“ايماقتىڭ ساياسي جەتەكشىلەرى شىڭجاڭ ولكەسىندەگى قۋعىن-سۇرگىندى ايىپتاۋعا باتىلى بارا بەرمەيدى. كەرىسىنشە، بۇل ماسەلەدە بەيجىڭنىڭ انتيسەپاراتيزمگە قارسى كۇرەسىن قولدايتىن ورتاق ۇيعارىم بار. قىتايعا دا كەرەگى وسى...”، – دەيدى نيۆا حانىم.
بەيجىڭ اراداعى الىس-بەرىستى ساياسي قۇرال رەتىندە ۇتىمدى پايدالانىپ وتىر. ەكونوميكالىق ارىپتەستىكتىڭ استارىندا ساياسي ىقپالىن كۇشەيتۋ مۇراتى جاتىر.
بيلىكتەگى ەليتانىڭ اۋزىن مايلاپ ۇيرەنگەن بەيجىڭ ورتا ازياداعى شەندى-شەكپەندىنىڭ ءالسىز جەرىن جاقسى بىلەدى. ايماقتاعى ساياسي ەليتانىڭ سۇرانىسىن وتەپ، قىتايمەن بايلانىستى بيزنەس جوبالارىن قارجىلاندىرۋ ارقىلى بايلاپ-ماتاپ العان. ياۋدىڭ ايتۋىنشا ورتا ازيا باسشىلارىنىڭ شىڭجاڭداعى قۋعىن-سۇرگىنگە كەلگەندە جۇمعان اۋزىن اشپاي، جاۋاپتان جالتارىپ كەتۋى دە سودان.
جۇڭگو كۋرورتىنىنىڭ تۇراقتى كليەنتى كىمدەر؟
جۇڭگو باسقالارعا قاراعاندا ەرتە قامدانعان. ورتا ازياعا سوناۋ 90-شى جىلدارى كوز سالىپ، ساياسي ءھام ەكونوميكالىق ارىپتەستىكتىڭ ىرگەتاسىن قالاۋعا كوشكەن.
كسرو شەكپەنىنەن شىققان ايماق ەلدەرىنىڭ باسشىلارى قىتايدىڭ قىمباتتى كۋرورتتارىندا دەمالىپ، اۋناپ-قۋناپ قايتۋدى ادەتكە اينالدىرعان.
“1990-2000 جىلداردىڭ ارالىعىندا ورتا ازيا ليدەرلەرى قىتايعا كۇن قۇرعاتپاي كەلەتىن. رەسمي ساپاردان بولەك، وي سەرگىتىپ، بوي جازىپ قايتاتىن.
ماسەلەن ۇزاق جىل ەل باسقارعان نازاربايەۆ مەن ەمومالي راحمون سانياداعى قىتايدىڭ ءداستۇرلى مەديسينا كۋرورتتارىنا ءجيى كەلەدى.
جۇڭگو ورتا ازيانىڭ رەسمي وكىلدەرىنە ارنالعان وقۋ باعدارلامالارىن ءوز قالتاسىنان قارجىلاندىرۋدا. ايماقتاعى ەليتانىڭ ءبىرازى قىتايدا وقىپ، قىتايدا ءبىلىم العان. بەيجىڭ وسى ارقىلى ءوزىنىڭ ساياسي يدەولوگياسىن دارىپتەپ، ورتا ازيادان كەلگەن شەنەۋنىكتەرگە بۇدان ۇلگى الۋدى ۇگىتتەۋدە”، – دەيدى ساراپشى.
شىڭجاڭداعى قازاقتار؟ بيلىك نە ىستەرىن بىلمەي، داعدارىپ وتىر
جۇڭگو ورتا ازيانى ۋىسىنان شىعارماي، مىقتاپ ۇستاۋدا. ايماقتان نەنى قالاسا، سونى الادى. شىڭجاڭ ماسەلەسىندە ايماق باسشىلارىنىڭ ءبىراۋىزدى بولۋىن تالاپ ەتەدى. بۇعان ساي ورتا ازيا ەلدەرى شىڭجاڭداعى قىسپاققا شىداماي، شەكارانى كەسىپ وتكەن جۇڭگو ازاماتتارى، ياعني ەتنيكالىق ۇيعىر، قازاق، قىرعىزدى بەيجىڭنىڭ سۇراۋى بويىنشا دەپورتاسيالاۋى ءتيىس.
