يەگىندە ساقالى، ۇستىندە كوستەمى، باسىندا تاقياسى بار الپىستان اسىپ، جەتپىستى ەڭسەرىپ قالعان اقساقال قالتاسىنان ءاميانىن الىپ، قولىما اقشا ۇستاتىپ، «باقىتتى بول بالام» دەپ تىلەگىن ءبىلدىردى.
باسقا قاريالاردا قالىس قالمادى. بەرەكە بىرلىگى جاراسقان، ۇلكەندەر وسىلاي سول كەزدەگى شاھارىمىزداعى ورتالىق «اعاش مەشىت» الدىندا ءجيى باس قوساتىن. قۇلشىلىق ۇيىنە كومەگىن اياماعان، قالامىزداعى «قازاق اۋىلى» اتالىپ كەتكەن اۋداندا ەل اراسىندا بەدەلى بار كەنجەباي اتتى قاريا تۇردى.
ءبىر كۇنى اقساقالدىڭ ۇيىندە قوناقتا بولىپ، قازاقتىڭ باسىنا تۇسكەن قيىن كەزەڭدەردى باسىنان وتكەرگەن اتا-اجەلەردىڭ ناسيحاتىن تىڭداپ، جيىن سوڭىندا اتامنىڭ نۇسقاۋىمەن «فاتيحا»، «ىقىلاس» سۇرەلەرىن وقىپ، يگى جاقسىلاردىڭ اق باتاسىن الىپ، ۇيگە قايتتىم. بۇرىڭعى «كراسنوارمەيسكايا» ءقازىر اسەتنايمانباي ۇلى كوشەسىندەگى اعاش ءۇيدىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا اتام اللابەرگەن قاجى «وسى ۇيدە حاكىم-حازىرەت دەگەن ۇلكەن عۇلاما، مەشىتىمىزدە ۇزاق جىلدار باس يمام بولعان ابىز اقساقال تۇرعان دەدى.
اتا! ول كىسى كىم؟ دەگەن سۇراعىما «حاكىم ومار ۇلى وتە بەدەلدى، ءبىلىمدى ءدىن قايراتكەرى ەدى. 1948 جىلدان ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن 26 جىل سەمەي قالاسىنداعى ءبىر مۇنارالى "اعاش مەشىتىنىڭ" باس يمامى بولعان، اسىل ءدىنىمىزدى قىلىشىنان قان تامعان كەڭەستىك زاماندا ەل اراسىندا ناسيحاتتاپ، سانالى عۇمىرىن حاق جولىنا ارناعان.
ول ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسىپ، قولىنا قارۋ الىپ، ەلىن، جەرىن جاۋدان قورعاعان باتىر بولعان كىسى بالام. ۇيدە اراب تىلىندەگى كوپ كىتاپتاردى كوردىڭ عوي. مىنە حاكىم اتاڭ سول اراب، پارسى، كونە تۇرىك، شاعاتاي تىلدەرىن جەتىك ءبىلىپ قانا قويماي، قاعاز بەتىنە تۇسىرگەن تاماشا اۋدارماشى بولعان. شەت ءتىلدى بىلگەندىكتەن حالىقارالىق كونفەرەنسيالارعا قاتىسىپ باياندامالار جاساعان. «ءدىن — اپيىن» دەگەن ۇرانمەن حاق دىنگە جالا جابۋشىلارمەن اشىق كۇرەسىپ، داق تۇسىرمەي، يسلامنىڭ دۇشپاندارىمەن ارىستانشا الىسىپ ۇنەمى قارسى پىكىرىن باق-نا ماقالا جازىپ قايسارلىق تانىتقان، اقيقات جولدان اينىماي، سەنىمىنە بەرىك ءدىن جاناشىرى بولعان تۇلعا» دەپ عۇلاما-عالىم جايلى اڭگىمەسىن جالعاستىرىپ، «ولاردىڭ حالىق ءۇشىن، ءدىن ءۇشىن جاساعان ەرەڭ ەڭبەگىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ءار تۇستان يسلامنىڭ جاۋلارى بالاعىنا جارماسقاندا، بىلىمىمەن جاۋاپ قايتارىپ، سابىرمەن جەڭە ءبىلدى.
دىنگە بار عۇمىرىن ارناعان جان يەسىنىڭ ءومىرى ۇلگى-ونەگەگە تولى»دەپ، عۇلاما-عالىم، ءدىن قايراتكەرى حاكىم ومار ۇلىنىڭ ومىربايانىمەن تانىستىعىم وسىلاي باستالعان ەدى. ءبىر مۇنارالى «اعاش» مەشىتىندە حاكىم حازىرەتتەن كەيىن ۇزاق جىل باس يمام بولعان اتام اسىل ءدىنىمىزدى ناسيحاتتاۋعا بار كۇش جىگەرىن، ءبىلىمىن ارناعان جانداردى ۇنەمى جىلى ىقىلاسپەن ەسكە الىپ، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ولاردىڭ ولشەۋسىز ەڭبەگىن جاماعاتقا ناسيحات ەتىپ جەتكىزىپ وتىردى.
ءيا «جاقسىنىڭ اتى ولمەيدى قاشاندا». قازاق «ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەرسىڭ» دەيدى. حاكىم –حازرەتتىڭ اتاسى قوسداۋلەت قاجى كوكشەتاۋ وڭىرىندە ءومىر سۇرگەن. 19-عاسىردىڭ اياعىندا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، مەدرەسە سالىپ، ەلدىڭ ساۋاتىن اشۋعا كوپ كۇش جۇمسادى.
