– قۋاڭشىلىقتى بولدىرماۋدىڭ جانە ونىڭ قولايسىز اسەرىن ازايتۋدىڭ قاراپايىم ەكى جولى بار. بىرىنشىدەن، اتموسفەراداعى كومىرقىشقىل گازدارىنىڭ اراقاتىناسىن دۇرىس ساقتاپ، ەكولوگيالىق داعدارىستى جاعدايلاردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن مۇناي ونىمدەرى مەن كومىردى جاعۋ مولشەرىن ازايتىپ، بالامالى ەنەرگيانى كوبىرەك پايدالانۋ كەرەك. ەكىنشىدەن، قازاقستان اۋماعىندا ەمەن، ارشا، اكاسيا، بوزارشا، ۇيەڭكى، كاشتان، جيدە، قاراعاش، تەرەك سياقتى اعاشتاردى كوپتەپ ءوسىرۋ كەرەك. بۇل وسكىندەر كۇشتى فوتوسينتەزدەۋشى ءارى ۇزاق جىل ءومىر سۇرەدى، – دەيدى كەلىس جايلىباي.
عالىمنىڭ پايىمداۋىنشا، قورشاعان ورتانى ساقتاۋ ءۇشىن جاستاردى ەكولوگيالىق پاتريوتيزمگە تاربيەلەپ، اعاش وتىرعىزۋعا كوپشىلىكتى جاپپاي تارتۋ قاجەت. بۇل يگىلىكتى ىسكە اسىرەسە اۋىلدىق ەلدى مەكەندەردەگى مەكتەپ وقۋشىلارى مەن تۇرعىنداردى جۇمىلدىرۋ كەرەك.
– ءاربىر وقۋشى، جاس مامان مەن جەرگىلىكتى تۇرعىن ەڭ كەمى 5 نەمەسە 10 اعاشتان ەگىپ، ءوسىرۋى ءتيىس. سوندا جىلىنا شامامەن 12 ميلليون ءتۇپ اعاشتى وسىمدىك وسىرىلەدى ەكەن. بۇل پروسەسس 45-50 جىل بويى ۇزدىكسىز جالعاسىن تاپسا، ەلىمىزدە وراسان كوپ مولشەردە اعاشتار بوي كوتەرمەك. بابالارىمىزدىڭ «ەگەر الداعى ءبىر جىلدى ويلاساڭدار استىق وسىرىڭدەر، ەگەر الداعى ءجۇز جىلدى ويلاساڭدار اعاش وسىرىڭدەر» دەپ وسيەت قالدىرۋى بەكەر ەمەس عوي، – دەپ اتاپ ءوتتى عالىم.
كەلىس جايلىباي مەكتەپتەردە 5-6 سىنىپتاردان باستاپ «ەكولوگيا» ءپانىن وقۋ ۇردىسىنە ەنگىزگەن ءجون دەگەن پىكىردە. جاستارعا مەكتەپ كەزىنەن باستاپ قازاقستانداعى ەكولوگيالىق احۋالدى ءتۇسىندىرىپ، تابيعاتتى قورعاۋ جانە ايالاۋ كەرەكتىگىن قاپەرلەرىنە ۇنەمى سالىپ وتىرۋ كەرەك. سوندا وسكەلەڭ جاستىڭ تابيعاتقا دەگەن سانا-سەزىمى، كوزقاراسى تۇبەگەيلى وزگەرەدى. سونداي-اق وقۋشىلار اراسىندا ارنايى ەكولوگيالىق بايقاۋلار مەن جارىستار ۇيىمداستىرعان ءجون. جىل سايىن جانە ءاربىر ءۇش جىلدان كەيىن وڭ ناتيجە كورسەتكەن وقۋشىلاردى ارنايى ماراپاتتارمەن ىنتالاندىرىپ وتىرعان ابزال.
– وسى ورايدا اتاپ وتكەن ءجون، بىلتىرعى جىلدان باستاپ قازاق ۇلتتىق قىزدار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ارنايى ەكولوگيالىق جوبا قولعا الىنعان بولاتىن. بۇگىندە بۇل تاراپتا ناقتى شارالار جۇزەگە اسىرىلۋدا. اتاپ ايتقاندا، وقۋ ورنىنىڭ عالىمدارى مەن ستۋدەنتتەرى ارشا، ۇيەڭكى، ەمەن، بوزارشا، اكاسيا اعاشتى وسىمدىكتەرىن تۇقىمىنان ءوسىرىپ، كوشەتتەردى كۇتىپ-باپتاۋدىڭ ەڭ ارزان ادىستەمەسىن جاسادى. بۇل ادىستەمە وسكىندەردى كوپتەپ وسىرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى جانە قارجىلىق تۇرعىدان ءتيىمدى. بۇل – الىپ شاھاردىڭ سىن كوتەرمەيتىن ەكولوگياسىن تازارتۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى دەگەن ويدامىز، – دەيدى قىزدار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسپا ءسوز جانە قوعاممەن بايلانىس ءبولىمىنىڭ باسشىسى جاندار اسان.
ارنايى جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ قورىتىندىسى كورسەتكەندەي، سوڭعى جىلدارى عالامدىق جىلىنۋ كورسەتكىشى ايتارلىقتاي ارتقان. بۇل عىلىمدا جانە قوعامدىق پىكىردە دالەلدەنگەن فاكت. ماسەلەن، قىزىلوردا، تۇركىستان، جامبىل جانە الماتى وبلىستارى اۋماعىندا جاز ايلارىندا تەرمومەتر باعامى 38-50 گرادۋستى كورسەتكەن ىستىق ءجيى بولادى. مۇنداي قولايسىز اپتاپ بۇرىن-سوڭدى تىركەلمەپتى. بۇل ءوز كەزەگىندە ەلىمىزدە ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە دە تەرىس ىقپالىن تيگىزىپ وتىر. سەبەبى 2019 جىلعى قۋاڭشىلىق اسەرىنەن استىق داقىلدارىنىڭ ءتۇسىمى كۇرت كەمىپ، جايىلىمداردا ءشوپ ناشار وسكەن.
ۇلىبريتانيانىڭ ليدس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارىنىڭ بولجامىنا قاراعاندا، 2050 جىلعا قاراي دۇنيەجۇزىندە قۇرعاقشىلىق شارىقتاۋ شەگىنە جەتەدى. اتالعان قۋاڭشىلىق جاعدايلاردىڭ اسەرى قازاقستاننىڭ ءشول جانە شولەيتتى ايماقتارىندا وتە كۇشتى بولادى دەپ كۇتىلۋدە. كليماتتىڭ وزگەرۋى تۇششى سۋ تاپشىلىعىن تۋىنداتىپ، اپتاپ ىستىقتىڭ اسەرىنەن ورمان ورتتەرى كوبەيەدى. قۋاڭشىلىقتىڭ كەسىرىنەن ءتۇرلى الەۋمەتتىك قيىندىقتار پايدا بولىپ، ونىڭ سوڭى جانۋارلار مەن ادام شىعىنىنا جانە ايتارلىقتاي ەكونوميكالىق داعدارىسقا الىپ كەلمەك.
