تىلەۋبەردى ابەناي ۇلى تىنىبايىن
قازاقستان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ قۇرمەتتى اكادەميگى،
شىڭعىسحانتانۋشى، تاريحشى، اۋدارماشى.
مۇنىڭ ىشىندە «ابايدىڭ 150 جىلدىق» مەرەيتويى، «تاراز قالاسىنىڭ 2000 جىلدىق» مەرەيتويى، 2015 جىلعى «قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق» مەرەيتويى قاتارلىلار يۋنەسكو كولەمىندە، حالقارالىق دەڭگەيدە دۇركىرەتىپ وتكىزىلدى. قىسقا عانا ۋاقىت ىشىندە ەلىمىز ەكونوميكا جاعىنان عانا ەمەس، تاريحي، مادەني جاعىنان دا تۇتاس پلانەتاعا تانىمال بولدى. بۇل تۇرعىدا حالقىمىز ارحەولوگتارعا، ارحيتەكتورلارعا زور العىس ايتۋعا ءتيىس. سونداي-اق، ولكەتانۋشىلارعا، ءتىلتانۋشىلارعا، جازۋشى-قالامگەرلەرگە، قىسقاسى، «اۋەسقوي تاريحشى» دەپ اتالاتىن اسا ەڭبەككەر، ەرەك دارىندى جاندارعا قارىزدارمىز. ەگەر ولاردىڭ ەڭبەگى بولماسا، وسىنشا اۋقىمدى جۇمىس اتقارىلماس تا ەدى. ءتىپتى، اۋەسقوي تاريحشىلاردىڭ كوبى سونشالىقتى زور ەڭبەگىنە قازىنادان كوك تيىن اقى العان جوق. حوش، دەڭىز. ەندى تاقىرىپقا تىكە كىرىسەلىك.
تاۋەلسىز قازاقستان بيلىگىنىڭ قۇتتى قۇزىرىنىڭ قوزعاۋشىلىق ەتۋىندە جاڭاشا باعىتتا كوتەرىلگەن ۇلكەن تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى ۇلى شىڭعىسحان تاريحى. نەگە شىڭعىسحان؟ سەبىبى، تۇتاس قازاق حالقىنا جانە كۇللى الەم تاريحشىلارىنا تەگىس تۇسىنىكتى بولعانىنداي، شىڭعىسحان – بارلىق قازاق حاندارىنىڭ اتا-باباسى، ال قازاق حاندارى – قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلار ءارى ونى جالعاستىرۋشىلار. مىنە، سوندىقتان دا قازاق تاريحى شىڭعىسحاندى ەشقاشان دا اينالىپ وتە المايدى. شىڭعىسحان قازاق مەملەكەتتىگى ءۇشىن، قازاق ۇلتتىق يدەولوگياسى ءۇشىن ەڭ ۇلى، ەڭ قاسيەتتى تۇلعا. ەكىنشى سوزبەن ايتقاندا، شىڭعىسحان – تۇنىپ تۇرعان ۇلتتىق يدەولوگيا. ال مەملەكەت يدەولوگياسىز ءومىر سۇرە المايدى. وكىنىشتىسى، كەيبىر ەلگە تانىمال كىسىلەر سول ۇلى شىڭعىسحانعا جالا جاۋىپ، ءتىل تيگىزەتىن، نە بولماسا «موڭعول» دەپ ۇلتتان الىستاتاتىن دارەجەگە دەيىن جەتىپ ءجۇردى. شىڭعىسحان، اباي، ت.ب. ۇلى تۇلعالارىمىزدى قارالاۋ، ىس-جۇزىندە قازاق حالقىن قارالاۋ بولىپ تابىلادى. جارايدى، وتكەن ءوتتى. ەندىگى جەردە، تاۋەلسىزدىككە شيرەك عاسىر تولىپ جاتقان مىنا زاماندا، ونداي باسسىزدىق جالعاسا بەرسە، ناعىز: «جامان ءيتتى اندەسەڭ شاڭىراقتان تىشادى» دەگەننىڭ ءوزى بولماق.
شىڭعىسحان تاريحىن زەرتتەۋدەگى، شىندىعىندا قازاق تاريحىن زەرتتەۋدەگى تاعى ءبىر ۇلكەن كەدەرگى – كەيبىر كىسىلەردىڭ «كاسىپقوي تاريحشى» دەگەن اتاقتى بەتكە ۇستاپ الىپ، جالعان اقپارات بەرۋى نەمەسە نەگىزسىز، دايەكسىز سويلەۋى. ولار مەرزىمدى باسىلىمداردى، عالامتور سايتتارىن قويا سالىپ، ەندى مەملەكەتتىك تەلەارنالاردا ەش شىمىرىكپەستەن وتىرىك، تاريحي دەرەكتىك نەگىزى جوق داقپىرتتاردى تاراتىپ، حالىقتىڭ تاريحي ساناسىن شاتاستىراتىن دەڭگەيگە دەيىن جەتتى. ءسوزىمىز دايەكتى بولۋ ءۇشىن بىرەر مىسال كەلتىرە كەتەيىن.
