قازىرگى تاڭدا الەم كۇردەلى گەوساياسي احۋالدار مەن ەكونوميكالىق قايشىلىقتارعا تولى. ال بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ ءۇشىن حالىقارالىق ۇيىمدار مەن ورتا دەرجاۆالاردىڭ ءرولى ايرىقشا ماڭىزدى بولىپ تۇر. قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ بۇل ماسەلەلەردى دوحا فورۋمىنىڭ پانەلدىك سەسسياسىندا كوتەرىپ، ناقتى ۇسىنىستار جاسادى. ونىڭ ىشىندە بۇۇ-نى رەفورمالاۋدىڭ قاجەتتىلىگى مەن ورتا دەرجاۆالاردىڭ جاھاندىق تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ سالاسىنداعى ءرولى ەرەكشە اتاپ ءوتىلدى. پرەزيدەنتتىڭ پىكىرىنشە، بۇۇ قازىرگى زاماننىڭ تالاپتارىنا سايكەس قايتا قۇرىلۋى ءتيىس، سەبەبى حالىقارالىق ۇيىمنىڭ قۇرىلىمى مەن فۋنكسيالارى جاھاندىق وزگەرىستەرگە ءتيىمدى جاۋاپ بەرە المايدى. سونىمەن قاتار، ورتا دەرجاۆالار، ونىڭ ىشىندە قازاقستان، وزدەرىنىڭ ديپلوماتيالىق الەۋەتىن ارتتىرىپ، كوپتەگەن كۇردەلى ماسەلەلەردى شەشۋدە ەلەۋلى ءرول اتقارا الادى. توقايەۆتىڭ كوزقاراسى قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ارەناداعى بەلسەندى ۇستانىمىن ايقىندايدى. پرەزيدەنتتىڭ بۇل باعىتتاعى باستامالارى، جالپى بۇۇ-نىڭ قازىرگى ءرولى مەن ورتا دەرجاۆالاردىڭ ماڭىزى تۋرالى فيلوسوفيا، ساياساتتانۋ جانە ءدىنتانۋ ينستيتۋتى ساياسي زەرتتەۋلەر ورتالىعى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى رۇستەم مۇستافينمەن سۇقباتتاسقان ەدىك.
بۇۇ-نىڭ قازىرگى ءرولى مەن تيىمدىلىگى
– بۇۇ-نىڭ جاھاندىق ماسەلەلەردى شەشۋدەگى قازىرگى تيىمدىلىگىن قالاي باعالايسىز؟ ونىڭ قۇرىلىمى مەن جۇمىس ىستەۋ مەحانيزمدەرىندە قانداي كەمشىلىكتەر بار؟ قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ "بۇۇ رەفورمالاۋدى قاجەت ەتەدى" دەگەن پىكىرىنە كەلىسەسىز بە؟ رەفورما قاي باعىتتا ءجۇرۋى مۇمكىن؟ قازاقستان سياقتى ەلدەردىڭ بۇۇ رەفورمالاۋ پروسەسىنە ىقپال ەتۋ مۇمكىندىگى بار ما؟ بۇل ءۇشىن قانداي ديپلوماتيالىق قۇرالدار قولدانۋعا بولادى؟
– قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى توقايەۆ تاجىريبەلى ساياساتكەر جانە ديپلومات رەتىندە قازىرگى حالىقارالىق قاتىناستار جۇيەسىندەگى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ ماڭىزدى ءرولىن بىرنەشە رەت اتاپ وتكەن. سونىمەن بىرگە، ول ۇيىمنىڭ قۇرىلىمدىق كەمشىلىكتەرى مەن ونى رەفورمالاۋ قاجەتتىلىگىن نازاردان تىس قالدىرمايدى.
2024 جىلعى 7 جەلتوقساندا كاتاردىڭ دوحا فورۋم الاڭىندا CNN ءجۋرناليسى دجۋليا چاتتەرلەيگە بەرگەن سۇحباتى بارىسىندا مەملەكەت باسشىسى بىلاي دەدى: «بۇۇ – بۇكىل ادامزات ءۇشىن اسا قاجەتتى امبەباپ ۇيىم، وعان بالاما جوق. وكىنىشكە قاراي، ءىرى دەرجاۆالار عالامدىق الەمدى ءقاۋىپسىز ەتە المادى. قازىرگى شىندىق، ارينە، قازاقستاندى قوسا العاندا، كوپتەگەن ەلدەردى قاتتى الاڭداتىپ وتىر. سوندىقتان بۇۇ رەفورمالاردى قاجەت ەتەدى. ءبىز ءىرى دەرجاۆالاردىڭ اراسىندا بايلانىستى ورناتۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىز، ويتكەنى ولاردىڭ جوقتىعى، وكىنىشكە قاراي، قاۋىپسىزدىك كەڭەسىن تىعىرىققا تىرەپ وتىر».
قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ ۇستانىمى بۇۇ-نىڭ جاھاندىق ديالوگ الاڭى رەتىندەگى بىرەگەي مارتەبەسىن مويىنداۋ مەن قازىرگى حالىقارالىق تۇراقسىزدىق جاعدايىنداعى ونىڭ شەكتەۋلەرىن سىن تۇرعىسىنان ءتۇسىنۋ اراسىنداعى قايشىلىقتى بەينەلەيدى.
تاريحقا ۇڭىلسەك، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى 1945 جىلى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ اياقتالۋىنان كەيىن قۇرىلدى. بۇل ۇيىم جاھاندىق قاقتىعىستىڭ الدىن الۋدا ساتسىزدىككە ۇشىراعان ۇلتتار ليگاسىنىڭ ورنىن باستى. بۇۇ-نىڭ باستاپقى ماقساتى – حالىقارالىق بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋ جانە بولاشاق سوعىستاردىڭ الدىن الۋ بولدى. الايدا، قازىرگى زامانعى اسكەري قاقتىعىستار، ەكونوميكالىق تەڭسىزدىك، كليماتتىڭ وزگەرۋى جانە ادام قۇقىقتارىنىڭ جاپپاي بۇزىلۋى سياقتى سىن-تەگەۋرىندەر ۇيىمنىڭ ءوز مىندەتتەرىن ءتيىمدى ورىنداي الۋ قابىلەتىن كۇمانعا اينالدىردى.
ءبىر جاعىنان، بۇۇ-نىڭ 193 مۇشە مەملەكەتى بار باس اسسامبلەياسى ۇيىمنىڭ امبەباپتىعىن ايعاقتايدى. ءبىراق ەكىنشى جاعىنان، حالىقارالىق بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋمەن اينالىساتىن قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ قۇرىلىمى قازىرگى ساياسي جانە ەكونوميكالىق شىندىقتارعا ساي ەمەس.
قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندە تۇراقتى بەس مۇشە: اقش، رەسەي، جۇڭگو، ۇلىبريتانيا جانە فرانسيانىڭ ۆەتو قۇقىعىنا يە بولۋى شەشىم قابىلداۋ پروسەسىنىڭ تىعىرىققا تىرەلۋىنە سەبەپشى بولادى. بۇل سيريا، ۋكراينا، پالەستينا جانە ليۆانداعى داعدارىستار كەزىندە انىق بايقالدى.
ۆەتو قۇقىعى كەيبىر ەلدەرگە ارتىق ىقپال بەرە وتىرىپ، ادىلەتسىزدىككە جول اشادى جانە اسىرەسە، دامۋشى ەلدەر اراسىندا ۇيىمعا دەگەن سەنىمدى السىرەتەدى. بۇل قۇرىلىمدىق اسيممەتريا بيۋروكراتيالىق تەجەلۋلەر مەن رەسۋرستاردىڭ شەكتەۋلىگىمەن كۇردەلەنە تۇسەدى.
وكىنىشكە قاراي، ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قۇرىلعان ۇيىم كوبىنەسە ءىرى دەرجاۆالاردىڭ مۇددەلەرى مەن حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ ورتاق ماقساتتارى اراسىنداعى قايشىلىقتاردان شىعا الماي قالادى. قازىرگى قاقتىعىستار بۇل جۇيەلىك ماسەلەلەردى ايقىن كورسەتىپ وتىر.
ماسەلەن، رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى سوعىس بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ ءتيىمدى شارالار قابىلداي الماۋىنىڭ كورنەكى مىسالى بولىپ تابىلادى. رەسەيدىڭ ۆەتو قۇقىعى كەز كەلگەن قارسى قارارلاردى بۇعاتتاپ وتىر. بۇل قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ نەگىزگى وسالدىعىن – تۇراقتى مۇشەلەردىڭ مۇددەلەرىنىڭ حالىقارالىق قۇقىق قاعيداتتارىنان باسىم ەكەنىن كورسەتەدى. ناتيجەسىندە، بۇۇ گەوساياسي ماسەلەلەردى شەشۋدەن تىس قالىپ، تەك گۋمانيتارلىق كومەك كورسەتۋمەن شەكتەلۋدە.
سول سياقتى، يزرايل، پالەستينا جانە ليۆانداعى جاعدايلار دا بۇۇ-نىڭ تەرەڭ تاريحي جانە ۇلتتىق قايشىلىقتار جاعدايىندا ءتيىمدى ارەكەت ەتە المايتىنىن كورسەتەدى. باس اسسامبلەيا مەن قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ كوپتەگەن قارارلارىنا قاراماستان، قاقتىعىستى شەشۋدە ايتارلىقتاي پروگرەسس جوق. اقش تاراپىنان ساياسي قىسىم مەن قارجىلىق ىقپال ۇيىمنىڭ بەيتاراپتىعىن ساقتاۋعا كەدەرگى كەلتىرسە، حالىقارالىق قاتىسۋشىلاردىڭ ءبىرىڭعاي ستراتەگياسىنىڭ بولماۋى ۇزاق مەرزىمدى بەيبىتشىلىكتى قامتاماسىز ەتۋدى قيىنداتادى.
