرلەر كوبىنە شىندىققا جاناسپايدى"، – دەپ، قازاق تاريحناماسىن سىنعا الادى.
سۇحبات بارىسىندا جۇرگىزۋشى قازاقتاردىڭ تاشكەنتكە قاتىستى كوزقاراسىنا ناقتى ساۋال قويدى. بوريس گولەندەردىڭ ايتۋىنشا، مۇنداي پىكىرلەردىڭ ەشقانداي تاريحي نەگىزى جوق.
"تاشكەنت قالاسى ەكى مىڭ جىلدان استام تاريحى بار كونە قالا. قازاقتار بۇل قالا قۇرىلعان كەزدە تاريح ساحناسىندا بولماعان ەدى. ولار بۇل ايماقتارعا كەيىنىرەك، كوشپەلى تايپالار رەتىندە كەلگەن. وسى سەبەپتى، تاشكەنتتى قازاقتاردىڭ تاريحي مەنشىگى دەپ قاراستىرۋعا ەش نەگىز جوق. قازاقتار بۇل وڭىرلەرگە تۇراقتى مەكەندەگەن حالىق رەتىندە كەلگەن ەمەس، تەك كوشىپ-قونىپ جۇرگەن تايپالار رەتىندە وتكەن. سوندىقتان بۇل قالانىڭ قازاقتارعا ەشقانداي تاريحي قاتىسى جوق"، – دەدى ول.
تاريحشىنىڭ ايتۋىنشا، كوشپەلى ءومىر سالتى مەملەكەت قۇرۋعا، قالالار تۇرعىزۋعا مۇمكىندىك بەرمەگەن. وسى تۇستا جۇرگىزۋشى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا قاتىستى سۇراق قويدى. الايدا بوريس گولەندەر بۇل ۇعىمدى دا "ميف" دەپ باعالادى.
"قازاقتاردىڭ قالالارى بولماعان، ولار ەشقاشان قالالار سالماعان. قازاقتار – كوشپەندى حالىق. ولار كوشىپ-قونىپ ءومىر سۇرگەن، بۇل ولاردىڭ ءومىر سالتى بولاتىن. سوندىقتان، ولار تاشكەنت سياقتى ەجەلگى قالانىڭ «وزدەرىنىكى» ەكەنىن قالاي دالەلدەي الادى؟ مۇنداي پىكىردىڭ ەشقانداي تاريحي جانە عىلىمي نەگىزى جوق. ولار تاريحي تۇرعىدان مەملەكەت قۇرۋعا بەيىمدەلمەگەن. قازاقتار كوشپەلى تايپالاردان قۇرالعان. ەگەر تاريحقا قارايتىن بولساق، قازاقتاردا تۇراقتى تەرريتوريا دا بولماعان. ولار تەك كوشىپ-قونىپ جۇرگەن تايپالاردان تۇردى. مەملەكەت بولۋ ءۇشىن تۇراقتى تەرريتوريا، قالالار، اكىمشىلىك قۇرىلىم بولۋى كەرەك قوي. بۇل قازاقتاردا بولماعان. ولار تاريحي دەرەكتەردە ۇنەمى كوشپەلى تايپالار رەتىندە سيپاتتالادى"، - دەپ قوستى ول.
بوريس گولەندەر ءوز پىكىرىن الەكسەي ليەۆشين مەن فرانس ۆارس سياقتى XIX-XX عاسىر زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ەڭبەكتەرىمەن نەگىزدەيدى. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل ەڭبەكتەر قازاقتاردى كوشپەندى حالىق رەتىندە سيپاتتايدى جانە قالالىق مادەنيەتكە قاتىسى بولماعانىن كورسەتەدى.
"ليەۆشيننىڭ ەڭبەگىندە قازاقتاردىڭ مەملەكەت رەتىندە ەمەس، كوشپەندى تايپالار رەتىندە سيپاتتالعانىن بايقايمىز. ول قازاقتاردى "ەڭ جاس حالىق" دەپ اتايدى. ال فرانس ۆارس تاشكەنتتە 17 جىل ءومىر ءسۇرىپ، "قازاقتار XVIII-XIX عاسىرلاردا عانا تاريحي ساحناعا شىقتى" دەپ جازادى"، – دەيدى گولەندەر.
سۇحباتتىڭ نەگىزگى سارىنى تاشكەنت قالاسىنىڭ تاريحي يەسى كىم دەگەن ساۋال توڭىرەگىندە ءوربىدى. گولەندەردىڭ ايتۋىنشا، بۇل قالا وتىرىقشى حالىقتارعا تيەسىلى.
"تاشكەنتتىڭ 2500 جىلدىق تاريحى بار. ول ەجەلدەن وتىرىقشى وركەنيەتتەردىڭ ورتالىعى بولعان. قازاقتار بۇل كەزەڭدە جوق ەدى. سوندىقتان، تاشكەنتتى قازاقتاردىڭ قالاسى دەۋ – تاريحي تۇرعىدا نەگىزسىز پىكىر"، – دەيدى تاريحشى.
گولەندەردىڭ تاعى ءبىر داۋلى پىكىرى – قازاق حاندىعىنا قاتىستى ايتىلدى. ول قازاقتاردىڭ ەشقاشان ناقتى مەملەكەتتىلىگى بولماعانىن، تەك كوشپەندى تايپالار رەتىندە ءومىر سۇرگەنىن العا تارتتى.
"قازاق حاندىعى تۋرالى بۇگىنگى تاڭدا ءجيى ايتىلاتىن پىكىرلەردىڭ باسىم بولىگى اڭىزعا ۇقسايدى. قازاقتاردا مەملەكەت قۇرىلىمى، شەكاراسى ناقتى بەلگىلەنگەن اۋماق بولعان جوق. ولار ءارقاشان كوشپەلى ءومىر ءسۇردى"، – دەيدى ول.
بۇل پىكىر قازاقستان تاريحىندا بەرىك ورنىققان، XV عاسىردا قۇرىلعان قازاق حاندىعى تۋرالى تاريحي دەرەكتەرگە كەرەعار. اسىرەسە، سىعاناق، تۇركىستان، سايرام، تاراز سەكىلدى ورتاعاسىرلىق قالالار قازاق حاندىعىنىڭ ساياسي جانە مادەني ورتالىقتارى بولعانى – عىلىمي دالەلدەنگەن شىندىق.
سونىمەن قاتار ول تاشكەنتتىڭ ەجەلگى جانە كەيىنگى تاريحىندا قازاق تايپالارىنىڭ ءرولى تۋرالى ەشبىر مالىمەت كەلتىرمەستەن، "قازاقتار تەك XVIII-XIX عاسىرلاردا رەسەي يمپەرياسىنىڭ ىقپالىمەن عانا تاريح ساحناسىنا شىققان" دەگەن ءۇستىرت قورىتىندى جاسايدى.