جۋىردا «اشىعىن ايتقاندا» (2016) توك-شوۋىندا «شىڭعىسحاننىڭ تەگى كىم؟ شىڭعىسحان موڭعول ما، الدە قازاق پا؟» دەگەن تاقىرىپتا پىكىرسايىس وتكىزىلدى. سوندا قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى مىرزا قۇبىلاي قاعاننىڭ ءبىر وردا تاريحشىسى 1224 جىلى ەڭ العاشقى، ەڭ شىنايى جىلنامالىق ەڭبەك قالدىرعانىن ايتتى. بۇعان، ارينە، كوپ ساندى كورەرمەن باس شۇلعىدى، سەندى. ولار: «موڭعولدار ۇلى حالىق ەكەن عوي، ال بىزدەر – قازاقتار، سولاردىڭ تاريحىنا جارماسىپ جۇرگەن سورلى حالىق ەكەمىز-اۋ» دەگەن ويعا قالدى. تالايىنىڭ تاريحي ساناسى تۇمانداندى، ءوز حالقىنا دەگەن ماقتانىش سەزىمى سالقىنداپ، ۇلتتىق رۋحى جاسىدى. ويتپەيشى، مىنا ءسوزدى ءمۇيىزى قاراعايداي «كاسىپقوي تاريحشى» ايتىپ وتىر عوي. ال شىندىعىندا بۇل ءسوز ەش تاريحي دەرەكتىك نەگىزى جوق، ويدان ويىستىرىلعان شىلعي وتىرىك بولاتىن. ونىڭ مۇلدە جالعان اقپارات ەكەنى مىنادا:
بىرىنشىدەن، قۇبىلاي 1224 جىلى قاعان ەمەس، ءالى ون جاسقا دا تولماعان ويىن بالاسى ەدى. ەكىنشىدەن، 1224 جىلى قۇبىلايدىڭ تاققا وتىرۋىنا ءالى 40 جىل ۋاقىت بار بولاتىن. ناقتى ايتقاندا، قۇبىلاي ءميلادي جىل ەسەبىنە شاققاندا 1264 – 1296 جج. قاعاندىق تاقتا وتىرىپ ەل بيلەگەن. ۇشىنشىدەن، 1224 جىلى شىڭعىسحان امان-ەسەن ەدى، ۇلىس تاعىندا ءالى ءوزى وتىرعان. ول كەزدە قۇبىلاي تاقتا وتىرماق تۇگىلى، ونىڭ تاق مۇراگەرلىگى دە ەش ويلاستىرىلماعان. ايتالىق، شىڭعىسحان، ونىڭ تاق مۇراگەرى ۇكىتەي (وگەدەي) قاعان، ونان كەيىن تۇرگەننە قاتۇن ەل بيلەدى، ونان سوڭ كۇيىك (كۇزەك) حان تاققا وتىردى، ونان كەيىن ۇعىل-قيماش قاتۇن ەل بيلەدى، ونان سوڭ تولە حاننىڭ تۇڭعىش ۇلى موڭكە قاعان تاققا وتىردى. ول جۇڭگو جورىعىندا ءجۇرىپ وبا ىندەتىنەن قايتىس بولدى دا، قاعاندىق تاققا تولەنىڭ، تۇپتەپ كەلگەندە شىڭعىسحاننىڭ قاراشاڭىراعىن ۇستاعان ارىقبۇقا حان وتىرۋعا ءتيىستى بولدى. الايدا، مايدان دالاسىنداعى قالىڭ قولعا يەلىك ەتكەن قۇبىلاي حان نەشە جىلدىق سوعىس ارقىلى ارىقبۇقانى جەڭىپ، قاعاندىق تاقتى تارتىپ الدى. بۇل 1264 جىلى بولاتىن. ءسويتىپ ول تاريحتا قۇبىلاي قاعان دەگەن اتپەن قالدى. دەمەك، قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى مىرزانىڭ جوعارىداعى ءسوزى تاريحي شىندىققا مۇلدە قايشى جالعان اقپارات، ەشبىر دەرەكتىك نەگىزى، عىلىمي قۇنى جوق ويدىرما وتىرىك. تۇپتەپ كەلگەندە، ول قازاق تاريحناماسىنا جاسالعان زور قيانات.
ال ارىقبۇقا جانە ۇكىتەي اۋلەتىنەن شىققان قايداۋ (قايدۋ) حان، شاعاتاي اۋلەتىنەن شىققان دۋا (داۋا) حان ۇشتىگى، سونداي-اق جوشى اۋلەتىنەن شىققان ءبىر ءبولىم سۇلتاندار قۇبىلايعا قاعاندىق تاقتى بەرسە دە، ۇلىس استاناسىن – قاراقورىمدى، ياعني، شىڭعىسحاننىڭ قاراشاڭىراعىن بەرمەدى. وسىلايشا، قۇبىلاي قاعان ەلدى حانبالىقتا (قازىرگى بەيجىڭدە) وتىرىپ بيلەۋگە ءماجبۇر بولدى. ويتكەنى، اعالارى ءارى ۇلىس بيلەۋشىسى موڭكە قاعان ءبىر ىنىسىنە، وسى قۇبىلايعا بۇل كۇندەگى جۇڭگو (قحر) اۋماعىن، تاعى