سيرياداعى ازاماتتىق سوعىس كوپجاقتى ديپلوماتيانىڭ داعدارىسقا ۇشىراۋىن ايقىن مىسال رەتىندە كورسەتەدى. قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى مۇشەلەرى – رەسەي، جۇڭگو جانە اقش اراسىنداعى قايشىلىقتار بۇۇ-نى شەشۋشى ارەكەتتەن شەتتەتىپ، گۋمانيتارلىق اپاتتى بولدىرماۋعا كەدەرگى بولدى. بۇل قاقتىعىس بۇۇ-نىڭ ءىرى دەرجاۆالاردىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرى قايشى كەلگەن جاعدايلاردا ءاردايىم ءتيىمدى بولا بەرمەيتىنىن دالەلدەدى.
پرەزيدەنت توقايەۆ بۇۇ-نى رەفورمالاۋ قاجەتتىلىگىن اشىق اتاپ كورسەتتى. ول قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ قۇرامىن كەڭەيتىپ، افريكا، لاتىن امەريكاسى جانە ازيا ەلدەرىنىڭ وكىلدەرىن قوسۋ قاجەت ەكەنىن ايتتى، ويتكەنى ولاردىڭ مۇددەلەرى ءجيى نازاردان تىس قالادى. سونىمەن قاتار، ادام قۇقىقتارىنىڭ جاپپاي بۇزىلۋى مەن گۋمانيتارلىق داعدارىستار كەزىندە ۆەتو قۇقىعىن شەكتەۋ ۇسىنىلۋدا. رەفورما باس اسسامبلەيانىڭ ءرولىن كۇشەيتىپ، شەشىم قابىلداۋ پروسەسىن ادىلەتتى ەتۋگە باعىتتالۋى ءتيىس.
قازاقستان، ءوز كەزەگىندە، ماڭىزدى گەوساياسي جاعدايى مەن حالىقارالىق قوعامداستىقتاعى بەلسەندى قاتىسۋشى رەتىندەگى بەدەلىمەن، رەفورمالاردى ىلگەرىلەتۋگە ەلەۋلى ۇلەس قوسا الادى. دەگەنمەن، بۇل ءۇشىن وسى پروسەسكە بەلسەندى قاتىسۋعا دايىن پىكىرلەس سەرىكتەستەر قاجەت.
بۇۇ رەفورماسى ۇيىمنىڭ تيىمدىلىگىن تومەندەتەتىن جۇيەلىك پروبلەمالاردى جويۋعا باعىتتالۋى كەرەك. ۇيىمنىڭ ماڭىزدىلىعىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ايتارلىقتاي وزگەرىستەر قاجەت. ۆەتو قۇقىعىن شەكتەۋ، باس اسسامبلەيانىڭ ءرولىن ارتتىرۋ جانە قاقتىعىستاردى بولدىرماۋ مەن رەتتەۋدىڭ نەعۇرلىم ءتيىمدى مەحانيزمدەرىن قۇرۋ باسىمدىققا اينالۋى ءتيىس. وسى وزگەرىستەرسىز بۇۇ قازىرگى الەمنىڭ سىن-قاتەرلەرىنە جاۋاپ بەرە المايتىن سيمۆولدىق ۇيىمعا اينالۋى مۇمكىن.
ورتا دەرجاۆالاردىڭ ءرولى
– قازاقستان «ورتا دەرجاۆا» رەتىندە سيپاتتالدى. وسى ءرولدى كۇشەيتۋ ءۇشىن قانداي قوسىمشا شارالار قاجەت دەپ سانايسىز؟ ورتا دەرجاۆالاردىڭ بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋدەگى نەگىزگى ۇلەسى قانداي؟ قازاقستان بۇل تۇرعىدا قانداي ەرەكشەلىكتەر مەن الەۋەتكە يە؟ ورتا دەرجاۆالار اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋ ءۇشىن قانداي مەحانيزمدەر نەمەسە پلاتفورمالار قاجەت؟
– پرەزيدەنت قازاقستاندى «ورتا دەڭگەيلى دەرجاۆالار» قاتارىنا جاتقىزۋ ارقىلى ولاردىڭ ءرولىنىڭ ارتىپ كەلە جاتقانىن اتاپ ءوتتى. مۇنداي باعا ەلىمىزدىڭ الەمدىك ارەناداعى ىقپالىن كۇشەيتۋگە دەگەن ۇمتىلىسىن عانا كورسەتىپ قويماي، ستراتەگيالىق دامۋ جولىن تاڭداۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن دا ايعاقتايدى. الدىمەن «ورتا دەڭگەيلى دەرجاۆا» ۇعىمىنىڭ ءمانىن ءتۇسىنىپ العان ءجون.
