ەلدەن شىققان جازۋشى رامازان توقتاروۆ اقكول-جايىلما جەرىندە ءبىرجان سالدىڭ شىمان بولىستىڭ شاڭىراعىنا تۇسكەنىن جازعان. سول ساۋىق كەشتە جاس ەستاي ءبىرجان سالعا ءبىر اۋىز ولەڭمەن سالەم بەرەدى. سال ءبىرجان "مىنا جىگىتتىڭ داۋىسىندا ارۋاق بار" دەگەن ەكەن. ءبىرجان اۋىلدان كەتەرىندە الحامبەك دەگەن دومبىراشى شەبەردى الدىرىپ، ەستايدىڭ داۋىسىنا كەلەتىن دومبىرا شاۋىپ بەرۋىن تاپسىرادى، جانە قولى دومبىراعا جۇگىرەتىن بولسىن دەپ شەبەردىڭ قولىنا اقىسىن ۇستاتقان.
دالا كونسەرۆاتورياسىنىڭ تالعام-تالابى ءاندى باستار قارا شەرتىسىنە، ءان سۇيەمەلىنە، ءھام داۋىس مادەنيەتىنە ەرەكشە كوڭىل بولگەنى انىق. بايعابىلعا ەستايدان، ەستايعا الحامبەكتەن جۇققان مادەنيەت وسىنىڭ ايعاعى. كەيدە مەنى ۇلكەن ونەردى تۋدىراتىن جەكە تۇلعا ما، الدە وسكەن-ونگەن ورتاسى ما،- دەگەن ماسەلە ويلاندىرادى. قازاقتا التى بولىمنەن قۇرىلعان ەكى ءان بار، ونىڭ ءبىرى حالىق ءانى "قىزىل بيداي" ەكىنشىسى "قورلان". (نەگىزىنەن حالىق اندەرى ەكى بولىمنەن، شۋماق جانە قايىرمادان تۇرادى) ءبىر لادتان اۋىتقىپ ەكىنشى لادقا اۋىساتىن جالعىز ءان ول - قورلان. (مۋزىكا تىلىندە بۇل ءادىستى اۋىتقۋ، ياعني «وتكلونەنيە» دەيدى). ليۋلليدەن باستالىپ، گايدنمەن شىڭدالعان ەۋروپانىڭ كلاسسيك سيمفونيستەرى قولداناتىن بۇل ءادىستى قازاق توپىراعىندا العاش ورنەكتەگەن ەستاي ەكەن. "جايقوڭىر" مەن "ءبىر مىسقال"اندەرى دە حالقىمىزدىڭ ءان الەمىندەگى وزگەشە قۇبىلىس بولىپ سانالسا، ساندۋعاش، اقجالماش، يۋران-اي اندەرى ەستايدىڭ كومپوزيتورلىق ەرەكشەلىگىن كورسەتەتىن دارا شىعارمالار ەكەنىندە داۋ جوق. جالپى اقكول-جايىلما جەرىندە ءان مادەنيەتى ەستايعا دەيىن قاي شامادا بولدى؟ ەستاي كىمدى ۇلگى تۇتتى دەگەندەي ويلاردىڭ تۇرتپەكتەيتىنى بار. بالا كەزىمدە قاراجار اۋىلىنان ناعاشىلارىمىز قوناققا كەلىپ، ءبىر داستارحاندا اينالا وتىرعان ادامداردىڭ ءبارىنىڭ قولىنا دومبىرا الىپ ءان سالعانىن كورىپ ەدىم. ولاردىڭ دەنى ەستايدىڭ كوزىن كورگەن اۋىلداس ونەرپازدار بولاتىن. بالالىق. ەستاي كىم؟ ونەرپاز قانداي بولادى؟ ونەر دەگەن نە، قيسسا دەگەن نە؟- قايدان ءبىلىپپىز. ەسىمىزدى جيىپ، بۇل كىسىلەردى ەندى جازىپ الۋ كەرەك دەپ قولىما بەينە كامەرەمدى الىپ بارسام، كاكەن ناعاشىم عانا قالىپتى.
قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىنان قۇرىلعان فولكلورلىق ورتالىقتىڭ باسشىسى بازارالى مۇتتەكەيەۆكە اقكول - جايىلماداعى كونەنىڭ كوزى، ءانشى، قيسساشى كاكەن اقساقالدىڭ كورگەن بىلگەنىن تاسپاعا جازىپ الۋ كەرەك ەكەنىن ايتتىم. بازەكەڭ (مارقۇم) قۇپتادى. اڭگىمە بارىسىندا كاكەن اقساقال ەستاي تۋعان اۋىلدا ون ءتورت قيسساشى، بىرنەشە ءانشى بولعانىنان حاباردار ەتتى. ءبىر كىشكەنتاي اۋىلدا ون ءتورت قيسساشى بولدى دەيسىز ءبا،- دەپ قايتا ناقتىلاپ الدىم؟ ءيا دەپ، ەسىنە تۇسكەن قيسساشىلاردىڭ اتىن اتاي باستادى. "ەستايعا جيىن-تويدا ءان سالعىزۋ قيىن ەدى. كوبىندە ءوزى ءان سالماي، اۋىلدىڭ ءانشى، قيسساشىلارىن تىڭداپ، ءان سالىپ وتىرعان ءانشىنى كوتەرمەلەپ وتىراتىن"- دەيدى اقساقال. كاكەن اتانىڭ وزىنە دە ءان سالىپ بەرۋىن ءوتىندىم. سەكسەن ۇشتەگى اتامىز دومبىرانى قولىنا الىپ الگى "قارا شەرتىستى" جەلدىرتىپ الدى. قولىنىڭ شاپشاڭ قيمىلىنا، دىبىستىڭ شىنايىلىعىنا قايران قالدىم. «قارعام-اۋ» مەن «بالقاديشانى» سالدى، جانە بىرنەشە قيسسانىڭ باسىن قايىردى. قيسسانىڭ اۋەنى نەگىزىنەن دومبىرانىڭ باس بۋىنىندا ءوربيدى، قاتتى ايعايعا باسىپ سالۋ قيسسا جانرىنا ءتان ەمەس. تەك بىرنەشە اۋىزدان سوڭ دومبىرانى بويلاپ ءبىر قايىرىپ الىپ، اۋەلگى قوڭىر اۋەنگە قايتا اۋىسادى. مەنىڭ بايقاۋىمشا، قيسسا-جىردىڭ ۋىزىنا جارىپ وسكەن جاڭاشىل ەستايدىڭ تالانت قيالىنان بالقىپ تۋعان "ءبىر مىسقال"، "جاي قوڭىر" اندەرى ءان قالپىنا تۇسكەن اقكولدىڭ جىر ماقامى دەسە دە بولاتىن سياقتى. اۋەنى وزگەشە بولعانىمەن، ءپىشىنى ءبىر. كەسىپ ايتۋ قيىن. تۋعان توپىراقتىڭ تۇلعانىڭ قالىپتاسۋىنا اسەرى بولماۋى مۇمكىن بە؟...
اقساقالدىڭ سوزىنە قاراعاندا اقكول جايىلما ءوڭىرى ونەرپازعا كەندە بولماعان.
"اقكولگە بارعانىمدا انگە سالدىم،
ەلىنەن قانجىعالى ورنەك الدىم.
بالاسى سۇيىندىكتىڭ انگە قۇمار،
ءۋىلىن، ىرعاعىمەن الىپ قالدىم."-دەپ شىرقاعان ەكەن مۇستافا ءانشى.
قازاق ونەرىنىڭ كيەلى ورداسى بولعان بايان اۋىل تۋماسى مۇستافانىڭ شۋاقتى ءسوزى اقكول-جايىلمادا ءان ونەرىنىڭ قۋاتتى وشاعىنىڭ بولعانىن كورسەتپەي مە؟! "ءۋىلىن، ىرعاعىمەن الىپ قالدىم"- "ءۋىل"- تەرمينى ءاننىڭ ورىندالۋىنا، ناقتى ايتساق ۆوكالدىق كوركەمدىگىنە قاتىستى پىكىر بولسا كەرەك.
بۇركىتباي حالقىمىزدىڭ ەرەكشە سۇلۋ، اسقاق ءانىنىڭ ءبىرى. مۇستافانىڭ "بۇركىتباي" ءانى جاڭانىڭ باسى دەسەك تە بولادى. بۇركىتبايعا دەيىنگى قازاق اندەرىنىڭ ىرعاعى نەگىزىنەن قاراپايىم 4/4،2/4، بولىپ كەلەدى. مىسالى قازاققا كەڭ تاراعان ەلىم-اي ءانى. "قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى،
كوشكەن سايىن ءبىر تايلاق بوس كەلەدى.
قارىنداستان ايىرىلعان جامان ەكەن،
ەكى كوزگە مولدىرەپ جاس كەلەدى."