ءبىر ىنىسىنە، الەكە (ھۇلاكو) حانعا ءامۋدىڭ باتىسىنان مىسىرعا (ەگيپەتكە) دەيىنگى جەردى ەنشىلەپ بەرگەن بولاتىن. قۇبىلاي قاعان وسى زاڭدى باسىمدىلىعىن ءتيىمدى پايدالاندى: ءارى قىتايدى قامتىعان شىعىس جانە وڭتۇستىك ازيانى وزىنە تياناق ەتتى، ءارى مۇحيت ارقىلى الەكە حانمەن ۇشتاسىپ، تۇركىستان مەن ماۋرانناحردى جانە دەستى قىپشاقتى ەكى بۇيىردەن قىسىپ ۇستادى. اعايىندى ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى تاكتيكالىق، ستراتەگيالىق ارىپتەستىك ولاردىڭ مۇراگەرلەرى تۇسىندا دا، تەمىر قاعان مەن قازان حان زامانىندا دا ءوز جالعاسىن تاۋىپ وتىردى. ءسويتىپ ولار شىڭعىسحان قۇرعان ۇلى يمپەريانىڭ تۇتاستىعىن تاعى جارتى عاسىردان ارتىق ۋاقىتقا دەيىن بەرىك ۇستاپ تۇرا الدى. وردا ۇلىعى ءارى باس تاريحشى، دارىگەر، قوجا اۋلەتىنەن شىققان قارت عۇلاما ءراشيد ءاد-دىن ءوزىنىڭ «ءجاميح ات-تاۋاريح» اتتى ۇلى تاريحي ەڭبەگىندە وسىلاي جازادى. سونداي-اق، بۇل تاريحي ەنسيكلوپەديالىق ەڭبەك قازان حاننىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن، جوعارىداعى اۆتوردىڭ جەتەكشىلىگىمەن جازىلعان رەسمي تاريحي قۇجات ەكەنىن دە نازاردا ۇستاۋىمىز كەرەك. وندا تۇرىك جانە الەم تاريحىنا قاتىستى اسا جوعارى عىلىمي قۇنعا يە جازبا دەرەكتەر بولۋمەن بىرگە، دۇنيەجۇزىنىڭ ىقىلىمدار كارتاسى، جول-قاتىناس كارتاسى، سولارمەن قوسا، ءىرى مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ ءتۇرلى-تۇستى سۋرەتتەرى بار بولاتىن. دۇنيەجۇزى كولەمىندەگى ەشبىر شىڭعىسحانتانۋشى بۇل ۇلى تاريحي قۇجاتتى اينالىپ وتكەن ەمەس ءارى بۇدان بىلاي دا ەشكىم ولاي ەتە المايدى. ال قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى مىرزانىڭ ءوزى 50-60 جىلداي دامدەس بولعان محر حالقى ءۇشىن وراسان «ازاماتتىق» جاساپ، وسىناۋ تاريحي دەرەكتەردى بەلشەسىنەن باسىپ وتپەككە جوعارىداعىشا تىراشتانىپ باققانىنا ءبارىمىز دە كۋا بولدىق.
قارجاۋباي مىرزا سول جولعى توك-شوۋدا تاعى ءبىر شيكى پىكىر، دۇمبىلەز اقپار ايتىپ قالدى. ول مىرزانىڭ ايتىسىنشا: «موڭگۋ» دەگەن ءسوز موڭعولشا «كۇمىس» دەگەن ماعىنا بەرەدى ەكەن-مىس. مۇندا دا ەكى ءتۇرلى انىقسىزدىق بار. بىرىنشىدەن، ول مۇنداي ۇلگىدەگى ەتنونيمدى قايدان تاپتى ەكەن؟ ەكىنشىدەن، ول مۇنى شىڭعىسحان تاريحىنداعى قاي ەتنونيمگە بالاما ەسەبىندە قولدانىپ وتىر ەكەن؟ ويلانا كەلە، بۇل ءدۇبارا اتاۋدى قارجاۋباي مىرزا قازىرگى قىتايلاردىڭ وسى كۇنگى موڭعول حالقىن «مىڭ-گۋ» (蒙古) نەمەسە «مىڭ-گۋ زۋ» (蒙古族) دەپ اتايتىنىن اۋدارمالار ارقىلى نە وقىپ، نە ەستىپ قالعان بولسا كەرەك دەپ شامالادىق. ال بۇل ەتنونيمنىڭ يەروگليفتىك ماعناسىنا كەلسەك، ودان اۆتور ويلاعانداي «كۇمىس» تۇگىلى، قولا دەگەن دە ماعىنا شىقپايدى. تاراتىپ ايتساق: «مىڭ» (蒙) نادان، ءبىلىمسىز، «گۋ» (古) كونە، ەسكى دەگەن ماعىنالاردى بەرەدى. بۇل ارادا ءبىزدىڭ باۋىرىمىزدىڭ موڭعول حالقى ءۇشىن الحيميك بولۋىنىڭ، جوق جەردەن كۇمىس قورىتۋىنىڭ ەشبىر عىلىمي نەگىزى جوق.