حالىقارالىق قاتىناستارداعى «ورتا دەڭگەيلى دەرجاۆا» ۇعىمى ناقتى كاتەگوريا ەمەس، ءارتۇرلى فاكتورلاردىڭ قيىلىسۋىنان پايدا بولاتىن قۇبىلىس رەتىندە قاراستىرىلادى. بۇل ۇعىم «ۇلى دەرجاۆالار» مەن «شاعىن مەملەكەتتەر» اراسىنداعى ارالىق ورىندى يەلەنەتىن، ولاردىڭ جاھاندىق ارەناداعى ءرولىن ماتەريالدىق رەسۋرستار، ساياسي مىنەز-قۇلىق جانە ۇجىمدىق قابىلداۋدىڭ كۇردەلى ءوزارا بايلانىسى انىقتايتىن مەملەكەتتەردى قامتيدى. بۇل كونسەپسيانى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن بىرنەشە تاسىلدەر بار.
ءبىرىنشى ءتاسىل بويىنشا، ورتا دەڭگەيلى دەرجاۆالاردى انىقتاۋ ءۇشىن ەكونوميكالىق قۋات، اسكەري الەۋەت جانە حالىق سانى سياقتى ولشەنەتىن كورسەتكىشتەرگە سۇيەنەدى. بۇل تۇرعىدا، ورتا دەڭگەيلى دەرجاۆالار حالىقارالىق جۇيەدەگى باسىم جانە ءالسىز اكتورلار اراسىنداعى تەپە-تەڭدىكتى قامتاماسىز ەتەتىن ارالىق ورىندى يەلەنەدى.
ەكىنشى ءتاسىل ورتا دەڭگەيلى دەرجاۆالاردىڭ باستى ەرەكشەلىگىن ولاردىڭ كوپجاقتى ديپلوماتيالىق پروسەستەرگە قاتىسۋى، جانجالداردى رەتتەۋدەگى دەلدالدىق قىزمەتى جانە ادام قۇقىقتارى، تۇراقتى دامۋ، حالىقارالىق قۇقىق سياقتى جاھاندىق نورمالاردى ىلگەرىلەتۋىمەن بايلانىستىرادى. بۇل مەملەكەتتەر ىنتىماقتاستىق كاتاليزاتورلارى رەتىندە ارەكەت ەتەدى، قاقتىعىستان گورى ءوزارا ارەكەتتەسۋ ستراتەگياسىن قالايدى. مۇنداي ءرول رەسۋرستار ارقىلى ەمەس، الەمدىك ساياساتقا قاتىسۋدىڭ ەرەكشە ستيلىمەن جانە قابىلداۋ نەگىزىندە ايقىندالادى.
ءۇشىنشى ءتاسىل «ورتا دەڭگەيلى دەرجاۆا» مارتەبەسىن وبەكتيۆتى كورسەتكىشتەرمەن شەكتەۋگە بولمايتىنىن اتاپ كورسەتەدى. بۇل مارتەبە ەڭ الدىمەن مەملەكەتتىڭ ءوزىن-وزى قابىلداۋى مەن باسقا اكتورلاردىڭ مويىنداۋى ارقىلى انىقتالادى.
ەكونوميكالىق تۇرعىدان العاندا، ورتا دەڭگەيلى دەرجاۆالار جاھاندىق پروسەستەرگە قاتىسۋعا جەتكىلىكتى الەۋەتكە يە، ءبىراق ولاردى باسقارۋعا شاماسى جەتپەيدى. بۇل ەلدەر ءارتاراپتاندىرىلعان ەكونوميكاسى، بەلسەندى سىرتقى ساۋداسى جانە شەتەلدىك ينۆەستيسيالاردى تارتۋعا قابىلەتتى دامىعان ينفراقۇرىلىمى ارقىلى ەرەكشەلەنەدى. بۇل الەۋەت ولاردى جاھاندىق قۇندىلىق تىزبەگىنە ينتەگراسيالاۋعا، سونداي-اق ماتەريالدىق رەسۋرستاردىڭ شەكتەۋلىگىن وتەيتىن ەكونوميكالىق اليانستاردى قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
قازاقستان «ورتاشا دەرجاۆا» رەتىندە وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن تانىتىپ وتىر، بۇل ونىڭ ستراتەگيالىق ورنالاسۋىمەن جانە ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ ديناميكاسىمەن كورىنەدى. حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ سوڭعى مالىمەتتەرى بويىنشا، قازاقستاننىڭ جالپى ىشكى ءونىمى 336 ميلليارد اقش دوللارىن قۇرايدى، بۇل ونى ورتالىق ازياداعى ەڭ ءىرى ەكونوميكاعا اينالدىرىپ، الەمدىك رەيتينگتە 50ء-شى ورىنعا شىعارادى. بۇل كورسەتكىش ەلدىڭ وڭىرلىك ەكونوميكالىق جۇيەدەگى ماڭىزدى ءرولىن ايقىن كورسەتەدى.
ايتا كەتەرلىگى، قازاقستان بەيتاراپتىقتى جانە بەيبىتسۇيگىش سىرتقى ساياسات باعىتىن ۇستانىپ، قارۋلى قاقتىعىستار مەن مەملەكەتارالىق قايشىلىقتارعا ارالاسۋدان باس تارتادى. الەمنىڭ ەكى ءىرى دەرجاۆاسى – رەسەي مەن جۇڭگو، يادرولىق قارۋى بار جانە ءىرى ەكونوميكالىق ويىنشىلار بولىپ تابىلاتىن ەلدەر، قازاقستانمەن شەكارالاس جانە ونىڭ ستراتەگيالىق سەرىكتەستەرى بولىپ تابىلادى. بۇل گەوساياسي فاكتور قازاقستاننىڭ حالىقارالىق جانە وڭىرلىك پروسەستەردەگى ماڭىزدى دەلدال رەتىندەگى بەدەلىن نىعايتۋعا ىقپال ەتەدى.
