قاپال قورىمى جانە قاپال بەكىنىسى
قاپال اۋىلىنا كىرە بەرىستە «ىرگەتاسى 1847 جىلى قالالانعان» دەگەن جازۋدى كوزىڭىز شالادى. بۇل دەگەنىڭىز قاپالدىڭ تاريحى 1847 جىلدان باستالادى دەگەن ءسوز ەمەس. روسسيانىڭ قازاق جەرىن وتارلاۋ ماقساتىندا سالىنعان بەكىنىستەرىنىڭ ءبىرى قاپال بەكىنىسى 1847 جىلى سالىنعان بولاتىن. ال قاپالدىڭ تاريحى تىم ارىدان باستالاتىنىنا قاپال قورعاندارى كۋا. قاپال قورعاندارى – تاريحي-ارحيتەكتۋرالىق ەسكەرتكىشتەر ورنى. قاپال ماڭىندا تۇرىك داۋىرىنەن، قيماق مەملەكەتىنەن قالعان تاعى دا باسقا 7-8 قورعان بار. قورىمداردا تاريحى ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى 3-11 عاسىرلار ارالىعىنداعى قاراساي، جىلىساي، ۇكىلى، قىزىل زيراتتارى ورنالاسقان. بەتىنە نەشە ءتۇرلى سۋرەتتەر سالىنعان بال-بال تاستار ءار جەردەن-اق ۇشىراسادى. وكىنىشكە وراي، بۇل تاستار وسى وڭىردە العاشقى ۇيلەر سالىنا باستاعان كەزدە قۇلاتىلىپ، ىرگەتاس رەتىندە پايدالانىلعان. تۇنىپ تۇرعان تابيعاتى مەن تاريحي جادىگەرلەرى مول قاپال جەرىنە ورىس وتارشىلارى 1843 جىلى 10 قازان كۇنى باسىپ كىرىپ، ورنىعا باستايدى. ولار 1847 جىلى بەكىنىس سالىپ ءبىتتى. قاپالدىڭ تاۋى نۋ ورمان بولعان ، ونى دا قاپال بەكىنىسى سالىنعاننان كەيىن ورتەپ جىبەرگەن دەيدى.
شوقاننىڭ ەڭبەكتەرى جانە قاپال باتىر
بەكىنىس سالىنعاننان كەيىن شوقان ءۋاليحانوۆ قاپالعا 1854 جىلى قاشقاريا ساپارى قارساڭىندا كەلگەن. مۇندا ول ۇلى ءجۇز اڭىزدارىن جازىپ الۋمەن شۇعىلدانعان. ەكىنشى رەت 1864-1865 جىلدارى كەلىپ قاپال اۋىلىنىڭ، قاپال قالاسىنىڭ تاريحىن زەرتتەگەن. وسى زەرتتەۋىندە قاپال بەكىنىسىنەن 40 شاقىرىم جەردەن قاپال باتىردىڭ ءقابىرىن تاۋىپ، انىقتايدى. بەكىنىسكە قاپال اتىن بەرۋگە ش. ءۋاليحانوۆتىڭ «جوڭعاريا وچەركتەرى» جازبالارىنداعى «قاپال ستانساسى قاپال باتىردىڭ ەسىمىمەن اتالعان» دەگەن پىكىرى تۇرتكى بولدى.
قاپال باتىر ۇلى ءجۇزدىڭ دۋلاتىنان تارايتىن جانىس رۋىنان شىققان. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، قاپال باتىر تاۋەكەل حان مەن ەسىم حانداردىڭ كەزىندە سىر مەن جەتىسۋ بويىنداعى قالماقتارعا قارسى جورىقتاردا تۋ ۇستاعان باتىردىڭ ءبىرى، قولباسشىسى بولعان دەلىنەدى. قاپال باتىردىڭ ەسكەرتكىشى تالدىقورعان-وسكەمەن تاس جولىنىڭ قاپالعا بۇرىلعان جەرىندە قويىلعان.