ەكىنشى انىقسىزدىققا كەلسەك، قارجاۋباي مىرزانىڭ «موڭگۇ» دەگەن ەتنونيمى امبەباپ كۇيدە تاريحي قۇجاتتارداعى موعول ەتنونيمىنىڭ ورنىنا دا جۇرە بەرەتىن بولسا كەرەك دەپ توپشىلادىق. شىنتۋايتىندا، سەنىمدى تاريحي قۇجاتتارعا جاسالعان اۋدارمالاردا موعول اتاۋى «مىڭ-ۋ-ىر» (蒙兀儿)، «مىڭ-ۋ» (蒙兀) دەپ قىتايشالانادى. ايتالىق، «تاريحي ءراشيديدىڭ» قىتايشا اۋدارماسىندا وسىنداي قولدانىستار بار. ءتىپتى «قۇپيا شەجىرەدە» دە قارجاۋباي مىرزانىڭ «موڭگۋىنە» سايكەس قولدانىس جوق. وندا «ماڭ-حو-لى» (忙豁勒)، «دا-دا» (达达) سىندى قولدانىستار بار. بۇلاردىڭ الدىڭعىسى، ءوز كەزەگىندە ر. ءاد-دىن مەن ءا. باحادۇردىڭ موعول ەتنونيمىنە بەرگەن ەتيمولوگيالىق تۇسىندىرمەسىنە ۇيلەس كەلەدى. سوڭعىسىنا، «دا-دا» نۇسقاسىنا كەلسەك، ول تاتار ەتنونيمىنىڭ قىتايشا بالاماسى بولىپ تابىلادى. بۇل ارادا دا موڭعوليا حالىق رەسپۋبليكاسى حالقىنىڭ ۇپايىنا الحيميا جاساۋدىڭ نەمەسە لوتەرەيا ويناۋدىڭ ءجونى جوق. ويتكەنى مۇندا قارجاۋباي مىرزا ايتقان «كۇمىس» جوق، موعول جانە تاتار بار. موعولعا كەيىن تاعى توقتالامىز، ال تاتار – سوناۋ ماڭگىتاس ماتىندەرىنە اتى بادىزدەلگەن تۇركى ەتنوسى. ءبىزدىڭ تاسقا قاشالعان تاريحىمىزدى موڭعول حالقىنا تارتىپ اپەرۋگە ءبىر ەمەس، مىڭ قارجاۋباي سارتقوجا ۇلىنىڭ دا شاماسى كەلمەيدى.
وسىدان (2016 ج. 23 اقپاننان) بىرنەشە كۇن بۇرىن عالامتوردان «شىڭعىس حاندى جەرلەۋ ءراسىمى» اتتى ماقالا وقىدىم. ونىڭ اۆتورى تاعى دا قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى مىرزا بولىپ شىقتى. اۆتور ءوز ءسوزىن: «سوڭعى جىلدارى الەم وقىرماندارىنىڭ شىڭعىس حانعا دەگەن قىزىعۋشىلىقتارى ارتا ءتۇستى. ونىڭ ءولىمى، جەرلەنگەن ورىنى، تۋعان جەرى تۋرالى كوپ ايتىلا باستادى. باسقالاردى ايتپاعاندا ءوزىمىزدىڭ قازاق وقىرماندارى شىڭعىس حاندى قازاق ەتىپ جاساۋعا اتسالىسىپ جاتىر»، - دەپ باستاعان ەكەن.
وۋ، قارجاۋباي مىرزا، ءسىز «سوڭعى جىلدارى...» دەگەن ءسوزدى قانداي نەگىزبەن ايتتىڭىز؟ سوناۋ ءحىى ع. سوڭى مەن ءحىىى ع. باسىنان باستاپ شىڭعىسحان تاقىرىبى الەمدىك تاريحتىڭ كۇنتارتىبىنەن قاشان ءتۇسىپ ەدى؟ كەرىسىنشە، كوكتەن تۇسكەندەي بولىپ بۇل تاقىرىپقا نازارى ەندى عانا اۋىپ جۇرگەن مىنا ءسىز بەن ءبىز عوي. ءسىزدىڭ اتالمىش سوزىڭىزگە سەنگەن كىسى «تاريحي جاھانگۋشاي» مەن «ءجاميح ات-تاۋاريقتى» دا «كەشەلى-بۇگىن جازىلعان ەكەن عوي» دەپ قالىپ جۇرەر. ارينە، پلانو كارپيني، ۋيلليام رۋبرۋك، ماركو پولو قاتارلى باتىستىق اۆتورلار دا ءسىز ايتقانداي «سوڭعى جىلدارداعى» كىسىلەر ەمەس. ءا. باحادۇر، م. دۋلاتي، ق. جالايىري قاتارلى بابالارىمىزدى دا «سوڭعى جىلدارداعى» تاريحشىلار دەپ ەشكىم ايتا المايدى. كەرەك دەسەڭىز، جوعارىداعى اتى نەمەسە اۆتورى ايتىلعان ەڭبەكتەردىڭ باتىس تىلدەرىنە اۋدارىلعانىنا دا نەشە ونداعان، ءتىپتى، جۇزدەگەن جىلدار ءوتتى. وسىنشا ۋاقىتتى «سوڭعى جىلدارى» دەپ ەشكىم ايتپايدى. ويتكەنى، بۇگىنگى جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ كەمىندە اريفمەتيكالىق بىلىمنەن ساۋاتى بار. ەندەشە، ءسىزدىڭ «سوڭعى جىلدارى الەم وقىرماندارىنىڭ شىڭعىس حانعا دەگەن قىزىعۋشىلىقتارى ارتا ءتۇستى» دەگەنىڭىزبەن، تەك، وزىڭىزبەن پىكىرلەس ادامدار عانا كەلىسەر. ارينە، وندا دا شىندىق تۇرعىسىنان ەمەس، كوڭىل جىقپاستىق ءۇشىن عانا «كەلىسەتىن» شىعار.
