قازاقستانداعى عيماراتتار مەن جولداردىڭ قۇرىلىسىنا، ولاردىڭ ساپاسىنا قاتىستى سۇراقتار كۇن وتكەن سايىن ارتىپ كەلەدى. عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ ناقتى ەكونوميكانىڭ قاجەتتىلىكتەرىنە سايكەس كەلمەيدىگىنە قاتىستى شاعىمدار كوپتەن بەرى ايتىلىپ ءجۇر. ەۇۋ-دىڭ جول-قۇرىلىس سەكتورىنا اككرەديتتەلگەن قىزمەتتەردىڭ تولىق سيكلىن كورسەتۋ جونىندەگى ينجينيرينگتىك ورتالىعى ەرتەدەن ايتىلىپ كەلە جاتقان اتالمىش ماسەلەنى شەشۋگە نيەتتى. يننوۆاسيالاردى دامىتۋ دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى اسەل جەكسەمبايەۆا اتالعان ماسەلە قالايشا جۇزەگە اسىرىلعاندىعى جونىندە مالىمدەگەن-دى.
- اسەل حانىم، جوباعا قالاي كەلدىڭىز؟
– ماماندىعىم مەترولوگ، ستاندارتتاۋشى، الايدا مەن زەرتتەۋشىلىك جۇمىستارعا ۇنەمى قىزىعاتىنمىن. ماعان تەستىلەۋ، جاڭا عىلىمي ونەرتابىستار، جاڭا ماتەريالدار جاساۋ پروسەسى ۇنايدى. ءتىپتى مەنىڭ دوكتورلىق جۇمىسىم سەمەنتتىڭ ساپاسىن ارتتىرۋعا ارنالدى.
«ستاندارتتاۋ، سەرتيفيكاتتاۋ جانە مەترولوگيا» ماماندىعى بويىنشا دوكتورانتۋرانىڭ ەكىنشى كۋرسىندا مەن دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ گرانتىنا ءوتىنىش بەرگەن بولاتىنمىن جانە Michigan State University-دە PHD بويىنشا عىلىمي تاعىلىمدامادان ءوتتىم. ول جەردە ستاندارتتاۋ جانە سەرتيفيكاتتاۋ بويىنشا دوكتورلىق دارەجەمدى راستاپ، قورعادىم جانە ءبىر جىل ۋاقىتىمدى جاڭا سەمەنت قۇرامىن سىناقتان وتكىزۋگە جۇمسادىم. مىنە، وسىلايشا بويىمدا قۇرىلىس سالاسىنا، جاڭا قۇرىلىس ماتەريالدارى مەن جاڭا ستاندارتتارعا دەگەن قىزىعۋشىلىق پايدا بولدى. وسىلايشا قۇرىلىس سالاسىنا، جاڭا قۇرىلىس ماتەريالدارى مەن جاڭا ستاندارتتاردى ازىرلەۋگە قىزىعۋشىلىق تانىتتىم. ءسويتىپ، الەمدە وتە وزەكتى سانالاتىن Civil Engineeringء-تىڭ ورتاسىنا كەلىپ قوسىلدىم، سول جەردەن تابىلدىم. Civil Engineering جاسىل تەحنولوگيالارمەن، اتاپ ايتقاندا ءوندىرىس قالدىقتارىن پايدالانۋمەن تىعىز بايلانىستى. شەتەلدە جانە قازاقستاندا ءوندىرىس قالدىقتارىنىڭ قانشا ءتۇرى بار جانە ولاردى پايدالانۋ باعىتىندا الەم ەلدەرىنىڭ مۇنداي قالدىقتاردى قارقىندى تۇردە پايدالانۋعا باعىت العاندىعى مەنى تاڭعالدىردى.
