كاسپيي تەڭىزىندەگى الىپ مۇناي كەنىشى – قاشاعاننىڭ اشىلۋى قازاقستاننىڭ سوڭعى جارتى عاسىرداعى ەڭ ۇلكەن ولجاسى ەدى. الايدا بۇگىن وسى جەردەن تابىلعان قىرۋار بايلىقتىڭ 98 پايىزى ەل قازىناسىنا ەمەس، شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ قالتاسىنا قۇيىلىپ جاتىر، دەپ جازادى Dalanews.kz.
بۇل دەرەك حالىقارالىق جۋرناليستىك زەرتتەۋلەر كونسورسيۋمىنىڭ (ICIJ) جۋىردا جاريالاعان زەرتتەۋىندە ايتىلعان. الەمدىك مەديانىڭ قىزۋ تالقىسىنا تۇسكەن اتالعان ماتەريال قازاقستان قوعامىندا ءبىرقاتار ساۋال تۋعىزدى جانە ەل ءۇشىن اسا جايسىز اقپارات رەتىندە باعالانىپ وتىر.
قاشاعان كەن ورنىن يگەرۋ بويىنشا كەلىسىمدەر 1997 جىلى جاسالعان ەدى. ول كەزدە قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن ەندى الىپ جاتقان، حالىقارالىق تاجىريبەسى جوق جاس مەملەكەت بولدى. وسىنى پايدالانعان حالىقارالىق مۇناي كورپوراسيالارى قازاقستانمەن تەڭ دارەجەدە كەلىسسوز جۇرگىزۋدىڭ ورنىنا ءوز مۇددەلەرىن جوعارى قويىپ، اسا ءتيىمدى شارتتارعا قول جەتكىزگەن. سول كەزدەگى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ تۇسىندا جاسالعان كەلىسىمشارتتاردىڭ تولىق ءماتىنى مەن شارتتارى ءالى كۇنگە دەيىن جابىق كۇيىندە قالىپ وتىر.
قاشاعان كەنىشىنىڭ يگەرىلۋىنە جاۋاپتى – North Caspian Operating Company (NCOC) كونسورسيۋمى. وندا ەۋروپانىڭ الىپ كومپانيالارى Shell (ۇلىبريتانيا)، Eni (يتاليا)، Total Energies (فرانسيا) جەتەكشى ءرول اتقارادى. ءارقايسىسىنىڭ ۇلەسى – 16،8 پايىز. ءدال وسى كومپانيالار قازاقستاننىڭ تابيعي رەسۋرستارىنىڭ نەگىزگى پايداسىن كورىپ وتىر.
بۇگىندە قاشاعان جوباسىنان تۇسكەن تابىستىڭ نەبارى 2 پايىزى عانا قازاقستاندا قالىپ، قالعان 98 پايىزىن شەتەلدىك الپاۋىتتار يەلەنىپ جاتىر. بۇل حالىقارالىق تاجىريبەدە وتە سيرەك كەزدەسەتىن، ءارى قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە مۇلدە قايشى كەلەتىن جاعداي.
2024 جىلدىڭ باسىندا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ بۇل ماسەلەنى اشىق كوتەرىپ، مۇناي كەلىسىمدەرىن قايتا قاراۋدى ۇسىندى. توقايەۆ وسى كەلىسىمشارتتاردى «ەل ءۇشىن ءتيىمدى ەتىپ وزگەرتۋدى» تالاپ ەتتى. الايدا، مۇنداي وزگەرىس جاساۋ وڭايعا سوقپايدى. سەبەبى كەلىسىمشارتتاردىڭ مەرزىمى 2037 جىلعا دەيىن بەكىتىلگەن. ءبىراق پرەزيدەنتتىڭ باتىل مالىمدەمەسى شەتەلدىك ينۆەستورلاردى الاڭداتىپ ۇلگەردى.
قازىرگى تاڭدا قازاقستان بيلىگى شەتەلدىك مۇناي كومپانيالارىنا قارسى جالپى قۇنى 160 ملرد دوللاردى قۇرايتىن تالاپ-ارىز ءتۇسىرىپ، بۇل ءىس بويىنشا اربيتراجدىق سوت پروسەسىن باستادى. رەسمي تالاپتىڭ نەگىزگى سەبەبى – مۇناي كومپانيالارى تاراپىنان كەلىسىمشارتتاعى ەكولوگيالىق جانە پروسەدۋرالىق نورمالاردىڭ بۇزىلۋى. ءبىراق ساراپشىلار بۇل سوت پروسەسىنىڭ باستى ماقساتى – قاشاعان كەلىسىمشارتتارىنداعى تەڭسىزدىك پەن ادىلەتسىزدىكتى تۇزەۋ دەپ وتىر.
TotalEnergies كومپانياسىنىڭ باسشىسى پاتريك پۋياننە 2023 جىلى ساۋىردە قازاقستاننىڭ تالابىنا قارسى تۇراتىنىن اشىق مالىمدەپ، كونسورسيۋم مۇشەلەرىنىڭ بۇل ماسەلەدە تولىق بىرىككەنىن حابارلاعان. ونىڭ بۇل ءسوزى قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ تالاپ-تىلەگى ەۋروپالىق ينۆەستورلاردىڭ نارازىلىعىن تۋدىرىپ وتىرعانىن انىق كورسەتەدى.