قارجاۋباي مىرزانىڭ محر حالقىنىڭ قولايىنا جاعاتىن شابىتتى ءسوزى ونان ارى شالقي ءتۇسىپ، سول ەلگە دەگەن ىستىق ىقىلاسىنىڭ جالىنى ق ر حالقىنىڭ بەتىن اۋىق-اۋىق شارپىپ وتەدى. ونىسى: «باسقالاردى ايتپاعاندا ءوزىمىزدىڭ قازاق وقىرماندارى شىڭعىس حاندى قازاق ەتىپ جاساۋعا ات سالىسىپ جاتىر» - دەگەن جولدارمەن باستالىپتى. «باسقالاردى ايتپاعاندا...» دەپ مەنسىنبەي سويلەيتىندەي، وۋ، قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى مىرزا – ءسىز، كىم ەدىڭىز؟ ءويتىپ ەلەۋسىز كورەتىندەي، ءبىزدى – قازاقتى، كىم دەپ ءجۇرسىز؟ وعان دا ايىزىڭىز قانباي: «شىڭعىس حاندى قازاق ەتىپ جاساۋعا ات سالىسىپ جاتىر» - دەپ كىسىمسيسىز. سوندا قالاي، قازاق ءوز اتاسىن تانىسا، ءسىزدىڭ الدىڭىزدا جازىقتى بولا ما؟ كەرەي حان، جانىبەك حان، قاسىم حان، حاقنازار حان، ەسىم حان، تاۋكە حان، ابىلاي حان، كەنەسارى حان، ءبار-بارى شىڭعىسحاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى عوي. دالەلىڭىز بار بولسا جانە دالەلمەن سويلەي الاتىنداي ءبىلىمىڭىز بار بولسا وسى ءسوزىمدى وتىرىك دەپ ايتا قويىڭىزشى. كەرىسىنشە، قالماقتىڭ قاي تايشىسى شىڭعىسحاننىڭ مۇراگەرى ەدى، بىلسەڭىز مىنا جۇرتقا ايتىپ بەرىڭىزشى. ەندەشە، شىڭعىسحانعا تالاسۋعا، «سەنىكى ەمەس – قازاقتىكى ەمەس، مەنىكى – موڭعولدىكى» دەۋگە قانداي قاقىڭىز بار؟
قارجاۋباي مىرزا، مىنا: «تاۋدىڭ قورعاۋشىسى ەكولوگ-ميليسيا بايارسايحاننىڭ ايتۋىنشا، بۇل تاۋعا جات ۇلتتىڭ ادامدارى، ودان سوڭ ايەلدەر شىعۋعا تيىم سالىنعان. قازاقتاردى موڭعول تەكتى حالىق دەپ ەسەپتەيتىندىكتەن بىزگە قارسىلىق بىلدىرمەدى» - دەگەنىڭىزدى قايتا ءبىر وقىپ كورىڭىزشى. وسى دا دەنى دۇرىس كىسىنىڭ ءسوزى مە؟ ءسىز ءوزىڭىزدى كىم دەسەڭىز – سول دەي بەرەرسىز، ەرىك وزىڭىزدە. ءبىراق، قازاقتى موڭعول دەۋگە مورالدىق تۇرعىدان دا، زاڭدىق تۇرعىدان دا قىلداي قاقىڭىز، ەشقانداي قۇزىرەتىڭىز جوق. قازاقتىڭ تۇرىك تەكتى حالىق ەكەنىن، تۇرىكتىڭ قاراشاڭىراعىندا وتىرعانىن كۇللى الەم بىلەدى. كەزىندە تۇرعۇت وزال اتامىز: «تۇركيادا مەنى قوسقاندا 70 ميلليون قازاق بار» - دەگەن ەدى، تاياۋدا احمەت ءداۋىتوعلى مىرزا: «تۇركيادا مەنى قوسقاندا 78 ميلليون 600 مىڭ قازاق بار» - دەپ اعىنان جارىلدى. ۇلى تۇلعالارىمىز تۇرىك حالىقتارىنىڭ بىرلىگى، باقىتى ءۇشىن وسىلاي دەدى. ال ءسىز، قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى مىرزا: «قازاقتاردى موڭعول تەكتى حالىق...» - دەگەن نەگىزسىز ءسوزدى كىم ءۇشىن ايتتىڭىز؟ الدە، الگى «ەكولوگ-ميليسيانىڭ» ءبىر اتىم ناسىبايىنا بولا كۇللى قازاق حالقىن ساتقىڭىز كەلدى مە؟ بۇل، ءبىلىمنىڭ تاياز-تەرەڭدىگىن بىلاي قويعاندا، ادامنىڭ ەسىنىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىنا سىن بولاتىنداي بەيپىل ءسوز عوي. ەرتەڭگى كۇنى سول «ەكولوگ-ميليسياڭىز» وزدەرىڭنىڭ «تاريحشى-عالىمدارىڭ» ايتقان ەدى دەپ تاعى نەنى قوڭىرسىتاتىنىن ءبىر قۇداي ءوزى ءبىلسىن؟!
ۇلى شىڭعىسحان: «ايتىلعان ءسوز – اتىلعان وقپەن تەڭ... سوندىقتان، سويلەمەس بۇرىن ويلانىپ الۋ كەرەك»، - دەگەن ەكەن. قاعان بابانىڭ وسىناۋ وسيەتىن قازاق حالقى ماقالعا اينالدىرىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن جادىندا ساقتاپ كەلەدى. ال ءسىزدىڭ بار ارمانىڭىز شىڭعىسحاندى موڭعول ەتۋ بولعاندىقتان، انتىڭىز جات حالىققا ابدەن اۋعاندىقتان، اتا وسيەتىنەن مۇلدە بەيحابار بولعانسىز. «قاعىنعان قۇلان قاعىنان جەريدى» - دەگەن وسى دا.