ميچيگان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بازاسىندا قۇرىلىس ماتەريالدارىن تەرەڭ، ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەۋ ءۇشىن قاجەتتى ۇلكەن زەرتحانا بار، مەن، ارينە، مۇنداي زەرتحانا قىزمەتىن جان-جاقتى پايدالاندىم. كوپ ۇزاماي عىلىمي ەدۆايزەرىم، پروفەسسور ماحمۋد حاكپەن بىرلەسىپ جازعان جاريالانىمدارىم جوعارى رەيتينگتى باسىلىمداردا جارىق كورە باستادى. جازعان ماتەريالدارىمدا مەن قۇرامى جاعىنان سەمەنتكە ايتارلىقتاي ۇقساس كەلەتىن بولات بالقىتاتىن قوج (شلاك) قالدىقتارىن پايدالانۋ تاجىريبەسىمەن ءبولىستىم. مۇنداي زەرتتەۋلەر وزەكتى بولىپ شىقتى، سەبەبى اتالمىش ماسەلەمەن الەمدە ونداعان عالىمدار عانا اينالىساتىن بولىپ شىقتى. سودان بەرى قالدىقتاردى ساپالى جانە ەكولوگيالىق تازا ماتەريالدارعا اينالدىرۋ مەنىڭ عىلىمي قىزىعۋشىلىقتارىمنىڭ نازارىنا اينالا باستادى. كوپ ۇزاماي ءبىز دۇنيەجۇزىلىك بانك پەن ءسدياوم گرانتىن جەڭىپ الدىق، وسىلايشا قۇرىلىس ماتەريالدارىنىڭ قۇزىرەتتى ورتالىعىن قۇرۋعا قول جەتكىزدىك. بۇل مەنىڭ عىلىمي جۇمىسىمنىڭ كەلەسى كەزەڭىنە اينالدى. ءبىز جاڭا «جاسىل» قۇرىلىس ماتەريالدارىن ازىرلەۋ ءۇشىن ونەركاسىپ قالدىقتارىن زەرتتەۋ، شيكىزاتتىڭ نانوقۇرىلىمدارىن زەرتتەۋ تاقىرىبى بويىنشا توپ قۇردىق. ستاندارتتارمەن، زەرتحانالاردى اككرەديتتەۋ پروسەدۋراسىمەن، بىلىكتىلىگى مەن PhD دارەجەسىمەن جۇمىس ىستەۋدەگى پراكتيكالىق تاجىريبەم ماعان ENU-Lab عىلىمي-وندىرىستىك ورتالىعىنا جەتەكشىلىك ەتۋگە مۇمكىندىك بەردى.
ءبىز شەتەلدىك جانە قازاقستاندىق عىلىمي بازالاردى سالىستىردىق، تاۋەكەلدەر مەن مۇمكىندىكتەردى تالدادىق جانە زەرتحانانى اككرەديتتەۋ سالاسىن بارىنشا كەڭەيتۋدەن باستاۋ كەرەكتىگىن ءجىتى تۇسىندىك. ارينە، قازاقستاندا ءتۇرلى قىزمەت تۇرلەرىنە قاتىستى كوپتەگەن اككرەديتتەلگەن زەرتحانالار بارشىلىق، الايدا تاپسىرىس بەرۋشىگە يدەيادان باستاپ ونى ەنگىزۋگە دەيىن «كىلتپەن» قىزمەت كورسەتەتىن ءبىرىڭعاي ورتالىق جوق.
ارينە، گرانت الۋ پروسەدۋراسىنىڭ وتە كۇردەلى بولعانى بەلگىلى. دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ ونداعان حالىقارالىق ساراپشىلارى وزدەرىنىڭ ۇسىنىستارىن بەردى، سوعان سايكەس ءبىز ءوزىمىزدىڭ ءوتىنىم قۇجاتتارىمىزدى قايتا وڭدەدىك. دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ عىلىم جانە كوممەرسيالاندىرۋ جونىندەگى حالىقارالىق كەڭەسى بىزگە قولداۋ ءبىلدىردى. بۇل ءبىزدى شابىتتاندىرا ءتۇستى. وسى جىلى ءبىز قاجەتتى جوعارى دالدىكتى عىلىمي جابدىقتاردى ساتىپ الدىق جانە قازاقستاندىق قۇرىلىس يندۋسترياسى ءۇشىن قاجەتتى زەرتحانالاردى اككرەديتتەدىك. وسى ۋاقىتقا دەيىن عالىمدارىمىز سەمەنتكە جاڭا قوسپالار جاساپ، حالىقارالىق پاتەنتكە قول جەتكىزدى.