“ايتالىق ءبىر توپ ادام شەكارانى زاڭسىز كەسىپ ءوتىپ، قازاقستان بيلىگىنەن بوسقىن مارتەبەسىن سۇرادى دەلىك. شارت بويىنشا قازاقستان الگى ازاماتتاردى الدى-ارتىنا قارايلاتپاي، جەدەل كەرى قايتارۋى قاجەت. وسى كۇنگە دەيىن بەيجىڭنىڭ قالاۋى قالتقىسىز ورىندالىپ كەلدى. تەك سوڭعى جىلدارى بۇعان حالىق قارسى شىعىپ، ەل ۇكىمەتى ەتنيكالىق قازاقتارعا قاتىستى پوزيسياسىن ءسال-پال جۇمسارتتى”، – دەيدى ساراپشى.
ءدال ءقازىر قازاق بيلىگى نە ىستەرىن بىلمەي داعدارىپ وتىر. ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالعان ساياسي ەليتا قاي جاعىنا جىعىلارىن بىلمەي دال. بۇلاي تارتسا وگىز ولەدى، بۇلاي تارتسا اربا سىنادانىڭ كەرى. حالىقتىڭ اشۋىنا تيسە قازىرگى ساياسي جۇيەنىڭ شاڭىراعى شايقالادى، بەيجىڭنىڭ كوڭىلىنە كىربىڭ تۇسىرۋگە تاعى بولمايدى.
نيۆا ياۋ ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ قىتايدىڭ ءسوزىن سويلەۋدەن وزگە امالى جوق دەيدى.
ونىڭ پايىمداۋىنشا بەيجىڭ ايماقتى باتىسقا قارسى قالقان رەتىندە پايدالانۋدا. ورتا ازيانى شىڭجاڭداعى قۋعىنداۋعا كوز جۇما قاراپ، قىتايدىڭ وسى باعىتتاعى پوزيسياسىن قۇپتايتىن ساياسي پۋلعا ەنگىزىپ جىبەرگەن.
ورتا ازيا باسشىلارىنا تاپسىرما: قىتايدى سىناۋعا جول بەرمەڭىزدەر
ءسوي دەگەن نيۆا ياۋ بەيجىڭنىڭ ايماق ەلدەرىن دەگەنىنە كوندىرىپ، قالاعانىن الاتىنىن تاعى ءبىر قايتالاپتى.
ورتا ازياداعى بەلسەندى اۋديتوريانىڭ انتيقىتايلىق اكسيالارى بەيجىڭگە جاقپاي قالعان كورىنەدى. جۇڭگو بيلىگى ايماقتاعى بەس ەلدىڭ باسشىسىنان بۇل ماسەلەنى ۋاقىت وزدىرماي كەز-كەلگەن جولمەن شەشۋدى سۇراعان.
ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا بۇل بوگدە ەلدىڭ ىشكى ىسىنە اشىق كيلىگۋدىڭ كورىنىسى.
“ايماقتاعى جۇڭگو ەلشىلىكتەرى تىرناق استىنان كىر ىزدەۋدىڭ حاس شەبەرى. الدىمەن قىرعىزدىڭ اقپارات قۇرالدارى بەيجىڭدى قۇبىجىق قىپ كورسەتكەنى ءۇشىن ەلدىڭ ءبىرىنشى باسشىسىنا شاعىمداندى. جۇڭگو ساياساتىن سىناعان ساراپشىلاردى قىلمىسكەرگە تەڭەدى.
تاجىكتەگى جاعداي دا وسىعان ۇقساس. بۇل ەلدە انتيقىتايلىق پىكىر ءبىلدىرۋ قىلمىس جاساعانمەن پارا-پار، سوتتالاسىز. قىرعىزستاندا مۇنداي بەلسەندىلەردىڭ بىرنەشەۋى قاماۋعا الىنعان”، – دەيدى ول.
ساراپشىنىڭ ءسوز اۋانىنا قاراعاندا ۋاقىت وتە كەلە قىتايدى سىناۋ تابۋ تاقىرىپقا اينالادى. بەيجىڭگە “ءتىل تيگىزگەنىڭىز” ءۇشىن اباقتىدان ءبىر-اق شىعاسىز. جۇڭگو بيلىگى ورتا ازيا باسشىلارىنان ءدال وسىنى تالاپ ەتۋدە.
جۇڭگو قىسىمىنا ۇشىراعان ەلدەردىڭ قاتارىندا قازاقستان دا بار. بەيجىڭ ءبىزدىڭ ەلدىڭ شىڭجاڭنان قاشقان ەتنيكالىق قازاقتاردى قابىلداۋىنا قارسى. ولاردى قابىلداۋ ارقىلى ءبىزدىڭ ەل شىڭجاڭداعى رەپرەسسيا تۋرالى قاۋەسەتتى راستاپ، باتىس پەن اقش-تىڭ كۇدىگىن ۇلعايتا تۇسەدى-مىس.