ءدال وسىنىڭ كەرىسىنشە، كەي كىسىلەر موڭعولدى تۇرىككە جاتقىزباقشى بولادى. بۇنىڭ دا ەشبىر عىلىمي نەگىزى جوق. ونى انىقتاۋ توم-توم كىتاپ اقتارىپ دالەل ىزدەۋدى دە قاجەت ەتپەيدى. ۇلتتىڭ ەڭ باستى بەلگىسى ونىڭ نەگىزگى سوزدىك قورى. وسى تۇرعىدان كەلسەك، موڭعولدىڭ ادام (ءحۇن)، اسپان (وگتورگۋي)، جەر (گازار)، جۇلدىز (ود)، اي (سار)، كۇن (نار) سەكىلدى ەڭ بايىرعى اتاۋلارى جانە بىردەن جۇزگە دەيىنگى بارلىق سان ەسىمدەرى تۇرىك تىلدەرىندەگى سايكەستى اتاۋلارعا مۇلدە ۇقسامايدى. تەك، ءتورت (ءدوروۆ) دەگەن سان ەسىمىنىڭ باستاپقى «ءدور-» بۋىنى عانا تۇرىكشەسىنە ءسال-پال ۇقسايدى. دەمەك، موڭعول حالقىنىڭ ءتىلى، و باستا تۇرىكتەردەن مۇلدە باسقاشا بولعان. ياعني، ولار تۇرىك ءتىلدى، تۇرىك تەكتى حالىق ەمەس. ال شارۋاشىلىققا قاتىستى مال، ءتول، قۇنان، دونەن، ت.ب. سوزدەردىڭ دىبىستىق جاقتان ۇقساس نەمەسە جۋىق كەلۋى، موڭعولداردىڭ وسى سوزدەردى تۇرىكتەردەن العانىن كورسەتەدى. بۇل بەينە ءبىزدىڭ ورىس جانە باسقا تىلدەردەن كوپتەگەن اتاۋ، تەرميندەردى قابىلداعانىمىز سەكىلدى تىلدىك قۇبىلىس. تۇرىك تىلىنەن موڭعولدان باسقا دا كوپتەگەن حالىقتار ءسوز قابىلداعان. اۋەل دەسەڭىز، سىرتتان اتاۋ قابىلداۋعا يقۋاتسىز جۇڭگو ءتىلىنىڭ وزىندە دە كوپتەگەن تۇركي سوزدەر بار. ايتالىق، «شى-لي-سۇن» (猞猁狲) – سىلەۋسىن، «ياڭ-شى-لي» (羊(قوي)猞猁) – قوي سىلەۋسىن، «ما-شى-لي» (马(ات)猞猁) – ات سىلەۋسىن، «ناڭ» (馕) – نان، «اي-جە» (娭毑) – اجە، «ءۇي» (寓) – ءۇي، ت.ب. دەگەندەي. بۇل تۇرىك ءتىلىنىڭ جۇڭگو تىلىنە جاساعان ىقپالىن كورسەتەدى. الايدا، بۇعان قاراپ ەكى ءتىلدى – ءبىر ءتىل، ەكى حالىقتى – ءبىر حالىق دەۋگە بولمايدى. موڭعول ۇلتى تۇرعىسىنان دا ءدال وسىنداي عىلىمي كوزقاراس ۇستانعان ورىندى. ۇلت – تەك، ونى تەكسىزدىكپەن شاتاستىرۋعا، قازاقتى كورىنگەننىڭ قانجىعاسىنا بايلاۋ ءۇشىن تىراشتانۋعا ەشكىمنىڭ قاقىسى جوق. مۇنداي بايلاۋسىز، تياناقسىز تۇجىرىمسىماقتار، كەرىسىنشە، ايتۋشىسىنىڭ ءوزىنىڭ تەكسىزدىگىن، پايىمسىزدىعىن كورسەتۋى مۇمكىن. كورشى ەلمەن تاتۋ بولۋ – كورشى ەلگە ساتىلۋ دەگەن ءسوز ەمەس، ەكەۋىنىڭ ماندىك پارقى بار.
اۆتورعا (قارجاۋباي سارتقوجاۇلىنا) الگى «ەكولوگ-ميليسيا» موڭعول ازاماتى «ءسىزدى رەنجىتىپ السام كەشىرىڭىز! سوڭعى كەزدە ءبىزدىڭ موڭعولدىڭ اقپارات قۇرالدارىندا قازاقتار شىڭعىس حاندى قازاق ەتىپ جاساپ جاتىر،-دەگەن قاۋەسەت تاراپ كەتتى. وسىعان قالاي قارايسىز؟» (كەلتىرىلگەن دايەكتەرىڭ ارىپتىك، پۋنكتۋاسيالىق، ستيليستيكالىق قاتەلىكتەرى ءوز كۇيىندە قالدىرىلدى، ت. ءا.)، - دەگەن سۇراق قويىپتى. سوندا وعان قارجاۋباي مىرزا: «قازاقستاننىڭ سارى گازەتەرىندە، ينتەرنەت سايتتارىندا ونداي پىكىرلەر قاپتاپ ءجۇر. «ونى كىم ايتادى؟» دەيسىز عوي. دەلەتانتتار، سەنساسيا جاساۋشىلار. ولار عىلىمي ساراپتاما جاساماي-اق، تيسە تۇيەگە، تيمەسە بۇتاققا دەپ ويىنا نە كەلسە سونى جازا بەرەدى» - دەپ جاۋاپ بەرگەن كورىنەدى. ءوزىن «تاريحشى-عالىممىن» دەپ تانىستىرعان ادام موڭعولدىڭ «ەكولوگ-ميليسياسىنىڭ» الدىندا وسىلاي جارامساقتانا سايرايدى. سوندا ءسىزدىڭ «دەلەتانتتار» دەگەنىڭىز ءوز حاندارىن شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاعى دەپ تانىعان، سول اۋلەت قۇرعان حاندىقتىڭ 550 جىلدىق مەرەيتويىن كۇللى الەم الدىندا تويلاپ جاتقان حالىق پا؟ جوق، الدە، شىڭعىسحاندى مۇسىلمان، تۇرىك نەمەسە قازاق دەپ تانىعان م. دۋلاتي، ق. جالايىري، قازتۋعان، اباي، سولتانماحمۇت، ماعجان، الكەي، قانىش سەكىلدى ۇلى بابالارىمىز با؟ نە بولماسا، مۇرات جۇرىنوۆ، مارال ىسقاقباي ۇلى، بەكسۇلتان نۇرجەكە-ۇلى، قابدەش ءجۇمادىلوۆ، مۇحتار ماعاۋين قاتارلى الاشتىڭ كىل ابىز ازاماتتارى ما؟ قارجاۋباي مىرزا، ءسىزدىڭ «سارى گازەتەر» دەگەنىڭىز – وسىناۋ ۇلى جاڭالىقتاردى الەمگە جارىسا جاريالاعان، «حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى، ءھام ءتىلى» بولعان قازاق باسپاسوزدەرى مە؟ ۇلتتىق ۇياتتان، ازاماتتىق نامىستان بەزىپ وسىنشا تانتىعانىڭىزعا قاراعاندا، الگى «ەكولوگ-ميليسيا» سىزگە ناسىبايىن ەمەس، باسقا بىردەڭەسىن يىسكەتىپ جىبەرگەن جوق پا ءوزى؟ «ەلىنەن بەزگەن ەر وڭباس» دەگەن، ءبۇيتىپ زار-زار ەتىپ ەل-جەرىڭىزدى جامانداي، تاريحىڭىزدى مانسۇقتاي بەرسەڭىز، قازاقتى داتتاي، موڭعولدى ماقتاي تۇسسەڭىز، ونداي «ەكولوگ-ميليسيا» ناسىبايىن يىسكەتۋمەن تىنباي، ناسىبايىنىڭ «كورشىسىن» جالاتۋدان دا ەرىنبەس. سىزگە: «اڭ قۋالاپ ساي-سايدىڭ ءبارىن اقتاردىق قوي» دەۋىنە قاراعاندا، ول ەكولوگ-ميليسيا ەمەس، ناعىز براكانەر-قاراقشى بولعانى عوي. ال ءسىز دە «تاريحشى-عالىممىن» دەي وتىرىپ، ناعىز تاريحشىعا ءتان اڭگىمە ايتپاعانسىز. ەگەر، ءوزىڭىز ايتقان اتاققا ساي بولساڭىز «ەكولوگ-ميليسيانىڭ» الدىندا قۇرداي جورعالاپ، اسسا تۇرىكتىڭ، قالسا قازاقتىڭ كۇللى تاريحىن قارالاماي، قايتا «قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق» مەرەيتويىنىڭ ءمانىن الگى «ەكولوگ-ميليسياعا» دا، باسقا موڭعول ازاماتتارعا دا تانىتىپ قايتار ەدىڭىز عوي. باسقاشا ايتقاندا، وزگەنى «دەلەتانت» (ديلەتانت) دەي الاتىن ادام ەڭ اۋەلى ءوزى «حالتۋرششيك»، «فالسيفيكاتور» دەگەن اتتان اۋلاق بولعانى دۇرىس ەدى-اۋ.
قارجاۋباي مىرزا، ءسىز تاريحتاعى موعول مەن بۇگىنگى موڭعولدى، تاريحتاعى موعولستان مەن بۇگىنگى موڭعوليانى ءالى پارىقتاي الماي جۇرگەن سياقتىسىز. تاريحتاعى موعولدار – شىڭعىسحان موعولدارى: كەرەي، نايمان، ارعىن، الشىن، ءۇيسىن، دۋلات، جالايىر، ت.ب. تۇرىك رۋ-ارىستارى. تاريحتاعى موعولستان – بۇگىنگى جەتىسۋ ولكەسى. مۇنى ءبىلۋ اسا قيىنعا سوقپايدى. ول ءۇشىن باسقانى ەمەس، تەك، م. دۋلاتي جازعان «تاريحي ءراشيديدى» وقىساڭىز دا جەتكىلىكتى. وندا موعولستان – جەتىسۋ، ىلە القابى ەكەنى، ءتىپتى، ءبىز الاتاۋ، تيانشان دەپ اتاپ جۇرگەن تاۋلاردىڭ موعول تاۋى دەپ اتالعانى انىق جازىلعان. دەمەك، شىڭعىسحاندى «موڭعول» دەۋشىلەردىڭ سوزىندە ەشقانداي تاريحي قۇجاتتىق نەگىز، عىلىمي دايەكتىلىك جوق.
بۇل تۇرعىدا ەسكەرمەسە بولمايتىن تاعى ءبىر سەنىمدى تاريحي دەرەك بار. «ءجاميح ات-تاۋاريحتىڭ» قۇبىلاي قاعانعا ارنالعان تاراۋىندا جانە باسقا دا ءمورتتى تۇستارىندا ارىقبۇقانىڭ ورداسى ىلە القابىندا بولعانى تۋرالى ايتىلادى. ال ارىقبۇقا تولەنىڭ، ول شىڭعىسحاننىڭ قاراشاڭىراعىندا وتىرعانى بىزگە تاريحي قۇجاتتاردان بەلگىلى. ەندەشە، بۇل دەرەك تە شىڭعىسحاننىڭ اتامەكەنى موڭعوليادا ەمەس، موعولستاندا – جەتىسۋ ولكەسىندە، قازاق جەرىندە بولعانىن بۇلتارىسسىز، انىق كورسەتىپ بەرەدى. جالپى العاندا، شىڭعىسحان اۋلەتىنىڭ ىشكى تاق تالاسى جەتىسۋ، تۇركىستان جانە قاشعاريا ولكەلەرىندە وتكەن. ر. ءاد-دىن بۇگىنگى موڭعوليا جەرى تۋرالى، تەك، ورمان جۇرتىن نەمەسە شىڭعىسحانعا قارسىلاردىڭ سىبىرگە بەكىنۋىن بايانداعان مازمۇنداردا عانا ءسوز قوزعايدى، ءتىپتى ول جاق جونىندە وتە سيرەك ايتادى.