سونىمەن قاتار، قازاقستان امەريكا قۇراما شتاتتارى، گەرمانيا، فرانسيا، جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا، بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى، تۇركيا سياقتى نەگىزگى الەمدىك دەرجاۆالارمەن جانە ەۋروپالىق وداق سەكىلدى ينتەگراسيالىق قۇرىلىمدارمەن جان-جاقتى جانە تەرەڭدەتىلگەن قارىم-قاتىناستاردى قولدايدى. بۇل بايلانىستار مۇددەلەردىڭ تەپە-تەڭدىگىن قامتاماسىز ەتىپ، ساۋدا مەن ينۆەستيسيالاردان باستاپ تەحنولوگيالار مەن مادەنيەتكە دەيىنگى ءارتۇرلى سالالارداعى كوپجاقتى ىنتىماقتاستىققا پلاتفورما قالىپتاستىرادى.
سونىمەن بىرگە، قازاقستان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى جانە ونىڭ مامانداندىرىلعان مەكەمەلەرى، ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمى، دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمى، شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى، ازياداعى ءوزارا ىقپالداستىق جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەس، ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى شارت ۇيىمى، تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعى، يسلام ىنتىماقتاستىعى ۇيىمى، تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ۇيىمى جانە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق سياقتى كوپتەگەن حالىقارالىق جانە وڭىرلىك ۇيىمداردىڭ بەلسەندى مۇشەسى بولىپ تابىلادى. بۇل ۇيىمدارعا قاتىسۋ قازاقستانعا ەل ءۇشىن دە، تۇتاس ءوڭىر ءۇشىن دە ماڭىزدى باستامالاردى تالقىلاۋعا جانە جۇزەگە اسىرۋعا ۇلەس قوسۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
الەمدىك تاجىريبە كورسەتكەندەي، ورتا دەڭگەيلى دەرجاۆالاردىڭ حالىقارالىق قاتىناستاردا تۇراقتاندىرۋشى ءرول اتقاراتىن، جانجالداردى شەشۋدە دەلدال رەتىندە ارەكەت ەتەتىن، ىنتىماقتاستىقتىڭ جاڭا فورمالارىن باستامالايتىن جانە كوپجاقتىلىق يدەيالارىن ىلگەرىلەتەتىن ەلەۋلى الەۋەتى بار.
سونىمەن قاتار، قازاقستان حالىقارالىق باستامالاردى ىلگەرىلەتۋدە ايتارلىقتاي تاجىريبەگە يە، بۇل ونىڭ جاھاندىق ساياساتتاعى جاۋاپتى جانە بەلسەندى قاتىسۋشى رەتىندەگى ءرولىن كورسەتەدى.
ەڭ ماڭىزدى باستامالاردىڭ ءبىرى – ازياداعى ءوزارا ىقپالداستىق جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەستى شاقىرۋ. قازاقستان ۇسىنعان بۇل پلاتفورما ايماقتىق قاۋىپسىزدىك پەن ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋدىڭ باستى مەحانيزمىنە اينالدى، ساياسي جانە ەكونوميكالىق جۇيەلەرى ءارتۇرلى ەلدەردى بىرىكتىرىپ وتىر.
سيريا قاقتىعىسىن رەتتەۋگە ارنالعان استانا پروسەسى دە قازاقستاننىڭ باستاماسىمەن ىسكە اسقان ماڭىزدى ديپلوماتيالىق جوبا بولىپ تابىلادى. بۇل پروسەسس قازاقستاننىڭ كۇردەلى حالىقارالىق كەلىسسوزدەردە دەلدال بولا الاتىن قابىلەتىن كورسەتىپ، ءتۇرلى تاراپتار اراسىندا ديالوگ ءۇشىن قولايلى جاعداي جاسادى.
قازاقستاننىڭ يننوۆاسيالىق ۇسىنىستارىنىڭ ءبىرى – حالىقارالىق بيولوگيالىق قاۋىپسىزدىك اگەنتتىگىن قۇرۋ يدەياسى. بۇل باستاما بيوتەحنولوگيالار مەن ەپيدەميولوگيالىق قاۋىپ-قاتەرلەرگە بايلانىستى قازىرگى زامانعى سىن-تەگەۋرىندەر تۇرعىسىندا ەلدىڭ جاھاندىق بيولوگيالىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىندە جەتەكشى ءرول اتقارۋعا دەگەن ۇمتىلىسىن كورسەتەدى.
