ءوز الدىمىزعا جەكە مەملەكەت بولىپ، ازاتتىق الىپ، تاۋەلسىز ەل بولعانىمىزعا بيىل 30 جىل. الايدا قازىرگى كەزدە جاھاندانۋ الەمىندە ءىس جۇزىندە، شىن مانىندە تاۋەلسىز مەملەكەتتەر قالمادى. بارلىعى بىر-بىرىنە تاۋەلدى. كەيبىرەۋلەرى كوپ، ال كەيبىرەۋلەرى از.
ءار ءتۇرلى سالالاردا، سونىڭ ىشىندە ەكونوميكادا ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنەن بولشەكتەپ ايىرىلعان كوپتەگەن ەلدەردىڭ قاتارىندا بولۋى قازاقستاننىڭ وسى جاعدايداعى وزەكتى ماسەلەسى.
ناتيجەسىندە قازاقستان سوناۋ 90 جىلدارى ۋادە ەتىلگەندەي ازيانىڭ جاڭا جولبارىسى ەمەس، قاعاز جۇزىندەگى جولبارىس بولدى.
ەلدە ورتا تاپقا قاراعاندا كەدەي تاپ وكىلدەرى كوپ. ءبىز 30 جىلدا تەك شيكىزات ەكونوميكاسىن قۇردىق. دجون روكفەللەردىڭ «الەمدەگى ەڭ جاقسى بيزنەس – جاقسى باسقارىلاتىن مۇناي كومپانياسى.
ەكىنشى ورىندا -ناشار باسقارىلاتىن مۇناي كومپانياسى»، - دەگەن سوزدەرى ارنايى قازاقستان ءۇشىن ايتىلعانداي.
ودان دا سوراقىسى – قىمبات باعالاناتىن شيكىزات بولعان جاعدايدا باسشىلىقتىڭ بىلىكتىلىگى ماڭىزدى ەمەس بولۋى.
تەك قاعاز ءۇيىندىسىن تۋدىرعان ەلدىڭ دامۋىنا باعىتتالعان اياقتالماعان كوپتەگەن باعدارلامالار، تۋىستىق ەكونوميكا جاعدايىنداعى باسەكەنىڭ جوقتىعى، ءتيىمسىز بيۋروكراتيالىق اپپاراتتىڭ ادال كاسىپكەر مەن ءوندىرۋشىنىڭ ورنىنا باستى ويىنشى بولۋى، ۋاقىت پەن رەسۋرستاردى قۇرتقان كوررۋپسيا، ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا كەدەرگى كەلتىردى.
30 جىل وتسە دە ءبىز بولاشاقتاعى كۇن استىنداعى ورىن ءۇشىن تالاسقا دايىن ەمەسپىز، سول سەبەپتى ءبىزدىڭ ەكونوميكا ءىرى جانە تابىستى ەكونوميكالى ەلدەردىڭ تەك قوسىمشاسىنا اينالۋ ءقاۋپى بار.
ال مۇنداي جاعداي ءارقاشاندا بولاشاق ءۇشىن ءقاۋىپتى.
ويتكەنى، ءبىز وتكەن 30 جىلدا ۋاقىتتى، مۇمكىندىكتى، ەلگە دەگەن حالىقتىڭ سەنىمىن دە جوعالتساق، الداعى 30 جىلدا ەلدىڭ وزىنەن ايىرىلىپ قالۋىمىز مۇمكىن.
ەجەلگى گرەك تاريحشىسى پوليبيي بولاشاق ءارقاشان قازىرگىدەن جاقسىراق بولىپ كورىنەدى دەپ سەنگەن. ءبىراق بىزدە بولاشاق، كەرىسىنشە، قازاقستاندىقتاردى بالالارىن نە كۇتىپ تۇر دەپ الاڭداۋمەن ءومىر سۇرۋدە.
ولار قاي ەلدە ءومىر سۇرۋگە ءماجبۇر بولادى جانە ءومىردىڭ ءارتۇرلى سالالارىندا قانداي قيىندىقتارعا تاپ بولادى؟
بۇل الاڭداۋشىلىق ءقازىردىڭ وزىندە كوپتەگەن ءبىلىمدى، كرەاتيۆتى جانە قابىلەتتى جاستاردىڭ قازاقستاندا بولاشاعىن كورمەي، شەت ەل اسىپ، وزدەرىنىڭ «باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن» باسقا ساياسي جانە باسقا سالالاردا قولدانۋعا تۋرا كەلۋدە. ال اقىلدى ادامسىز كەز كەلگەن ەلدىڭ بولاشاعى بولمايدى.