تانەكە باتىر كەنەسارى حانعا وراسان زور قولداۋ كورسەتىپ، حاننىڭ قىرعىز ەلىنە جەتىسۋ ءوڭىرى ارقىلى وتۋىنە ۇلكەن ىقپال جاسايدى. ال وسىدان كەيىن قىرعىز ماناپتارىنىڭ رەسەي پاتشالىعىنا ساتىلىپ، كەنەسارىنىڭ باسىن الىپ، قاپال، اياگوز ارقىلى ومبىعا جىبەرگەنىن ەستىگەن تانەكە باتىر جەتىسۋ جەرىنەن ماتاي، سادىر، ارعى بەتتەن قىزاي ەلىنىڭ رۋلارىنان 2000-عا جۋىق قول جيناپ بارىپ، قىرعىز ماناپتارىن اياماي جازالايدى، قۇلدىققا جەگەدى. بۇل تۋرالى قازاقتىڭ ايگىلى تاريحشىسى ەرمۇحان بەكماحانوۆ ەڭبەكتەرىندە اتاپ وتكەن.
[caption id="attachment_28887" align="aligncenter" width="640"]
قاپالداعى كونە مەشىت[/caption]
تانەكە باتىر
قاپال اۋىلىنان شىعىسقا قاراي 20 شاقىرىم جەردە تانەكە باتىردىڭ زيراتى ورنالاسقان. تانەكە باتىر ورتا ءجۇز نايماننىڭ ماتاي رۋىنان شىققان. ايگىلى ءبورىباي باتىردىڭ ۇرپاعى. 1807 – 1885 جىلدار اراسىندا ءومىر سۇرگەن. كەنەسارى حاننىڭ ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسىنە ءۇن قوسقان. ول تۋرالى الاشتىڭ ارداقتىسى مۇحامەتجان تىنىشبايەۆتىڭ «ماتەريالى كيرگيزسكو-كازاحسكوگو نارودا» دەگەن ەڭبەگiندە، 1847 جىلدارى ءقىدىرالi بيدiڭ نەمەرەسi تانەكە دوسەت ۇلىنىڭ كەنەسارى كوتەرiلiسiنە قاتىسقانىن ايعاقتايتىن ءمالiمەتتەر بار. پولياك جازۋشىسى ادولف يانۋشكيەۆيچتىڭ ەڭبەكتەرىندە تانەكە باتىردىڭ پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا اشىق قارسى كەلگەنىن ايتادى. اتاپ ايتقاندا، 1846 جىلى گەنەرال ۆيشنيەۆسكيي جەتiسۋدىڭ بي-سۇلتاندارىمەن كەنەسارىعا قوسىلماي، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ بوداندىعىن قابىلداۋ تۋرالى كەلىسسوز وتكىزىپ جاتقان جەرىندە تانەكە باتىردىڭ قالىڭ قولىنىڭ شابۋىلىنا ۇشىراعانىن جازادى.
تانەكە باتىر كەنەسارى حانعا وراسان زور قولداۋ كورسەتىپ، حاننىڭ قىرعىز ەلىنە جەتىسۋ ءوڭىرى ارقىلى وتۋىنە ۇلكەن ىقپال جاسايدى. ال وسىدان كەيىن قىرعىز ماناپتارىنىڭ رەسەي پاتشالىعىنا ساتىلىپ، كەنەسارىنىڭ باسىن الىپ، قاپال، اياگوز ارقىلى ومبىعا جىبەرگەنىن ەستىگەن تانەكە باتىر جەتىسۋ جەرىنەن ماتاي، سادىر، ارعى بەتتەن قىزاي ەلىنىڭ رۋلارىنان 2000-عا جۋىق قول جيناپ بارىپ، قىرعىز ماناپتارىن اياماي جازالايدى، قۇلدىققا جەگەدى. بۇل تۋرالى قازاقتىڭ ايگىلى تاريحشىسى ەرمۇحان بەكماحانوۆ ەڭبەكتەرىندە اتاپ وتكەن.