“2010 جىلدان باستاپ قىتايدىڭ رەپرەسسيالىق ساياساتى كارىنە ءمىندى. ولكەدەگى قۋعىن كورگەن از ۇلتتار اتاجۇرتىنان بەزىپ، قازاقستان مەن قىرعىزستان شەكاراسىن زاڭسىز كەسە باستادى. ءبىرقاتارى بوسقىن مارتەبەسىن سۇرادى. كوپشىلىگى قازاق، قىرعىز شەكاراشىلارىنىڭ قولىنا ءتۇسىپ، ىلگەرىدەگى شارت بويىنشا لەزدە قىتايعا قايتارىلىپ وتىردى. كوشى-قون تالابىنا ساي ولاردان “كىمسىڭ؟”، “قايدان كەلەسىڭ؟ دەپ تە سۇراعان جوق”، – دەيدى نيۆا حانىم.
جۇڭگو تەحنولوگياسى نەسىمەن ءقاۋىپتى؟
بەيجىڭنىڭ ءبىرقاتار تەحنولوگيالىق ونىمىنەن باس تارتقان اقش-تان باسقالار دا ساباق الۋى ءتيىس. نيۆا ياۋدىڭ پىكىرىنشە جۇڭگو تەحنولوگياسىن تالعاۋسىز، تالعامسىز تۇتىنا بەرۋ ءقاۋىپتى.
ايتالىق، “اقىلدى قالا” اتتى جۇڭگو تەحنولوگياسى سىرت كوزگە ءقاۋىپسىز كورىنگەنمەن، ارعى جاعىندا ساياسي استارى بار جوبا.
“بۇل تەحنولوگيا جول قوزعالىسىن قاداعالاۋ مەن جولداعى قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدە وتە-موتە پايدالى. الايدا تاياقتىڭ ەكى ۇشى بارىن ۇمىتپايىق. بەلگىلى ءبىر ەلگە مۇنداي تەحنولوگيانى ەنگىزگەن جۇڭگو سول ەلدەگى حالىق سانىنىڭ ستاتيستيكاسى مەن تۇرعىنداردىڭ بارىس-كەلىسىن تىكەلەي ەفيردە باقىلاپ وتىرادى. بىلايشا ايتقاندا بوتەن ەلدىڭ قوعامي-الەۋمەتتىك تىنىس-تىرشىلىگى بەيجىڭ بيلىگىنىڭ الدىندا جارقىراپ جاتادى.
“اقىلدى قالا” تەحنولوگياسى قىتايدىڭ اسكەري جوباسى. وسى تەحنولوگيانى قولدانا وتىرىپ بەيجىڭ كەز-كەلگەن ەلدىڭ كيبەركەڭىستىگىن تالقانداي الادى. كوشەدەگى كەز-كەلگەن باعدارشامدى ءسوندىرىپ، كولىك اپاتىن نەمەسە ۇزىن-سونار كەپتەلىس تۋعىزۋى مۇمكىن.
مۇنىڭ ءبارىن جۇڭگو ۇيىمداستىرعانىن تۇرعىنداردىڭ قاپەرىنە دە كىرمەيدى…”، – دەيدى ياۋ.
سوندىقتان دا ورتا ازيا ەلدەرىنە ءوزىنىڭ وسى باعىتتاعى ءتول تەحنولوگياسىن ازىرلەۋ قاجەت دەگەن كەڭەس بەرىپ وتىر. الايدا ايماق باسشىلارىنىڭ بۇعان قۇلاق اسۋى ەكىتالاي. بەيجىڭنىڭ ايتقانىنان شىقپايتىن ورتا ازيا قىتايدا جاسالعان تەحنولوگياعا تاۋەلدى بولىپ قالعان. اقش پەن باتىستىڭ بايبالامى ايماق ەلدەرىن اينالىپ وتكەن ءتۇرى بار.
“ورتا ازيا جۇڭگو تەحنولوگياسىن ءدال بۇگىنگى قارقىنمەن تۇتىنار بولسا، كۇندەردىڭ كۇنى باس ەركىندىگىنەن ايىرىلادى. قۇپيا مالىمەتتەر بەيجىڭنىڭ قولىنا ءوتىپ، ايماقتاعى كيبەر قاۋىپسىزدىككە قاتىستى زاڭ جوبالارى قىتايدىڭ قالاۋىن ەسكەرىپ قابىلدانادى”، – دەيدى نيۆا ياۋ.
ساراپشى ءسوز ەتىپ ءوتىپ وتىرعان جايتتى ساياساتتا “جۇمساق كۇش” دەپ اتايدى. ورتا ازيا ەلدەرى ءال ءازىر مۇنىڭ سالدارىن تولىقتاي سەزىنە قويعان جوق. البەتتە قىتايمەن اراداعى قارىم-قاتىناستى تەك ءبىرجاقتى باعالاۋعا بولماس.