ەكونوميست راحىمبەك ءابدىراحمانوۆتىڭ ايتۋىنشا، ءبىز ءقازىردىڭ وزىندە ءبىلىمدى جانداردىڭ باسقا مەملەكەت قونىس اۋدارۋىنان 50 ميلليارد دوللاردان استام قارجىنى جوعالتتىق.
30 جىل - قاي جەرگە كەلگەنىمىزدى جانە ءبىزدى نە كۇتىپ تۇرعانىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن وتكەنگە ەنتۋزيازمسىز كوز تاستاۋعا جاقسى سەبەپ.
بەلگىلى قازاقستاندىق ەكونوميست الماس چۋكيننىڭ ايتۋىنشا، 2030 جىلى مۇناي ءداۋىرى شارىقتاۋ شەگىنە جەتىپ، 2040-2050 جىلدارى سۇرانىس تومەندەيدى.
سونىمەن قاتار، دانيا ۇكىمەتى 2030 جىلعا قاراي ىشتەن جاناتىن قوزعالتقىشتارعا تىيىم سالاتىنىن جانە ەۋروپانى 2050 جىلعا قاراي الەمدەگى ءبىرىنشى كليماتتىق بەيتاراپ كونتينەنتكە اينالدىرۋعا ەو-نىڭ باسقا ەلدەرىن ىنتالاندىرۋدا. بۇل باستامانى ەو-نىڭ باسقا 10 ەلى قولدادى.
ءبىزدىڭ قازىرگى شيكىزاتتىق مارتەبە – ەرتە مە، كەش پە اياقتالاتىن ترانزيتتىك كەزەڭ.
سوندا قازاقستانعا ەكى جول عانا قالادى. ءبىرى - «كاۆكاز تۇتقىنى» فيلمىندەگىدەي: نە ءبىزدى احاج-عا اپارىپ، سوسىن يننوۆاسيالىق دامۋ تويىندا سەرۋەندەيمىز، نەمەسە ءبىزدى پروكۋرورعا، سودان كەيىن سوتقا اپارادى، ەلىمىزدىڭ ەنشىسىنە ەشكىمگە كەرەك ەمەس، جانارماي قۇيۋ بەكەتى رەتىندە ەكونوميكالىق ومىردەن شەتكەرى قالۋ جازىلماق.
يننوۆاسيالىق دامۋعا ەلىكتەپ ويىن ويناپ جۇرگەندە ۋاقىتتى قۇر بەكەر جوعالتامىز. ءبىز مۇناي بۇرعىلاۋ قوندىرعىلارىن اينالىپ جۇرگەندە، باسقا ەلدەر ءتورتىنشى ونەركاسىپتىك ريەۆوليۋسيانى جۇزەگە اسىرۋدا، ال ءبىز ونىڭ ونىمدەرىن تەك يمپورتتايتىن بولامىز.
مىسالى، جاقىندا بريتاندىق Orca Computing كومپانياسى الەمدەگى ەڭ كىشكەنتاي كۆانتتىق كومپيۋتەرلەردىڭ ءبىرىن جاساعانىن حابارلادى. سونىمەن بىرگە بۇل كومپانيا ۇلىبريتانيانى كۆانتتىق كومپيۋتەرلەردى جاساۋدا الەمدىك كوشباسشى ەتۋ ماقساتىن جاريالاعان، جانە ۇكىمەتتەن دە قارجىلاي قولداۋعا يە بولدى.
ءبىر ازىلگە سۇيەنسەك، ءبىزدىڭ ەلدە باياعى نانوتەحنولوگيانىڭ ورنىنا سىبايلاس نانوتەحنولوگيا كوبىرەك تانىمال.
راسىندا دا، ءبىر كەزدەرى ءبىزدىڭ الاياقتار دا قازاقستاندى، قازاقستاندىق پلانشەتتەردى شىعاراتىن، ونىڭ ىشىندە ەكسپورتتايتىن ەلدەردىڭ بىرىنە اينالدىرعىسى كەلگەن. ءبىراق ءبارى ادەتتەگىدەي اياقتالدى. پرەزيدەنتتىڭ قاتىسۋىمەن اشىلعان زاۆود جالعان بولىپ شىقتى، كاسىپورىن باسشىلىعىنا قاتىستى قىلمىستىق ءىس قوزعالدى، ال ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن وسى زاۆود نەگىزىندە پلاستيك پاكەتتەرىن شىعارۋدى ۇيعاردى. شاماسى، ءبىزدىڭ تەحنولوگيالىق بيىگىمىز وسى شىعار.
قازاقستانعا باسەكەگە قابىلەتتى ينتەللەكتۋالدى، ساياسي جانە ەكونوميكالىق ورتا اۋاداي قاجەت. ءبىراق ءبىلىمدى جاندارعا ەشقانداي كەدەرگىلەر بولماۋى كەرەك.
