ەلىمىزدەگى بۇگىنگى پوستمودەرنيزاسيا پروسەستەرى قوعامداعى ءدىننىڭ ورنى مەن ءرولىنىڭ وزگەرۋىنە الىپ كەلىپ جاتىر. ءدىننىڭ مادەني جانە الەۋمەتتىك ومىردەگى ماڭىزى قايتا قارالىپ، ءدىني قاۋىمداستىقتاردىڭ قوعاممەن جانە مەملەكەتپەن ءوزارا ارەكەتتەسۋ ستراتەگيالارى جاڭاشا قالىپتاسۋ ۇستىندە ەكەنىن دە اڭعارامىز. باتىستىق زەرتتەۋشىلەر ءدىننىڭ الەمدىك كۇن تارتىبىندەگى وزەكتىلىگى قايتا ارتىپ كەلە جاتقانىن اتاپ وتەدى. عالامدانۋ جانە مۋلتيكۋلتۋراليزم ۇدەرىستەرى اياسىندا ءتۇرلى ءدىني ينستيتۋتتاردىڭ ءرولىن قايتا باعامداۋ جانە ولاردىڭ بەيبىتشىلىك پەن بىرلىكتە ءومىر ءسۇرۋىنىڭ جاڭا جولدارىن ىزدەۋ ماڭىزدى بولۋدا.
قازاقستانداعى ءدىني احۋال دا وسى وزگەرىستەردەن تىس قالىپ جاتقان جوق. ەلدە ءوزىن ءدىندار سانايتىن ادامداردىڭ سانى جىل ساناپ ارتىپ كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە، ءدىني بىرلەستىكتەر مەن عيبادات ورىندارىنىڭ جيىلەگەنى بايقالادى، ءدىني ءبىلىم بەرۋ مەن ءدىنتانۋلىق اعارتۋ ماسەلەلەرى ءجيى تالقىلانۋدا. سونداي-اق ءدىني زاڭنامالارعا وزگەرىستەر ەنگىزىلۋدە. وسىعان بايلانىستى مەملەكەتتىك-كونفەسسيالىق ساياسات پەن قازاقستاندىق زايىرلىلىق مودەلى قالىپتاسىپ جاتىر دەسەك، قاتەلەسپەيمىز.
حالىقتىڭ ءدىندارلىعىنىڭ ارتۋى
قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنە قاراستى ءدىن ىستەرى كوميتەتىنىڭ 2024 جىلى جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرى بويىنشا، ەل حالقىنىڭ 86،3 پايىزى ءوزىن ءدىندار رەتىندە سانايدى ەكەن. دەگەنمەن، ءدىندارلىق – كوپقاباتتى قۇبىلىس ەكەنىن دە ەسكەرۋىمىز كەرەك، سوندىقتان زەرتتەۋلەر ادامنىڭ ءدىني سەنىمىنىڭ تەرەڭدىگىن نەمەسە ونىڭ الەۋمەتتىك مىنەز-قۇلقىنا اسەرىن تولىق كورسەتە الماۋى مۇمكىن. مۇنى دا نازارعا العانىمىز ءجون.
2021 جىلى Ranking.kz پورتالى جۇرگىزگەن مونيتورينگكە سايكەس، قازاقستاندىقتاردىڭ 67،4 پايىزى ءوزىن ءدىندار دەپ تانىعان. ءبىراق ولاردىڭ 40،5 پايىزى ءدىني مىندەتتەردى نەگىزىنەن مەرەكەلەردە عانا ورىندايتىنىن، ال 26،9 پايىزى ءدىني راسىمدەر مەن تالاپتاردى قاتاڭ ۇستاناتىنىن ايتقان.
World Values Survey باعدارلاماسىنىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، 2011 جىلى قازاقستاندىقتاردىڭ 21،5 پايىزى ءدىننىڭ ومىرلەرىندە ماڭىزدى ورىن الاتىنىن جەتكىزسە، 2018 جىلى بۇل كورسەتكىش 28،7 پايىزعا دەيىن وسكەنىن كورەمىز.