سونداي-اق، ءبىز ءبىر ۋاقىتتا ءوزىمىزدىڭ نەگىزگى مىندەتىمىز – قىزمەتتەردى كوممەرسيالاندىرۋ بويىنشا جۇمىس جاسادىق. اككرەديتتەۋ قىزمەتتەرى بيزنەس تاراپىنان ۇلكەن سۇرانىسقا يە. ماسەلەن، قۇرىلىمدىق دەڭگەيدە سەمەنت ساپاسىن باعالاۋ ماسەلەلەرىنە قاتىستى جۇمىستار جوقتىڭ قاسى. ارينە، كەز كەلگەن ءونىمنىڭ ەگجەي-تەگجەيلى تەكسەرىلمەيتىندىگى بەلگىلى. بۇل جول ماتەريالدارىن سىناۋعا جانە جاڭا يننوۆاسيالىق شەشىمدەردى ازىرلەۋگە جانە ەنگىزۋگە قاتىستى ماسەلە. وسى ايتىلعانداردىڭ بارلىعى دامۋدىڭ كەلەسى كەزەڭىنە اينالدى. ءبىز جول زەرتحاناسىن قايتا جابدىقتادىق جانە قىزىعۋشىلىقتارىمىزدى ودن ءارى كەڭەيتە تۇستىك. ال نارىق مۇنى قولداي باستادى. بىزگە مەملەكەتتىك جانە جەكە قۇرىلىمدار جۇگىنە باستادى. العاشقى تاپسىرىستار جاسالدى، ەندى بىزگە شتاتتى كەڭەيتۋ ماسەلەسى جونىندە ويلانا بەرۋگە بولادى.
ارينە، بىزدەن باسقا ارنايى ۋاكىلەتتى عزي، كولىك مينيسترلىگىنە قاراستى اۆتوموبيل جولدارى كوميتەتىنىڭ بار ەكەنىن جاقسى بىلەمىز، الايدا بۇل جەردە بەلگىلى ءبىر الشاقتىقتىڭ بار ەكەنى بەلگىلى. عىلىممەن بايلانىستى الشاقتىق، جول ماماندارىنىڭ تاپشىلىعى، اراداعى تولىققاندى ءوزارا ءىس-قيمىلدىڭ بولماۋى.
سول سەبەپتى دە ءبىز كاسىبي بايلانىستاردى ورناتا باستادىق، قاجەتتىلىكتەر مەن قيىنشىلىق تۋعىزىپ وتىرعان ماسەلەلەردى انىقتاۋ ماقساتىندا عالىمدارىمىز قۇرىلىس جانە جول كومپانيالارىمەن كوپتەگەن كەزدەسۋلەر وتكىزدى. ءبىز ولاردىڭ سۇرانىستارىن جۇيەلەدىك، ءسويتىپ بارلىق سالالاردىڭ، ياعني مۇناي-حيميا جانە قۇرىلىس، كولىك سالالارىنىڭ بىر-بىرىنە قالاي تاۋەلدى بولاتىنىن تۇسىنە باستادىق. بۇل بىزگە عىلىم نارىقتىڭ قاجەتتىلىكتەرى ءۇشىن جۇمىس ىستەۋى ءتيىس دەگەن نەگىزگى قاعيدانى تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەردى. وكىنىشكە وراي، بۇل وسى ۋاقىتقا دەيىن تەك ءسوز جۇزىندە ايتىلىپ كەلدى.