تانەكە باتىر اتاسى ءقىدىرالى بيدەن باستاپ ، ارىسى ماتاي، بەرىسى قاپتاعاي ەلىنىڭ قورعانى بولادى. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قىسىمىمەن قونىس اۋدارعان تاتارلارعا جەر بەرىپ، قامقورلىعىنا الادى. ولارعا ەكى بىردەي مەشىت جانە مەدرەسە سالىپ بەرىپ، تاتار بالالارىمەن بىرگە قازاق بالالارىن دا وقىتا باستايدى. سول كەزدەگى سالىنعان مەشىت جانە مەدرەسەنىڭ ەسكى قۇرلىسى ءالى ساقتالعان. سونىمەن بىرگە تانەكە باتىر ءوز ەلىن ەگىنشىلىكپەن اينالىسۋعا دا باۋليدى. تانەكە باتىردىڭ يگى ىستەرىن كەيىن بالاسى ەسىمبەك بولىس جالعاستىرعان. بۇل كەزدەردە قاپال ءوڭىرىن جەرگىلىكتى جۇرت تانەكە اۋىلى دەگەن ەكەن.
كەنەننىڭ كەكىن العان قاپال وڭىىمەن، تانەكەدەي باتىرمەن بار قازاق ماقتانۋعا ءتيىستى. كەنەسارى حاننىڭ باسىن ىزدەيمىز، قازاقتىڭ رۋحى قايتا تىرىلەدى دەيمىز. مەنىڭشە كەنەسارىنىڭ باسى بۇگىن ەمەس، سول كەزدە دە تەككە كەتكەن جوق. قازاق ءوز نامىسىن جاتقا تاپتاتپادى. كوپتەگەن بولىستار مەن سۇلتاندار ورىس وتارشىلارىنا بولىسپاسا دا، حان كەنەنى قولداي المادى. ونىڭ جانىندا تانەكە بولىس ەرگە ساي مىنەز كورسەتىپ، حاننىڭ كەگىن ۋاعىندا قايتاردى. وتارشىلارمەن اشىق كۇرەسكەن باتىردىڭ ەسىمىن بۇگىن بىلايعى ءجۇرتتىڭ كوبى بىلە بەرمەيدى. كەنەسارى حاننىڭ كەگىن قايتارعان تانەكەنى ۇلىقتاعانىمىز – حان كەنەنى ۇلىقتاعانىمىز بولار ەدى. كەنەسارىنىڭ كەگىن العان باتىر دەپ تانەكە باتىردى ۇلىقتاپ، ەسكەرتكىشتەر ورناتىپ، استانا مەن الماتى قالالارىنان كوشە بەرىپ جاتساق، ول دا ءبىر قازاقتىڭ رۋحىن كوتەرەر شارۋا بولار ەدى. كيەلى قازاقستاننىڭ «تۋعان جەر» باعدارلاماسى بويىنشا تانەكەدەي باتىردى ەسكە الۋىمىز ناعىز رۋحاني جاڭارۋ بولماق. ۇلتتىق كود دەگەنىمىز – قاي زاماندا بولسىن ءوزىنىڭ ەمەس، ۇلتىنىڭ، حالقىنىڭ، حانىنىڭ نامىسىن تاپتاتپاعان باتىرلاردى ۇلىقتايتىن رۋح بولسا كەرەك.
بيىل تانەكە باتىردىڭ ومىرگە كەلگەنىنە 210 جىل بولىپتى. كەشە عانا سەناتتىڭ دەپۋتاتتىق مانداتىنا كوتەرىلگەن باقىتجان جۇماعۇلوۆ وسى تانەكە اۋىلىنىڭ تۋماسى ەدى. ەندەشە، دەپۋتات اعامىز وسى ءىستى قولعا الار دەگەن اۋىل جۇرتىنىڭ ءۇمىتى بار.
فاتيما اپامىزدىڭ ومىرگە كەلگەن ۇيىندە مۇراجايى بولعان ەكەن بەرتىنگە دەيىن. ءقازىر ءۇيدىڭ ماڭدايشاسىنداعى سول ۇيدە فاتيما عابيت قىزىنىڭ ومىرگە كەلگەنىن بىلدىرەتىن تاقتايشادان باسقا ەشتەڭە جوق. قاراۋسىز ءۇي جىلدان جىلعا توزىپ بارادى. وسىدان ەكى-ۇش جىل بۇرىن ءۇيدىڭ سىرتىن اۋىلداعى ءبىر كاسىپكەرلەر قورشاتقان ەدى، ءبىراق ونىڭ دا ارتى اياقسىز قالدى.