ال بۇركىتباي... بۇركىتباي باي ىرعاقتى انگە جاتادى. ەندى ىرعاق ماسەلەسىنە كەڭىرەك توقتايىق. ءدال قازىرگى زاماننىڭ اندەرى نەگىزىنەن 3/4، 6/8، 4/4، 2/4 ولشەمىندە كەلەدى. 6/8 ولشەمىندە باستالسا، 6/8 ولشەمىنمەن اياقتالادى نەمەسە 3/4 ولشەمىندە باستالسا، 3/4 تە اياقتالادى. مىسالى ءشامشى، ءابىلاحات، ءىليا جاقانوۆ اندەرى. ارالاس ولشەمدى اندەر جوقتىڭ قاسى. بۇل كەزەڭنىڭ اندەرىنىڭ قاراپايىم ولشەمى ەستاي، ۇكىلى ىبىراي، ءمادي اندەرىندە كۇردەلەنە تۇسەدى. ءان نەگىزىنەن ارالاس ولشەمگە قۇرىلادى. ودان ءارى اقان، ءبىرجان زامانى كۇردەلى ىرعاقتى، باي ىرعاقتى اندەردىڭ عاسىرى دەسەك بولادى. ال قۋلتۋما، بۇركىتبايلاردىڭ داۋىرىنەن ءارى بارساڭىز قايتادان ءبىر قالىپتى اندەردىڭ ءداۋىرى باستالادى. تەك ول زاماندا ۆالستەكتەس 3/4، 6/8 ولشەمى كەزدەسپەيدى. ياعني، ءار عاسىردا مۋزىكالىق ولشەم وزگەرىپ تۇرادى. تاكت ولشەمى ءبىر قالىپتى اندەردىڭ زامانىنىڭ وتكەنىن سەزگەن ۇلى ءبىرجان كەرەك دەسەڭىز " ىرعاقتى" دەپ ءان شىعارعان. نە بارى جيىرما ءۇش تاكتىدەن تۇراتىن ءان، توعىزى رەت قۇبىلىپ ولشەمى وزگەرەدى. تابيعي تانىم تۇيسىگى تەرەڭ ءبىرجان سال ءاننىڭ اتىن تاكتى ولشەمىنىڭ قۇبىلۋىمەن بايلانىستىرۋى، "دالا مۋزىكانتتارىنىڭ قايسىسىندا مۋزىكالىق تەرەڭ ءبىلىم بولىپتى"، - دەگەن جاڭساق پىكىردىڭ تاس-تالقانىن شىعارعانداي. راس، XIX عاسىر مۋزىكانتتارىندا نوتالىق ساۋات بولماعانى انىق، ءبىراق تەوريالىق تانىم بولماسا قانشا عاسىر قازاق ءومىر سۇرسە، سونشا عاسىر قازاقپەن بىرگە جۇرەتىن ان-كۇي قالار ما ەدى؟!.
2005 جىلى مۋزىكا اكادەمياسىن ءتامامداپ پاۆلودار وبلىسىنداعى مۋزىكا كوللەدجىنە جۇمىسقا ورنالاستىم. تۋعان اعام ءانشى ەربولدىڭ ۇيىندە تۇردىم. ءبىر كۇنى ۇيگە نوۆوسيبيرسكىنىڭ ءبىر اۋىلىندا تۇراتىن اكەمنىڭ بولەسى قوناققا كەلدى. نوۆسيبيرسكىگە اشتىق جىلدارى ەرتىس اۋدانىنان كوشىپ كەتكەن بولسا كەرەك. بالكىم، دۇرىسى بوسىپ كەتكەن شىعار. الگى بولە اعامىزدىڭ ءوزى دە، بالاسى دا ءبىر اۋىز قازاقشا بىلمەيدى. ءتۇر كەلبەتى قازاق بولعانىمەن ورىستىڭ مىنەزى ابدەن سىڭگەن ەكەن. ەندى شە؟ ورىسقا قىز بەرگەن، ورىستان قىز العان. ءتىپتى تاماق ءىشۋى دە قازاققا ۇقسامايدى. ەرەكەڭە ورىسشالاپ ريزاشىلىعىن ايتتى، سوسىن قوناققا شاقىردى. "ەسلي لەتوم نە پريدەش س جەنوي ەربول، گروش تۆويا سەنا"، - دەپ ءبىر قويدى. ءبىر كەزدە "سپوي ەربول"، - دەدى. مەن ەربول نە ءان ايتار ەكەن دەگەن ويدا وتىردىم. دومبىرانى قولىنا الىپ اعام باياعى ەلگە كەڭ تاراعان قارا شەرتىستى شالقىتا جونەلدى. سول كەزدە الگى بولە اعام: "و! جيلكيبايەۆ"، - دەدى. كوزى جاساۋراپ كەتتى. ءبارىن ۇمىتقان كوكىرەگى ەلگە تاراعان قاسيەتتى قارا شەرتىستى ۇمىتپاعان ەكەن. وسى ءسات مەنىڭ ەسىمە تۇسكەن سايىن ءبىر ءتۇرلى كۇي كەشەمىن.
قايرات ايتبايەۆ، قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ
وقىتۋشىسى