تەكتى اۋلەتتىڭ جالعاسى بولىپ 1906 جىلى بۋرابايدىڭ باۋرايىندا اتاسى قوسداۋلەتتىڭ اۋىلىندا حاكىم ومار ۇلى دۇنيەگە كەلەدى. الدىمەن وماردىڭ ۇلى اتاسىنىڭ مەدرەسەسىنەن ءبىلىم الىپ، كوكشەتاۋداعى ورىس مەكتەبىندە وقۋىن جالعاستىرادى. حالىق جاۋىنىڭ بالاسى بولعاندىقتان تار جول تايعاق كەشىپ، ءبىراق مۇراتىنان تايماي، حاق دىنگە ەرەكشە كوڭىلى اۋىپ، حالىق اراسىندا دۇرىس ناسيحاتتالۋىنا نازار اۋدارادى. بىلىمدىلىگى مەن شارياتتى جەتىك مەڭگەرگەنىنىڭ ارقاسىندا سول كەزدەگى سوۆەت وداعى كەزىندەگى جالعىز بۇحارا قالاسىنداعى «مير اراب» مەدرەسەسىنىڭ حاكىم-حازرەتتى مەملەكەتتىك ەمتيحان كوميسسياسىنىڭ تۇراقتى مۇشەسى ەتىپ سايلاعان. سونداي-اق قازاقستان بويىنشا مەشىتتەر جۇمىسىن باقىلايتىن ريەۆيزيا كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ ادال قىزمەت اتقاردى. وسى ەكى قىزمەتتى 26 جىل بويى ابىرويمەن اتقاردى. ول قوعامدىق قىزمەتكەدە اسىرەسە بەيبىتشىلىك قورعاۋدىڭ بۇكىلالەمدىك قوزعالىسىنا اتسالىسقان ەڭبەگى دە زور. 1956 جىلى ءۇندىستان استاناسى دەلي قالاسىندا ادەمدىك بەيبىتشىلىكتى قورعاۋ قارۋسىزداندىرۋ تۋرالى كونگرەسكە ورتا ازيادان تەك سەمەيدەن حاكىم ومارۇلىمەن سول كەزدەگى باس ءمۇفتي زياۋدين باباحانوۆ قاتىسۋعا رۇقسات الدى. بۇل حاكىم اقساقالدىڭ ءبىلىمىنىڭ جوعارى، ەل اراسىندا ابىرويلى ەكەنىن كورسەتسە كەرەك. ءتىپتى ەلىمىزگە شىعىس ەلدەرىنەن كەلەتىن دەلەگاتتاردى كۇتىپ الۋ، شىعارىپ سالۋ كەزىندە حاكىمدى سەمەيدەن ارنايى الماتىعا شاقىرتىپ، الدىرىپ وتىرعان ەكەن.
ول قاراپايىم ءومىر ءسۇرىپ، اق جولدان اينىماي، اسىل ءدىنىمىزدىڭ ادال قىزمەتشىسى بولدى. ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن شاريات جولىن بەرىك ۇستانىپ، اقيقاتتان الىستامادى. ءوزىنىڭ وسيەتىندە: "مەنىڭ باسىما كىرپىشتەن، نە اعاش، نە تەمىردەن شارباق تال سوقتىرىلماۋىن تاپسىرامىن. بۇعان شاريعاتتان رۇقسات جوق. ۇزاتىپ دالەلىن جازۋدىڭ قاجەتى جوق. اتىمىز جازىلىپ بەلگىگە تاس قويىلسا بولدى. ونىڭ رۇقساتى بار. بالەنگە-تۇگەنگە ىستەلىپتى دەپ ولاردان ۇلگى الماڭىزدار" دەپ امانات ەتىپ قالدىردى.
حاكىم –حازىرەت ومار ۇلى 1974 جىلى تاشكەنت قالاسىندا يمام ءال-بۋحاريدىڭ 1200 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان حالىقارالىق كونفەرەنسياعا بايانداما جاساۋعا دايىندالادى. ءبىراق جاراتۋشىنىڭ قالاۋىمەن ول كۇنگە جەتە الماي، 2ء-شى تامىز كۇنى بۇل دۇنيەمەن قوشتاسادى. بەلگىلى ءدىن قايراتكەرى، ۇزاق جىلدار سەمەي قالاسىندا ءبىر مۇنارالى "اعاش" مەشىتىنىڭ باس يمامى بولعان، ەل اۋزىندا حاكىم-حازىرەت اتانىپ، سانالى عۇمىرىن حاق ءدىندى ناسيحاتتاۋعا ارناعان عۇلاما-عالىمنىڭ ەسىمى، ىزگى جولىدا ەش ۇمىتىلماق ەمەس.
P/S: ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى سەمەي شاھارىنىڭ دالنىي اۋدانىندا قۇرىلىسى 2019 جىلى باستالعان ءبىر توپ كاسىپكەرلەردىڭ قاراجاتىنا 400 ادامعا ارنالعان مەشىت جانە 40 بالاعا دايىندالعان جاتىپ وقيتىن قايىرىمدىلىق مەكەمەسى بوي كوتەردى. ولار ءۇشىن جاتاقحانا، اسحانا، وقۋ بولمەلەرى قاراستىرىلعان. مەشىتكە حاكىم حازىرەت ومار ۇلىنىڭ اتى بەرىلدى. مەدرسەدە جاسوسپىرىمدەر ءبىلىم الىپ، بولاشاقتا قۇراندى تولىق جاتقا بىلەتىن قاريلاردى دايىنداۋ كوزدەلىنگەن. يگى شاراعا باس ءمۇفتيى ناۋرىزباي قاجى تاعان ۇلى، سەمەي قالاسىنىڭ باس يمامى اسقار ءابىتاي ۇلى، حاكىم ومار ۇلىنىڭ ۇرپاقتارى، زيالى قاۋىم وكىلدەرى قاتىستى.
قۋانىش راحمەتوللا ۇلى