كونفەسسيالىق قۇرامنىڭ وزگەرۋى
2009 جىلعى حالىق ساناعى بويىنشا، قازاقستان حالقىنىڭ 70،2 پايىزى وزدەرىن مۇسىلمان، 26،3 پايىزى حريستيان دىندەرىنىڭ وكىلدەرى دەپ اتاعان. ال 2021 جىلعى ساناق مالىمەتتەرىنە سايكەس، يسلام ءدىنىن ۇستاناتىندار قاتارى 69،3 پايىزدى، حريستياندىققا جاتاتىندار 17،2 پايىزدى قۇراعان.
بۇگىندە قازاقستاندا 130-دان استام ەتنوس وكىلدەرى تۇرادى. ەلدە 3 980 ءدىني بىرلەستىك تىركەلگەن. بۇل - رەسمي دەرەك. ولاردىڭ ىشىندە 2 832ء-سى – يسلامدىق ۇيىمدار، 347ء-سى – پراۆوسلاۆتىق قاۋىمدار، 93ء-ى – كاتوليكتىك بىرلەستىكتەر، 593ء-ى – پروتەستانتتىق شىركەۋلەر، 61ء-ى – يەگوۆا كۋاگەرلەرى، 23ء-ى – جاڭا اپوستول شىركەۋىنىڭ ورتالىقتارى، 13ء-ى – كريشنا ساناسى قوعامداستىقتارى، 7-ەۋى – يۋدايزم قاۋىمداستىقتارى، 6-اۋى – باحايزم وكىلدەرى، 2-ەۋى – بۋدديزم ۇيىمدارى، 2-ەۋى – سوڭعى كۇن اۋليەلەرى شىركەۋى، 1-ەۋى – مۋنيتتەر قوزعالىسى.
بۇل ساندار قازاقستاننىڭ مادەني سانالۋاندىعىن ايقىندايدى، الايدا ەتنوكونفەسسيالىق قايشىلىقتاردىڭ تۋىنداۋ ءقاۋپىن دە جوققا شىعارمايدى. مۇنى مويىنداۋىمىز كەرەك جانە ولاردىڭ الاۋىزدىعىن تۋدىرماۋ جولىنداعى شارۋالار استە تولاستاماۋى قاجەت.
ءدىني ينفراقۇرىلىمنىڭ ءوسۋى
جالپى، ءبارىمىز بايقاپ جۇرگەندەي، قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى ءدىني عيبادات ورىندارىنىڭ سانى ايتارلىقتاي ارتتى. ناقتى ساندارعا جۇگىنسەك، مەشىتتەردىڭ سانى 46-دان 2 832-گە دەيىن ءوسىپ كەتتى. حريستياندىق ۇيىمدار سانى 561-دەن 1 119-عا ارتتى. 2011 جىلى ەلدەگى ءدىني بىرلەستىكتەر سانى 3 088 بولسا، 2024 جىلى بۇل كورسەتكىش 3 980-گە جەتتى.
بۇل ءدىني بەلسەندىلىكتىڭ ارتۋىنىڭ ايقىن كورسەتكىشى بولىپ تابىلادى.
قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە 14 ءدىني وقۋ ورنى تۇراقتى جۇمىس ىستەيدى. ونىڭ ىشىندە، 12ء-سى يسلامدىق باعىتتا (ونىڭ ىشىندە «نۇر-مۇباراك» ۋنيۆەرسيتەتى، 9 مەدرەسە-كوللەدج، قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنا (قمدب) قاراستى 2 ينستيتۋت) بولسا، 2-ەۋى – حريستياندىق باعىتتاعى (الماتى پراۆوسلاۆيە سەمينارياسى جانە «ماريا – ماتەر سەركۆي» كاتوليكتىك سەمينارياسى)
سونىمەن قاتار، 11 جوعارى وقۋ ورنى «ءدىنتانۋشى»، «يسلامتانۋشى» جانە «تەولوگ» ماماندارىن دايارلاپ جاتىر.
