جاۆاحارلال نەرۋدىڭ ءسوءزى بار: «وتار ەلدىڭ تاريحىن وتارلاۋشى جازادى» دەگەن. بىزدە ءدال سول بولدى. ءبىزدىڭ تاريحتى ورىستار جازدى، نە بولماسا سولاردىڭ ايتۋ-كورسەتۋىمەن رەسەيدىڭ ىڭعايىنا ورايلاستىرىپ قازاق تاريحشىلارى جازدى. ەشقانداي ناقتىلىق جوق، بۇرمالانعان تاريح بولدى دا شىقتى. سوعان قاراپ تۇرساڭ، ءبىر كەزدەرى قازاقستان رەسەيگە ءوز ەركىمەن قوسىلعان بولىپ شىعادى…
ورىسقا قازاق ەش ۋاقىتتا دا ءوز ەركىمەن قوسىلماعان. ءابىلقايىر زامانىنان كەيىن دە الاش جۇرتى ءوز ەركىندىگى ءۇشىن ورىستارمەن تالاي سوعىستى. ءتىپتى ون توعىزىنشى عاسىردىڭ وزىندە وڭتۇستىك جاق بەرىلگەن جوق. تەك چەرنيايەۆ زەڭبىرەكتىڭ وعىنىڭ استىنا الا وتىرىپ كوندىردى. دەمەك قازاقتىڭ ورىسقا ءوز ەركىمەن باعىنۋى جالعان.
قازاق قاشاندا بوستان بولۋدى، ازات بولۋدى سۇيگەن ەل. ءبىز كەشەگە دەيىن تاريحتى كەرى وقىپ كەلدىك. ال ءقازىر زامان وزگەردى. تاۋەلسىز ەلمىز. سوندىقتان اششى دا بولسا تاريحتى كەلەر ۇرپاققا دۇرىس جەتكىزۋ پارىزىمىز. قۇدايعا شۇكىر، ءقازىر كەزىندە ايتىلماعان شىندىق ايتىلىپ جاتىر. تاسقا باسىلىپ، قاتتالىپ جازىلىپ جاتىر. ەلدىڭ كوزى اشىلدى. بۇرىس پەن دۇرىستى تارازىلادى. ءتاۋبا!
ءقازىر ءبىز جوڭعار زامانىنان ءوتىپ، شىڭعىسحان ءداۋىرىن زەرتتەۋگە كوشتىك. ۇلى قاعان ەشقانداي موڭعول ەمەس، تازا تۇركى ەكەنىن دالەلدەۋگە تىرىسىپ جاتىرمىز. «موڭعولدىڭ قۇپيا تاريحى»، سول سەكىلدى راشيد ءاد-ديننىڭ «جىلنامالار تاريحى» سەكىلدى دۇنيەلەر كەزىندە دۇرىس اۋدارىلماعان. مەنىڭ شە، ادەيى اۋدارماعان سەكىلدى. وسىدان كەلىپ قاتەلىكتەرگە ۇرىندىق. شىڭعىسحان – تۇرىك. ال وسى «تۇرىك» دەگەن ءسوزدى ادەيى قوسپاعان. سول تاريحي دۇنيەلەردى ءقازىر جۇڭگو تىلىنە جەتىك بىلەتىندەر قايتادان اۋدارىپ جاتىر.
شىندىق ءالى ايتىلادى. ونىڭ بۇكىل نوياندارى تۇركى تايپالارىنان شىققاندار، قايىن جۇرتى، ناعاشى جۇرتى قوڭىرات. تاريحتى جەتىك بىلەتىن مۇحتار ماعاۋين «شىڭعىسحان جانە ونىڭ زامانى» دەيتىن ءتورت تومدىق كىتاپ جازدى. بار اششى شىندىق سوندا كورسەتىلگەن. وزگە دە زەرتتەۋشىلەر شىڭعىسحاننىڭ تۇرىك ەكەنىنە كوز جەتكىزدى. سولاي دەپ كورسەتۋدە.
كەيبىر يمپەريالار تاراپىنان جۇرگىزىلگەن كەزىندەگى سولاقاي ساياسات شىڭعىسحاندى تۇرىك ەمەس، موڭعول ەتىپ كورسەتۋگە تىرىستى. ويتكەنى ۇلى قاعاننىڭ تۇرىك ەكەنىن مويىنداۋ، شىڭعىسحاندى تۇرىك دەپ تانۋ، سان-سالالى تۇرىك جۇرتىن قايتا كوتەرۋ، رۋحىن وياتىپ جىبەرۋ دەپ ۇعىپ، ودان قورىقتى.
ەندى ءقازىر ءبىز ۇلى قاعاندى قالايدا الەمگە تۇرىك ەكەنىن مويىنداتۋعا كۇش سالۋىمىز كەرەك. ماسەلە، ونى قازاق دەپ، مىنا تۇرعان تۇرگەندە، جاركەنتتە تۋعان، سول جەردە وسىپ-ونگەن دەگەن وتىرىكتى ايتپاۋىمىز كەرەك.
بۇرحان-حالدۋن قايدا، جاركەنت قايدا؟ وتىرىكتىڭ قۇيرىعى ءبىراق تۇتام دەگەن. ماسەلە، شىڭعىسحاننىڭ قازاق بولۋىندا ەمەس، ماسەلە ونىڭ «ارعى اتام ەر تۇرىك» دەپ كەشەگى الاش زيالىلارى جىرلاعانىنداي، تۇركى ازاماتى بولۋىندا. ءبىز وسى جاعىنان كەلۋىمىز كەرەك.
جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ «ايقىن» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىنان ءۇزىندى