قازاقستان سونداي-اق الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ سەزىن وتكىزۋدەگى ەڭبەگىمەن تانىلدى. بۇل فورۋم ءارتۇرلى دىندەر اراسىندا ديالوگتى دامىتۋعا جانە جاھاندىق دەڭگەيدە توزىمدىلىك پەن ءوزارا تۇسىنىستىكتىڭ نەگىزدەرىن نىعايتۋعا ىقپال ەتەدى.
بۇۇ-نىڭ بىتىمگەرلىك وپەراسيالارىنا قاتىسۋى قازاقستاننىڭ حالىقارالىق بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتى قولداۋعا دەگەن ادالدىعىن دالەلدەيدى.
سونىمەن قاتار، اتوم ەنەرگياسى جونىندەگى حالىقارالىق اگەنتتىك (ماگاتە) قامقورلىعىمەن تومەن بايىتىلعان ۋران بانكىن قۇرۋ باستاماسى ەلدىڭ يادرولىق قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى سەنىمدى سەرىكتەس رەتىندەگى بەدەلىن نىعايتتى.
ودان بولەك، بۇۇ-نىڭ تۇراقتى دامۋ ماقساتتارى بويىنشا وڭىرلىك ورتالىعىن قۇرۋ باستاماسى دا ايرىقشا ماڭىزدى. بۇل جوبا قازاقستاننىڭ جاھاندىق تۇراقتى دامۋ كۇن ءتارتىبىن ىلگەرىلەتۋدە جانە ەكولوگيا، ەكونوميكا مەن الەۋمەتتىك سالاعا قاتىستى نەگىزگى ماسەلەلەردى شەشۋدە بەلسەندى ءرول اتقارۋعا ۇمتىلىسىن كورسەتەدى.
ءىرى دەرجاۆالار مەن ورتا دەرجاۆالاردىڭ ديالوگى
– ءىرى دەرجاۆالار اراسىنداعى تەكەتىرەستەر جاعدايىندا ورتا دەرجاۆالار قانداي ءرول اتقارا الادى؟ ولاردىڭ ىقپالى ارتۋى مۇمكىن بە؟ قازاقستاننىڭ ءىرى دەرجاۆالارمەن سىندارلى ديالوگ جۇرگىزۋ تاجىريبەسى قانشالىقتى ءتيىمدى دەپ سانايسىز؟
– ورتاشا دەرجاۆالار الەمدىك ساياسي جۇيەدە ەرەكشە ورىن الادى، داعدارىستى باسقارۋ مەن ديپلوماتيادا بالاما تاسىلدەردى ۇسىنادى. ولاردىڭ قۇندىلىعى – بەيتاراپ ويىنشى رەتىندەگى قابىلەتىندە، ياعني ءوزارا كەلىسىمگە كەلۋ ءۇشىن بايلانىس ورناتۋداعى دانەكەر ءرولىن اتقارا الۋىندا. گەوساياسي امبيسيالارىنىڭ سالدارىنان قاقتىعىستارعا ءجيى ارالاساتىن ۇلى دەرجاۆالارعا قاراعاندا، ورتاشا دەرجاۆالار يكەمدىلىگىمەن جانە يدەولوگيالىق جۇكتەمەنىڭ ازدىعىمەن ەرەكشەلەنەدى.
تاريح بويىندا ولاردىڭ ءرولى كوبىنەسە كەلىسسوزدەرگە قولايلى جاعداي جاساۋ جانە قاقتىعىستاردى شەشۋگە كونسترۋكتيۆتى اتموسفەرا قالىپتاستىرۋ بولدى. مىسالى، قىرعي-قاباق سوعىس كەزىندە فينليانديا ناتو مەن ۆارشاۆا كەلىسىمى بلوكتارى اراسىندا شەبەر تەڭگەرىم ساقتادى. ول تەك بلوكارالىق قاقتىعىستاردان اۋلاق بولۋمەن شەكتەلمەي، ءوز ساياسي بەيتاراپتىلىعىن ديپلوماتيالىق كەزدەسۋلەر وتكىزۋ الاڭدارىن ۇسىنۋ ارقىلى حالىقارالىق شيەلەنىستى تومەندەتۋگە پايدالانعان.
قازاقستان دا ءارتۇرلى مۇددەلەر اراسىنداعى تەڭگەرىمدى تابۋدا، سونداي-اق قاراما-قايشى تاراپتاردى ءوز اۋماعىندا كەلىسىمگە كەلۋ ءۇشىن جيناۋدا ءوزىنىڭ قابىلەتتىلىگىن تابىستى كورسەتتى.