[caption id="attachment_28888" align="aligncenter" width="640"]
فاتيما عابيت قىزى تۋعان ءۇي[/caption]
اقىن سارا جانە فاتيما عابيت قىزى مۇراجايى
قاپال ءوڭىرىنىڭ جۇرتشىلىعى 1871 جىلى قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن قازىناسى ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسىنا كۋا بولعان. سارا تاستامبەك قىزى 1853 جىل قازىرگى الماتى وبلىسى اقسۋ اۋدانى بەساعاش اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. سارانى بويجەتكەننەن كەيىن تانەكە اۋىلىنىڭ بولىسى ەسىمبەك قاجى ءوز اۋىلىنا كوشىرىپ العان ەكەن. بىرجانمەن ايتىسىنان كەيىن بەكباي التىنبەكۇلىنا تۇرمىسقا شىعىپ، 1907 جىل قايتىس بولادى.
1992 جىلدىڭ قازان ايىندا قاپال اۋىلىنان اقىن-سارا اتىنداعى تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيى قۇرىلادى. مۇراجاي قۇرىلعاننان باستاپ ءتۇرلى جادىگەرلەرگە تولتىرىلعان. 4 بولمەلى ۇيدەن تۇراتىن مۇراجايدا اقىن اپامىزدىڭ ءمۇسىنى جانە قازاقتىڭ سالت-داستۇرىنەن بەلگى بەرەتىن تۇتىنۋ بۇيىمدارى مەن اقىننىڭ قولدانعان بۇيىمدارى، قۇربى-قۇرداستارىنىڭ سۋرەتتەرى جانە قاپال وڭىرىنە قاتىستى كىتاپتار قويىلعان. مۇراجايدا سارا تاستامبەك قىزىنىڭ ءوز زاتتارىنان قازانى، دومبىراسى جانە كيىم تىگەتىن قول ماشيناسى مەن قايشىسى بار. ودان بولەك ءوزىنىڭ كيىم-كەشەكتەرى مەن باسقا بۇيىمدارى ساحنالىق قويىلىمداردا سارا اپامىزدىڭ ءرولىن ويناعان ارتىستەردىڭ كيىم-كەشەگىمەن تولتىرىلعان.
قاپال وڭىرىنەن ءۇش جۇزگە اتى ءمالىم سارا اپامىزدان كەيىن ءۇش بىردەي ارىسىمىزدىڭ جارى بولعان، مۇرات اۋەزوۆتىڭ اناسى فاتيما عابيت قىزى ومىرگە كەلگەن. فاتيما اپامىزدىڭ ومىرگە كەلگەن ۇيىندە مۇراجايى بولعان ەكەن بەرتىنگە دەيىن. ءقازىر ءۇيدىڭ ماڭدايشاسىنداعى سول ۇيدە فاتيما عابيت قىزىنىڭ ومىرگە كەلگەنىن بىلدىرەتىن تاقتايشادان باسقا ەشتەڭە جوق. قاراۋسىز ءۇي جىلدان جىلعا توزىپ بارادى. وسىدان ەكى-ۇش جىل بۇرىن ءۇيدىڭ سىرتىن اۋىلداعى ءبىر كاسىپكەرلەر قورشاتقان ەدى، ءبىراق ونىڭ دا ارتى اياقسىز قالدى.
[caption id="attachment_28889" align="aligncenter" width="640"]
تامشىبۇلاق[/caption]
قاپال اۋىلىنىڭ كيەلى دە كورىكتى جەرلەرى
قاپال ءوڭىرى تاڭعاجايىپتار مەن قاسيەتتى جەرلەرگە تولى. ونىڭ ءبىرى 150 جىلدىق تاريحى بار قاپال-اراسان شيپاجايى. قاپال اۋىلىنان 30 شاقىرىم جەردەگى اراسان اۋىلىندا ورنالاسقان. «قاپال-اراساننىڭ» شيپالى سۋىنىڭ ەمدىك قۋاتى جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا بۇرىننان-اق بەلگىلى بولعاڭن، ال مۇندا العاشقى كۋرورت 1852 جىلى قۇرىلعان. «قاپال-اراسان» كۋرورتىنان ءار كەزدەردە شوقان ءۋاليحانوۆ، سەمەنوۆ - تيانشانسكيي سياقتى اتاقتى ادامدار دا ەم قابىلداعان. اسا كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى د.ا.قونايەۆ «قاپال-اراساندى» باستى نازارىنا العان. «قاپال-اراسان» ءساناتورييىنىڭ نەگىزگى ەمدىك كوزى – تەرمالدى بۇلاقتار.