- بيزنەس ءسىزدىڭ ديالوگ قۇرۋعا دەگەن ۇمتىلىسىڭىزدى قالاي قابىلدادى؟ ءسىزدىڭ بيزنەسپەن قارىم-قاتىناسىڭىز قاي دەڭگەيدە ءوربىدى؟
تۇسىنەسىز بە، عىلىمنىڭ باستى كەمشىلىگى - بيزنەسپەن تىلدەسۋدى بىلمەيتىندىگىندە جاتىر. عالىمداردىڭ كوپتەگەن ازىرلەمەلەرى بار، الايدا ونداي جۇمىستار سۇرانىسقا يە مە، جوق پا؟ ولاردى نارىققا قالاي ۇسىنۋعا بولادى؟ دەمەك، وندىرۋشىلەر عالىمدارعا سەنىمسىزدىك ارتىپ وتىر دەگەن ءسوز. ولارمەن ديالوگ قۇرۋدى مەن ءوزىمنىڭ باستى ميسسيام دەپ بىلەمىن. وندىرۋشىلەردىڭ ازىرلەمەلەرىمىزگە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارى مەنى شابىتتاندىرادى. شىن مانىندە، ولار ءۇشىن قازاقستان عىلىمى – ينكوگنيتو تەررا (جاسىرن، استىرتىن). بۇل ارىپتەستەرىمنىڭ بويىندا تاماشا سەزىم ۇيالاتادى. سەبەبى ەڭبەكتەرى ەل ءۇشىن ماڭىزدى بولا تۇسەتىنى بەلگىلى. عىلىم بيزنەستىڭ تاپسىرىسى بويىنشا جۇمىس ىستەۋى ءتيىس. كەرىسىنشە بولۋى مۇمكىن ەمەس. قاراپايىم بولىپ كورىنەتىن مۇنداي ويعا جەتە ءبىلۋ قاجەت. وزىندىك ونەركاسىپتى دامىتۋدىڭ، يننوۆاسيالىق ماتەريالداردى قۇرۋدىڭ، يمپورتتى شەتتەتۋدىڭ، ىعىستىرۋدىڭ كىلتى وسى جەردە جاتىر. ماسەلەن، بيزنەس OSB پانەلدەرىنە بالاما ءونىمدى سۇرادى دەلىك. بۇگىنگى تاڭدا مۇنداي ءونىمدى ساتىپ الۋ قىمباتقا ءتۇسىپ وتىر، لوگيستيكا كۇردەلەنە جانە قىمباتتاي ءتۇستى. ەندىگى مىندەتىمىز – شەتەلدىك انالوگتارمەن ساپاسى جاعىنان دا، باعاسى جاعىنان دا باسەكەگە قابىلەتتى تەحنولوگيا جاساۋ. الايدا ەڭ باستىسى – قازاقستاندا كوپتەپ سانالاتىن وندىرىستىك قالدىقتاردى كادەگە جاراتۋ.
ءقازىردىڭ وزىندە ءبىزدىڭ ازىرلەمەلەرىمىز سىناقتان تولىقتاي ءوتتى، ءتىپتى ەكوپانەل جوباسىنا ينۆەستيسيا سالۋعا دايىن ينۆەستور دا تابىلىپ وتىر. بۇل ءبىزدىڭ العاشقى بىرلەسكەن جوبامىز بولماق. بيزنەسپەن جۇمىس ىستەۋدىڭ ارتىقشىلىعى وسى جەردەن كورىنەدى. ويتكەنى، ءوز شەشىمدەرىن قابىلداۋدا جەدەل ءارى تاۋەلسىز ارەكەت ەتەدى.
- ءقازىر مەگاگرانتقا قول جەتكىزىپ وتىرسىز. قانداي شارتتار نەگىزىندە؟
- 2023 جىلى عىلىم كوميتەتىنىڭ كونكۋرسى اياسىندا ءبىز قر-دا قۇرىلىس-تەحنيكالىق ينجينيرينگ ورتالىعىن قۇرۋعا مەگاگرانت العان بولاتىنبىز. ءقازىردىڭ وزىندە بيزنەسكە ۇسىنا الاتىن 20-30-عا جۋىق ازىرلەمەلەرىمىز بار. سونىمەن قاتار، ءبىز الەمدە قۇرىلىس يندۋسترياسىنىڭ قاي باعىتتا جانە ونىڭ قالاي دامىپ جاتقانىن مۇقيات قاداعالاي الامىز. ءبىزدىڭ كومپانيالار قۇرىلىس نارىعىنداعى جاڭا تەندەنسيالاردى ۇنەمى باقىلاي بەرمەيدى. ءبىز شىنىمەن دە عىلىمعا، وتاندىق ءوندىرىستى قۇرۋعا ۇلەس قوسقىمىز كەلەدى. سول سەبەپتى جىلدام جەڭىسكە جەتۋدىڭ جولىن ىزدەۋ ۇستىندەمىز. ول ءۇشىن عالىمدار مەن وندىرۋشىلەر بىرىگۋى ءتيىس.