بۇۇ مەن قازاقستاننىڭ ارىپتەستىگى
– پرەزيدەنتتىڭ حالىقارالىق ارەنادا كوتەرگەن باستامالارى (مىسالى، يادرولىق قارۋسىزدانۋ، ايماقتىق ينتەگراسيا، ءدىنارالىق ديالوگ) بۇۇ دەڭگەيىندە قانداي ناتيجەلەرگە جەتۋى مۇمكىن؟ قازاقستاننىڭ بۇۇ مۇشە رەتىندەگى بەلسەندىلىگى ەلدىڭ حالىقارالىق ارەناداعى بەدەلىن نىعايتۋعا قالاي ىقپال ەتەدى؟ ورتا دەرجاۆالار مەن بۇۇ اراسىنداعى ارىپتەستىك قانداي جاڭا مۇمكىندىكتەر ۇسىنادى؟
– مەملەكەت باسشىسىنىڭ حالىقارالىق ارەناداعى باستامالارى، اسىرەسە بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى اياسىنداعى قىزمەتى، قازاقستاننىڭ ورتاشا دەرجاۆا رەتىندەگى ەرەكشە مۇمكىندىكتەرىن جاھاندىق ماقساتتارعا جەتۋ ءۇشىن قالاي پايدالانۋعا بولاتىنىن كورسەتەتىن جارقىن مىسال بولىپ تابىلادى. قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ نەگىزگى باعىتتارىن ەسكەرە وتىرىپ، بۇل باستامالاردى تالداۋ ەلىمىزدىڭ الەمدىك ساياساتقا ىقپالى ءوزىنىڭ گەوگرافيالىق شەكاراسىنان الدەقايدا اسىپ تۇسەتىنىن اڭعارتادى.
بىرىنشىدەن، يادرولىق قارۋسىزدانۋ ماسەلەسى قازاقستان ءۇشىن باسىم باعىتتاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى، جانە بۇل تاقىرىپتى ءبىز بۇۇ دەڭگەيىندە بەلسەندى تۇردە العا تارتىپ كەلەمىز. مىسال رەتىندە ەلىمىز اۋماعىندا تومەن بايىتىلعان ۋراننىڭ حالىقارالىق بانكىن قۇرۋ باستاماسىن ايتۋعا بولادى.
ەكىنشىدەن، قازاقستان ورتالىق ازياداعى مەملەكەتارالىق ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋ ماقساتىندا بۇۇ-نىڭ مۇمكىندىكتەرىن پايدالانا وتىرىپ، ايماقتىق ينتەگراسيانى دامىتۋ باعىتىندا بەلسەندى جۇمىس ىستەۋدە. نەگىزگى كۇش-جىگەر ەكونوميكا مەن سۋ رەسۋرستارى سالاسىنا باعىتتالعان. امۋداريا مەن سىرداريا وزەندەرىنىڭ ايماق ءۇشىن ستراتەگيالىق ماڭىزدىلىعىن ەسكەرە وتىرىپ، بۇل سۋ رەسۋرستارىن بىرلەسىپ باسقارۋ تۇراقتىلىقتى نىعايتۋ جانە قاقتىعىستاردى بولدىرماۋدىڭ نەگىزى بولا الادى. مۇنداي جوبالار ايماقتىق ىنتىماقتاستىقتىڭ تۇراقتى دامۋ ماقساتتارىنا قول جەتكىزۋدەگى قۋاتتى قۇرالعا اينالاتىنىن كورسەتەدى.
ءۇشىنشى باعىت – قازاقستاننىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدە بەلسەندى قولداپ وتىرعان كونفەسسياارالىق ديالوگقا بايلانىستى. الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ استانادا وتەتىن سەزى تولەرانتتىلىقتى نىعايتۋ، ەكسترەميزممەن كۇرەسۋ جانە ءارتۇرلى مادەنيەتتەردىڭ وكىلدەرى اراسىنداعى ءوزارا تۇسىنىستىكتى ارتتىرۋ ماسەلەلەرىن تالقىلاۋعا ارنالعان بىرەگەي الاڭ بولىپ تابىلادى. بۇل باستامالار بۇۇ-نىڭ زورلىق-زومبىلىق پەن راديكالدانۋدىڭ الدىن الۋ جونىندەگى جالپى كۇش-جىگەرىمەن سايكەس كەلەدى جانە ءدىنارالىق قاقتىعىستاردىڭ ءوسۋى جاعدايىندا ەرەكشە ماڭىزعا يە.
سونىمەن قاتار، قازاقستاننىڭ بۇۇ-نىڭ بىتىمگەرشىلىك ميسسيالارىنداعى ماڭىزدى ءرولىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋ قاجەت. ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ليۆانداعى UNIFIL سياقتى وپەراسيالارعا قاتىسۋى قاقتىعىستاردى بەيبىت جولمەن رەتتەۋدىڭ بەلسەندى جاقتاۋشىسى رەتىندەگى بەدەلىن ارتتىرۋعا ىقپال ەتەدى. بۇل سونداي-اق ورتاشا دەرجاۆالاردىڭ عالامدىق بەيبىتشىلىكتى قولداۋعا ايتارلىقتاي ۇلەس قوسا الاتىنىن كورسەتەدى.
سونىمەن بىرگە، سيرياداعى بەيبىتشىلىك پروسەسىندەگى قازاقستاننىڭ تاجىريبەسى، وندا استانا كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ الاڭى رەتىندە ارەكەت ەتتى، ءبىزدىڭ كەلىسسوزدەرگە ارنالعان بەيتاراپ پلاتفورما رەتىندە الەۋەتىمىزدى تاعى دا ايقىن دالەلدەيدى.