قازاقستانداعى مەملەكەتتىك-كونفەسسيالىق قاتىناستار
وسى ورايدا، قازاقستاندا مەملەكەت پەن ءدىني ۇيىمدار اراسىنداعى ديالوگ نىعايىپ كەلەدى. بۇل ءۇردىس كەلەسى مىسالداردان كورىنەدى:
- 2024 جىلعى 26-27 شىلدەدە استانادا وتكەن كونفەسسياارالىق فەستيۆال، وندا ءدىني ۇيىمدار كاسىپكەرلىك ترەنينگتەر، كەڭەستەر جانە قوعامدىق ءىس-شارالار وتكىزدى.
- ءدىني مەرەكەلەر كەزىندە كونفەسسياارالىق قۇتتىقتاۋلار داستۇرگە اينالدى، ماسەلەن مۇسىلماندار مەن حريستياندار ءبىر-بىرىن ءدىني مەيرامدارىمەن قۇتتىقتايدى.
بۇل ءوزارا سىيلاستىق پەن ىنتىماقتاستىقتىڭ جوعارى دەڭگەيدە ەكەنىن بايقاتادى. سونىمەن بىرگە، ءدىني ۇيىمدار ەل اۋماعىنداعى توسىننان كەلگەن تابيعي اپاتتار كەزىندە دە جوعارى بەلسەندىلىك تانىتىپ كەلەدى. ايتالىق، 2022-2024 جىلدارداعى تابيعي اپاتتار كەزىندە قمدب 100 توننادان استام گۋمانيتارلىق كومەك ۇيىمداستىردى. پراۆوسلاۆيە شىركەۋى بولسا، ۋاقىتشا باسپانالار جاساپ، مۇقتاج جانداردىڭ كادەسىنە جاراتتى. «يستوچنيك جيزني» شىركەۋى 2023 جىلى مۇقتاج جاندارعا 40 ملن تەڭگە قارجىلاي كومەك بەردى.
بۇل ءدىني ۇيىمداردىڭ ەلدەگى الەۋمەتتىك-رۋحاني تۇراقتىلىققا قوسقان ۇلەسىن اڭعارتادى. ەڭ باستىسى، مۇنى ءدىني ۇيىمداردىڭ بىرلىگى مەن ۇيىمشىلدىعى، تاتۋلىعى دەپ باعالاۋىمىز قاجەت.
ءدىني ەكسترەميزم مەن اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك
قازاقستاندا راديكالدى ءدىني يدەيالاردىڭ تارالۋىنا قارسى كۇرەس ۋاقىت وتكەن سايىن كۇشەيىپ كەلەدى. ينتەرنەت كەڭىستىگىندە ءدىني كونتەنتتىڭ باقىلاۋى دا ارتا تۇسكەنىن كورىپ ءجۇرمىز. بۇل ءوز كەزەگىندە ءدىني ساۋاتتىلىقتى كوتەرۋ جانە ازاماتتاردىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگىن كۇشەيتۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداپ وتىرعانىن كورسەتەدى.
قازاقستان ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە قارسى كۇرەستە زايىرلى مەملەكەتتىلىكتى باستى قاعيدا رەتىندە ۇستانادى. مەملەكەت كونفەسسيالىق بەيتاراپتىق ءپرينسيپىن ساقتاي وتىرىپ، ءدىني ۇيىمدارمەن ءوزارا ءىس-قيمىلدى قۇقىقتىق نەگىزدە جۇرگىزۋدە.
قازاقستانداعى ءدىني احۋالدىڭ نەگىزگى ۇردىستەرى – حالىقتىڭ ءدىندارلىعىنىڭ ارتۋى، ءدىني ۇيىمداردىڭ كوبەيۋى، مەملەكەتتىك-كونفەسسيالىق ديالوگتىڭ نىعايۋى دەپ سانايمىز. سونداي-اق ءدىني ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى دامىپ كەلەدى، جاڭا وقۋ ورىندارى اشىلۋدا. كونفەسسياارالىق كەلىسىم ساقتالۋدا، ءبىراق ءدىني ەكسترەميزم ءقاۋپى وزەكتى ماسەلە بولىپ قالا بەرەدى.
قازاقستان زايىرلى مەملەكەتتىلىكتى ۇستانا وتىرىپ، كونفەسسياارالىق بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋدە.