قاپال-اراسان شيپاجايىنان باسقا قاپالدىڭ تاۋ باسىنداعى اراسانى دا بار. بۇل تابيعي اراساننىڭ ەمدىك سۋى تالاي سىرقات جاندارعا شيپا بولعان. اراسان تاۋ باسىندا بولعانىمەن، بارۋشىلاردىڭ قاراسى ۇزىلگەن ەمەس.
قاپال اۋىلىنىڭ ورتالىعىندا «تامشىبۇلاق» دەگەن قاسيەتتى بۇلاعى بار. اۋىلدىڭ قاق ورتاسىندا جار قاباقتان مولتىلدەپ تامىپ تۇرعان كوركەم تامشىلار كوزىڭىزگە جاراتۋشىنىڭ قۇدىرەتىن كورسەتكەندەي بولادى. دوعال جار قاباقتان اينالا اعىپ تۇرعان ءمولدىر تامشى كىمنىڭ دە نازارىن اۋدارماي قالمايدى. تامشىبۇلاقتىڭ سۋى ادام دەنساۋلىعىنا پايدالى ەكەنىن عالىمدار دا مويىنداعان. قاپال تۇرعىندارى مەن قوناقتارى بۇلاق سۋىن اسقازان، كوز، سۇيەك-بۋىن اۋرۋلارىنا ەم رەتىندە قولدانىپ كەلەدى. تامشىبۇلاق تۋرالى العاشقى دەرەكتەر مەن زەرتتەۋلەر شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ەڭبەكتەرىندە كەزدەسەدى.
قاپالدىڭ قازىرگى تىنىش-تىرشىلىگى
كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە اۋدان ورتالىعى بولعان قاپال ءقازىر اۋىلدىق وكرۋگتەردىڭ ءبىرى. تۇرعىندارىنىڭ سانى 4 مىڭعا جۋىقتاپ قالدى. رەسەي پاتشا ۇكىمەتى مەن كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە قونىستانعان وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ كوبى ءوز وتاندارىنا قايتىپ، ولاردىڭ ورنىنا شەتتەن كەلگەن قازاقتار قونىستانعان. تۇرعىندارىنىڭ باسىم بولگى مال شارۋاشىلعىمەن اينالىسادى. قاپال اۋىلىندا ەكى مەكتەپ، ءبىر كاسىپتىك كوللەدج ءبىلىم بەرۋدە. اۋىلدىڭ تابيعي ءوسىمى دە جىل ساناپ ارتىپ كەلەدى.
قويىنى قاسيەتتكە تولى، ۇلىلاردىڭ مەكەنى بولعان قاپال ءوڭىرى ازات قازاق مەملەكەتىنىڭ تاريحىندا ءالى تالاي ەلەۋلى وقيعالاردىڭ كۋاسى بولارى انىق. تانەكەدەي ەل قورعاعان ەرلەردىڭ ۇرپاقتارى ەل مەرەيىن اسىرىپ، تالاي تاريح بەتىنە ءالى تالاي ۇلى تۇلعالارى اكەلەرىنە سەنىمدىمىز. مىڭ ەستىگەننەن ءبىر كورگەن ارتىق دەگەندەي، وقىرمان قاۋىمدى وسى ءبىر شوقاننىڭ ءىزى قالعان قاسيەتتى مەكەندى ءوز كوزىمەن ءبىر كورىپ قايتۋعا كەڭەس بەرەم.
تۇردىبەك قۇرمەتحان،
تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ ماگيسترى، تاۋەلسىز جۋرناليست.