بۇرىنعى ەنەرگەتيكا ءمينيسترىنىڭ كەڭەسشىسى ولجاس ءبايدىلدينوۆتىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاندا جاسالعان كەيبىر كەلىسىمشارتتار 30 جىلعا دەيىن قۇپيا ساقتالعان.
“كەلىسىمشارتتار 30 جىلعا دەيىن قۇپيا ۇستالىپ وتىر. الەمنىڭ ەشبىر ەلىندە مۇنداي تاجىريبە جوق. بۇل – قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلدارىندا جىبەرگەن ستراتەگيالىق قاتەسى”، — دەدى ول.
قازاقستاندىق قارجى سالاسىنىڭ ساراپشىسى دا وسى پىكىردى قولداپ، كەلىسىمشارتتارداعى تەڭسىزدىك قازاقستاننىڭ مۇناي سالاسىنداعى مامانداردىڭ تاپشىلىعىنان تۋىنداعانىن اتاپ ءوتتى.
بۇل جاعدايدىڭ گەوساياسي سالدارى دا بار. ءبايدىلدينوۆتىڭ پىكىرىنشە، قازاقستاننىڭ تالاپ-ارىزدارىنىڭ نەگىزگى وبەكتىسى ەۋروپالىق كومپانيالار بولعاندىقتان، بۇل ماسەلە قازاقستان مەن ەۋرووداق اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى شيەلەنىستىرۋى مۇمكىن. سەبەبى اقش كومپانيالارى ەۋروپالىقتارعا قاراعاندا قازاقستاننىڭ تالاپتارىنا يكەمدىرەك ءارى ينۆەستيسيا كولەمىن ارتتىرۋعا دايىن.
ەكولوگيالىق زارداپتار مەن اشىقتىق ماسەلەسى دە قوعامدا قىزۋ تالقىلانىپ جاتىر. 2025 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا قازاقستاننىڭ ەكولوگيا مينيسترلىگى ەكولوگيالىق زاڭنامانى بۇزعانى ءۇشىن NCOC كونسورسيۋمىنا 5،1 ملرد دوللار ايىپپۇل سالعان. الايدا شەتەلدىك كومپانيالار بۇل ايىپپۇلدى تولەۋدەن باس تارتىپ، اربيتراجدىق سوتتا قازاقستان ۇكىمەتىنە قارسى ەكى ءىستى جەڭىپ شىقتى.
ەكوبەلسەندى ءارى “كاسپيي تەڭىزىن قورعايىق” باستاماسىنىڭ جەتەكشىسى ۆاديم ني بۇل ماسەلەنى بىلاي باعالايدى.
“شەتەلدىك كومپانيالار كەلتىرگەن ەكولوگيالىق زارداپ ءۇشىن ايىپپۇلدى قازاقستاننىڭ بيۋدجەتى كوتەرۋى مۇمكىن. بۇل حالىق ءۇشىن ۇلكەن ادىلەتسىزدىك”، — دەيدى ول.
“بايتاق” جاسىلدار پارتياسىنىڭ جەتەكشىسى ولەگ پاك تا مۇناي كەلىسىمدەرىنىڭ تولىق اشىقتىعىن تالاپ ەتىپ وتىر. ونىڭ ايتۋىنشا، قازاقستان وسى كەلىسىمدەردىڭ جابىقتىعى سالدارىنان جىل سايىن شامامەن 20 ميلليارد دوللار جوعالتادى.
قاشاعان جوباسىنىڭ ەكىنشى اتاۋى حالىق اراسىندا بەيرەسمي تۇردە “Cash-all Gone” (“بارلىق اقشا كەتتى”) دەپ اتالادى. بۇل اتاۋ بەكەر بەرىلمەگەن. ويتكەنى وسى كەنىشتى يگەرۋدەگى كەشىكتىرۋلەر، جەمقورلىق پەن ەكولوگيالىق بۇزۋشىلىقتاردىڭ كەسىرىنەن قازاقستان دا، شەتەلدىك كومپانيالار دا ۇلكەن شىعىنعا ۇشىرادى. ساراپشىلاردىڭ ەسەبى بويىنشا، بۇل جوبانىڭ باستاپقى قۇنى 60 ملرد دوللاردان اسىپ كەتكەن.
قورىتا كەلگەندە، قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ قاشاعان كەلىسىمشارتتارىن قايتا قاراۋ ارەكەتى جاي عانا كوممەرسيالىق داۋ ەمەس. بۇل – تاۋەلسىز ەلدىڭ ءوز جەرىندەگى تابيعي بايلىعىنا يەلىك ەتۋگە، ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋعا دەگەن كۇرەسى. پرەزيدەنت توقايەۆتىڭ بۇل باعىتتاعى قادامدارى شەتەلدىك ينۆەستورلارعا ۇناماسا دا، قازاقستان قوعامىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ءۇشىن وتە وزەكتى ءارى ادىلەتتى تالاپ بولىپ وتىر. الداعى ۋاقىتتا قازاقستان وسى ىستە قانداي ناتيجەگە جەتەتىنىن بۇكىل الەم نازاردا ۇستايدى.