نيۆا حانىمنىڭ ايتۋىنشا بەيجىڭ ءبىرقاتار سالادا كورگەن-تۇيگەنىمەن ءبولىسىپ تە وتىر. ايتالىق تۇرىكمەن جاستارىنا قىتايدا ءبىلىم الۋىنا جاعداي جاسالعان. جوبانى CNPC مۇناي كومپانياسى قارجىلاندىرادى. ءدال وسى كومپانيا دەمەۋشىلىك ەتەتىن مۇنداي باعدارلاما قازاقستاندا دا بار. CNPC اقتوبەدە 16 جاستان اسقان بوزبالالارعا ارنالعان ارنايى ستيپەنديا تاعايىنداعان. مۇنى ۇتىپ العان جاستار قىتايدا مۇناي-گاز سالاسى بويىنشا ءبىلىم الىپ، كەيىننەن قىتايعا تيەسىلى “اقتوبەمۇنايگاز” كومپانياسىنا جۇمىسقا تۇرادى.
ءقاۋىپ قىتايتانۋشىدان كەلۋى مۇمكىن
وسىدان ەكى جىل بۇرىن قىتايتانۋشى كونستانتين سىروەجكينگە ۇكىم شىقتى. حاباردار بولارسىزدار. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى:
“الماتى قالالىق مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق قىلمىستىق ىستەر جونىندەگى سوت كونستانتين لۆوۆيچ سىروەجكيندى "مەملەكەتكە وپاسىزدىق جاساۋ" (175-باپ، 1ء-بولىم) بابى بويىنشا كىنالى دەپ تانىپ، 10 جىلعا سوتتادى" دەلىنگەن حابارلاما تاراتقان.
سىروەجكيندى ەسكە العانىمىز بەكەر ەمەس.
نيۆا ياۋ ورتا ازيا ەلدەرى قىتايدى مۇلدە تانىمايدى دەپ ەسەپتەيدى. قىتايدى جەتە بىلمەيمىز. ول تۋرالى مالىمەت تىم تاپشى. ال بەيجىڭ بولسا ۇزاق جىلدار بويىنا ايماقتاعى قىتايتانۋشىمەن قويىن-قولتىقتاسىپ جۇمىس ىستەپ كەلەدى…
“ولاردىڭ تامىرىن باسىپ، ءالى كۇنگە دەيىن سىر سۋىرتپاقتاۋدا. بەيجىڭ ورتالىق ازيا قوعامىنىڭ جۇڭگو تۋرالى نە ويلايتىنىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن بىلگىسى كەلەدى. جۇڭگو ىقپالىنداعى سپيكەرلەر البەتتە سىني پىكىر بىلدىرمەيدى.
بەيجىڭنىڭ ايماققا قاتىستى وسى كۇنگە دەيىن سارىمايداي ساقتاپ كەلگەن ۇزاقمەرزىمدى ستراتەگياسى بار. ول مۇنى ەندى-ەندى جۇزەگە اسىرۋعا كىرىستى.
ورتا ازيا مەن بەيجىڭ اراسىنداعى بايلانىسقا بيىل 30 جىل تولدى. قىتايدىڭ قازىرگى اياق الىسىنا قاراپ، ونىڭ ەرتەڭگى ءجۇرىسىن باجايلاي ءبىلۋ قاجەت. ماسەلە ايماق ەلدەرىنىڭ بۇل تاراپتاعى پايىمى، تانىمى قانداي؟ ورتا ازيا قىتايدى تانىمايدى. تانىماعاسىن قانداي ءقاۋىپ كۇتەرىن دە بىلمەيدى…”، – دەيدى نيۆا ياۋ.
ساراپشى ورتا ازياداعى كوررۋپسيانىڭ تامىر جايۋىنا – قىتايدى كىنالى دەپ سانايدى. ايماقتا جەمقورلانعان ساياساتكەرلەردىڭ قاۋلاپ كەتۋىنە بەيجىڭنىڭ ەليتاعا باعىتتالعان ديپلوماتياسى “جاردەمدەسىپ” وتىر. بۇدان قاراپايىم حالىق جاپا شەگۋدە. بۇل يدەولوگيا ىقىلىم زاماننان بەرى وزگەرمەگەن، وزگەرمەيدى دە.
“ءارى كەتسە ون جىل ۋاقىت قالدى. ايماق ەليتاسى وسى ۋاقىتتا دەيىن ەل مۇددەسىن ەسكەرىپ، ماڭىزدى شەشىم قابىلداۋى قاجەت. كەشىكتى ەكەن قىتايعا جۇتىلادى”، – دەيدى ياۋ.
ازىرلەگەن، دۋمان بىقاي