قازاقستاننىڭ كوپۆەكتورلى ساياساتى
– قازاقستاننىڭ كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياساتى بۇۇ ماقساتتارىنا قانشالىقتى سايكەس كەلەدى؟ بۇل ساياسات قازاقستاندى ورتا دەرجاۆا رەتىندە نىعايتا الا ما؟
– قازاقستاننىڭ كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياساتى حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋعا باعىتتالعان ستراتەگيالىق ءتاسىلدىڭ جارقىن ۇلگىسى بولىپ تابىلادى، ول بۇۇ-نىڭ ماقساتتارى مەن مىندەتتەرىنە تولىق سايكەس كەلەدى. بۇل ءتاسىل ەلىمىزدىڭ جاھاندىق جۇيەگە ۇيلەسىمدى ينتەگراسيالانۋىنا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ونى دامىتۋعا بەلسەندى تۇردە ىقپال ەتۋىنە، ءتۇرلى كۇش ورتالىقتارى اراسىنداعى بايلانىستىرۋشى بۋىن ءرولىن اتقارۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى.
قازاقستاننىڭ كوپۆەكتورلى ساياساتى سەرىكتەستىك قارىم-قاتىناستاردىڭ كەڭ اۋقىمىندا كورىنىس تابادى، ولاردىڭ ءارقايسىسى حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ اسا ماڭىزدى ماقساتتارىنا قول جەتكىزۋگە قىزمەت ەتەدى. مىسالى، «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسى اياسىنداعى قىتايمەن ىنتىماقتاستىق ايماقتىڭ كولىك جانە لوگيستيكالىق ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋدى قامتاماسىز ەتىپ قانا قويماي، ەكونوميكالىق ءوسۋدىڭ جاڭا كوكجيەكتەرىن اشادى.
بۇل ىنتىماقتاستىق ەكولوگيالىق تۇراقتىلىققا باعىتتالعان، باتىس ەلدەرى قولداپ وتىرعان باستامالارمەن ۇيلەسىمدى تۇردە ساباقتاسادى. مۇنداي ءتاسىل بۇۇ-نىڭ تۇراقتى دامۋ ماقساتتارىنا ارنالعان كۇن تارتىبىندە جاريالانعان جاھاندىق سەرىكتەستىك قاعيداسىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىن ايقىن كورسەتەدى.
قازاقستان ساياساتىنىڭ ماڭىزدى اسپەكتىلەرىنىڭ ءبىرى – ايماقتىق تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋدەگى ۇلەسىمىز. اۋعانستانداعى قاقتىعىستاردى رەتتەۋ جونىندەگى ايماقتىق پلاتفورمالار ارقىلى كورسەتىلىپ وتىرعان بەلسەندى قولداۋ ورتالىق ازياداعى قاۋىپسىزدىككە ىقپال ەتىپ قانا قويماي، قاقتىعىستاردىڭ الدىن الۋدىڭ الەمدىك جۇيەسىنە دە ماڭىزدى ۇلەس قوسادى.
قازاقستان تۇراقسىز ايماقتارداعى بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋ ماقساتىندا بۇۇ-نىڭ بىتىمگەرشىلىك كۇش-جىگەرىنە ەلەۋلى ۇلەس قوسىپ، كونسترۋكتيۆتى اراعايىنشى ءرولىن اتقارادى.
ايتا كەتۋ كەرەك، قازاقستاننىڭ كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياساتى ەلگە بىردە-بىر دەرجاۆاعا نەمەسە ەلدەر توبىنا تاۋەلدى بولماۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل نەگىزگى جاھاندىق جانە ايماقتىق كۇش ورتالىقتارىمەن ۇيلەسىمدى قارىم-قاتىناستار ارقاسىندا جۇزەگە اسىرىلادى.
قازاقستاننىڭ كوپۆەكتورلى ساياساتىنىڭ وسىنداي قۇرامداس بولىكتەرى ونىڭ سەنىمدى جانە بەيتاراپ دەلدال رەتىندەگى حالىقارالىق بەدەلىن نىعايتۋ ءۇشىن بەرىك نەگىز قالايدى. ەلدىڭ ءارتۇرلى سەرىكتەستەرمەن تابىستى ىنتىماقتاستىق جاساپ، سونىمەن بىرگە ءوز ۇلتتىق مۇددەلەرىن قورعاۋ قابىلەتى جاھاندىق ارەناداعى ستراتەگيالىق يكەمدىلىگى مەن كەمەلدىگىن كورسەتەدى. قازاقستان ورتاشا دەرجاۆا رەتىندە تەك حالىقارالىق وقيعالاردىڭ ىقپالىندا قالماي، ولاردا بەلسەندى تۇردە قاتىسا وتىرىپ، بەيبىتشىلىك، تۇراقتى دامۋ جانە حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق ىسىنە قوماقتى ۇلەس قوسا الاتىنىن دالەلدەيدى.
– سۇقباتىڭىزعا راقمەت!
سۇحباتتاسقان جاننا جومارت