- ءسىز وسى تۇرعىدان العاندا مەملەكەتتىڭ قولداۋىن سەزىنەسىز بە؟ ءتيىستى مەملەكەتتىك باعدارلامالار قانشالىقتى ءتيىمدى؟
- ءبىز مەملەكەت باسشىسى مەن ۇكىمەتتىڭ عىلىمدى قارجىلاندىرۋعا بولىنەتىن قاراجاتتىڭ ءتيىمدى بولۋىنا قانشالىقتى باعدارلانىپ وتىرعانىن جاقسى سەزىنەمىز. جاپونيا، كورەيا، پولشا، اقش ۋنيۆەرسيتەتتەرىنەن بىرنەشە ونداعان قازاقستاندىق جانە شەتەلدىك جۇمىس توبى جاڭا ازىرلەمەلەر مەن ولاردى وندىرىسكە ەنگىزۋ جونىندە تۇراقتى ديالوگ جۇرگىزۋدە.
- شىنىندا دا، قازاقستاندا عىلىمدى كوممەرسيالاندىرۋعا كوپ قاراجات بولىنۋدە. مۇنداي قاراجاتتىڭ بوسقا كەتپەۋى ءۇشىن قانداي ارەكەتتەر جاسالۋى كەرەك، سەبەپتەرىن اتاپ وتسەڭىز؟
– بىرىنشىدەن، بىزدە تابىس اكەلەتىن اككرەديتتەلگەن زەرتحانا جۇمىس ىستەيدى. ەكىنشىدەن، ءبىز بيزنەستىڭ قاجەتتىلىكتەرىنە سۇيەنەمىز جانە ازىرلەمەلەرىمىزدى ساتىپ الۋعا جانە وندىرىسكە ەنگىزۋگە مۇددەلى ەكى-ۇش الەۋەتتى ينۆەستورىمىز دا بار. ۇشىنشىدەن، ءبىزدىڭ عالىمدار زەرتتەۋ ناتيجەلەرىن جوعارى رەيتينگى بار حالىقارالىق جۋرنالداردا جاريالايدى، بۇل ولاردىڭ ەڭبەكتەرى الەمدە وزەكتى ەكەنىن راستاي تۇسەدى جانە مۇنداي ازىرلەمەلەر پاتەنتتەلگەن. تورتىنشىدەن، ءبىز ەۇۋ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ءبىرقاتار عزي، قازقسعزي، جول اكتيۆتەرىنىڭ ساپاسى ورتالىعى، سونداي-اق باسقا دا تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتتەر قۇرامىندا جۇمىس كونسورسيۋمىن قۇردىق. تۇپتەپ كەلگەندە، وسى جولدا جالعىز ءجۇرىپ كەلە جاتقان جايىمىز بار.
ەڭ باستىسى، ءبىز نارىقتىڭ قاجەتتىلىكتەرىن تۇسىنەتىن، كەز كەلگەن پروسەستى ستاندارتتاۋ جانە سەرتيفيكاتتاۋ ماسەلەلەرىن تەرەڭ تۇسىنەتىن عالىمدار توبىن قۇرا بىلدىك. ءبىز عالىمداردىڭ عىلىمي الەۋەتىن بيزنەسكە جاقىنىراق باعىتتاۋعا بارىنشا تىرىسۋ ارقىلى تاپسىرىس بەرۋشىلەردىڭ سەنىمىنە يە بولدىق.