ايتپاقشى، كەيبىر ساراپشىلار مەملەكەتتە اقىلدى ءارى ءبىلىمدى ادامداردىڭ شىنىمەن باعالاناتىنىن كورسەتەتىن كورسەتكىشتەردىڭ ءبىرى مەملەكەتتىڭ يننوۆاسيالىق جانە تەحنولوگيالىق دامۋ دەڭگەيىن كورسەتەتىن پاتەنتتىك ستاتيستيكا دەپ سانايدى.
ال عىلىمي-تەحنيكالىق پاتەنتتەردىڭ سانى بويىنشا قازاقستان كوپتەگەن ەلدەردەن الدەقايدا ارتتا قالدى.
ءبىراق الەمدە كوششباسشى مەملەكەت اينالعان مەملەكەتتەردىڭ مىسالى جەتەرلىك جاپونيا، پاك چون حي تۇسىنداعى وڭتۇستىك كورەيا، لي كۋان يۋ داۋىرىندەگى سين گاپۋر، تايۆان جانە باسقا دا ازيالىق جولبارىستار.
ال مۇنداي جەتىستىككە جەتۋدەگى باستى فاكتورلاردىڭ ءبىرى – ەلدىڭ ۇلتتىق جاڭعىرۋىن جەكە مۇددەلەرىنەن جوعارى قويعان مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ بيلىك باسىندا بولۋى ەدى.
ال بىزگە بيلىك باسىنداعىلار ءوز بولاشاعىن، بالالارى مەن نەمەرەلەرىنىڭ بولاشاعىن باقۋاتتى، جاڭا تەحنولوگيانى يگەرگەن قازاقستانمەن بايلانىستىرعاندا عانا مۇمكىن بولاتىنىن ناقتى تۇسىنەتىن جاڭا باسقارۋ ءستيلى قاجەت. ايتپاقشى، كەيبىر ەكونوميستەر تايۆاندى ەكونوميكالىق دامۋدىڭ ءساتتى ۇلگىلەرىنىڭ ءبىرى دەپ سانايدى، ول ءارتۇرلى جوبالارعا شاشىراپ قالماي، نەگىزگىلەرىنىڭ بىرىنە شوعىرلانۋدى ءجون كوردى.
اتاپ ايتقاندا، كومپيۋتەرلىك چيپتەردى وندىرۋدە، الەمدىك وندىرۋشىلەردىڭ بىرىنە اينالۋى ەدى.
ال جاھاندىق ەكونوميكا تۇرعىسىنان قازاقستان اۋىل شارۋاشىلىعىن نەمەسە مۇناي-حيميا سالاسىن دامىتۋمەن قاتار يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالار مەن ستارتاپتاردى قولداۋدىڭ بالامالى ەنەرگيا كوزدەرىن ازىرلەۋ جانە سىناۋ جانە ەنەرگيانى ۇنەمدەۋ سالاسىنداعى ماڭىزدى ورىنعا يە بولا الادى.
تەحنولوگيالاردى ەنگىزە وتىرىپ، وسىلايشا جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىن دامىتۋدا كرەمنيي القابىنىڭ انالوگىنا اينالۋعا بولار. جانە جاساعان دۇنيەلەردى ەكسپورتتاۋ جانە وسى سەگمەنتتە عىلىمي-تەحنيكالىق پاتەنتتەر سانىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك تۋار ەدى.
بۇل جەردە Pinemelon.com باسقارۋشى ديرەكتورى جانە nFactorial مەكتەبىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ارمان سۇلەيمەنوۆپەن كەلىسە الامىز، ول كەلەسى تريلليون دوللارلىق كومپانيا (Apple-دان كەيىن) كليماتتىڭ وزگەرۋىنە بەيىمدەلۋگە كومەكتەسەتىن يننوۆاسيالىق ونىمدەردى ءوندىرۋشى بولادى دەپ سانايدى.
ءبىراق ەگەر قازاقستان بۇل سىن-قاتەرلەرگە بەيىمدەلە الماسا، وندا بۇل كليماتتىق وزگەرىستەر كەدەيلىكتىڭ ارتۋىنا، ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىنە، دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنا ءقاۋىپ توندىرەدى، جاڭا اۋرۋلاردىڭ پايدا بولۋىنا اكەلەدى، كوشى-قون اعىندارىنا اسەر ەتەدى، ەكولوگيالىق بوسقىندار سانىن كوبەيتەدى جانە باسەكەلەستىكتى كۇشەيتەدى، سۋ رەسۋرستارى ءۇشىن باسەكە پايدا بولادى.
مۇنىڭ ءبارى بىرىگىپ ەلدەگى ساياسي جانە ەكونوميكالىق تۇراقتىلىققا نۇقسان كەلتىرەدى.