تاريحي دەرەك سولاي دەيدى، قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى مىرزا. ەندەشە، ءسىز محر حالقى ءۇشىن ەڭبەگىڭىز ەش، تۇزىڭىز سور بولىپ بەكەر ارام تەرگە مالشىنىپ ءجۇرسىز. ءوزىڭىز ايتقانداي «تاريحشى-عالىم» بولا تۇرىپ، وسىناۋ ۇلى تاريحنامانى تولىق ءبىر قايتارا وقىپ شىقپاعانىڭىز ءارى وكىنىشتى، ءارى ۇيات قىلىق. قايداعى ءبىر «موڭگۋ»، «ءتاڭىر بابا»، «قازاق موڭعول تەكتى» دەگەن دايەكسىز، تۇسىنىكسىز سوزدەرىڭىزبەن وزىڭىزگە دە، وزگەڭىزگە دە جەڭىستىك اپەرە المايسىز. ياعني، شىندىققا قۇرىلعان رەسمي، اقيقات تاريحي دەرەكتەر سۋايتتىقپەن قيىستىرىلعان سولقىلداق، جالعان سىلتاۋلارعا ەشقاشان دەس بەرمەك ەمەس.
قارجاۋباي مىرزا، اتالمىش ماقالاڭىزدا موڭعوليانىڭ ءبىرتالاي جەر-سۋ اتتارىن اتاپ كورسەتىپسىز، الايدا، سونىڭ ءبارى شىعىسحانعا قاتىستى تاريحي قۇجاتتاردا جوق قوي. ونى تاريحپەن ارناۋلى شۇعىلدانباعان قازاقتاردى الداۋ ءۇشىن جازدىڭىز با، الدە موڭعولدارعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىڭىزدى ايگىلەۋ ءۇشىن جازدىڭىز با؟ ال ورحون، ونون، كەرۋلەن دەگەن ءۇش وزەنگە كەلسەك، ولار شىڭعىسحاننىڭ اتامەكەنىندەگى وزەندەرگە اتى جاعىنان ۇقساعانىمەن، گيدروگرافيالىق سيپاتتاماسى جاعىنان ولارمەن مۇلدە كەرەعار. قاراقورىمدا ۇزاق ايالداپ قايتقان باتىستىق پ. كارپيني ونداعى وزەندەردىڭ ۇلى تۇلعادان الىپ قاراعاندا شىعىستان باتىسقا قاراي اعاتىنىن انىقتاپ سۋرەتتەگەن. الايدا، حەنتەي تاۋىنان باستاۋ الاتىن اتالمىش وزەندەر بۇعان مۇلدە قاراما-قارسى باعىتتا اعاتىنى جۇرتقا ايان عوي. سونداي-اق، اتالمىش باتىستىق اۆتور ىلە القابىندا ورعان اتتى جەردىڭ بار ەكەنىن دە اتاپ كورسەتكەن. پ. كارپيني، گ. (ۋ.) رۋبرۋك سىندى ەكى باتىستىق اۆتور دا شىڭعىسحاننىڭ اتامەكەنىنە ىلەنىڭ بالقاشقا قۇيار ساعاسىنان وتە سالىپ كوپ ۇزاماي جەتەدى، ونى وڭتۇستىكتەگى تاۋلى وڭىردەن كورەدى. ولار قاراقورىمدى دا، ۇكىتەي قاعان، كۇيىك حان، موڭكە قاعان وردالارىن دا وسى ايماقتان جولىقتىرادى. ەكەۋىنىڭ دە شىڭعىسحان اۋلەتى ورداسىنا كەلىپ قايتقان ساپار ەستەلىگىنىڭ توپوگرافيالىق، مارشرۋتتىق سيپاتتامالارى وسى جەتىسۋ ولكەسىمەن شەكتەلەدى. سونىمەن بىرگە ولار شىڭعىسحان اتامەكەنىنىڭ قالا-كەنتتى، ەگىن-جايلى، شارۋاشىلىققا قولايلى، قۇلپىرىپ تۇرعان ايماق ەكەنىن سۋرەتتەپ كورسەتكەن. بۇل سيپاتتاۋلاردى باسقا تاريحي قۇجاتتار دا تولىقتاي تۇسەدى. «تاريحي جاھانگۋشاي» شىڭعىسحاننىڭ اتامەكەنىندە ورىك ماۋەلەپ وسەتىنى تۋرالى انىق دەرەك بەرەدى. ال ءسىز حەنتەي بوكتەرى تۋرالى: «ءشوپتى سيپالاپ، ءار تالىن ۇستاپ يىسكەپ كورىپ جاتىرمىز. ۇزىندىعى 8-10 سم شاماسىندا وسكەن» - دەپ جازعان ەكەنسىز. وسىنىڭ ءوزى دە ءسىز تابىنىپ وتىرعان ولكەنىڭ تاريحي قۇجاتتاردا جازىلعان جەر ەمەس ەكەنىن دالەلدەپ بەرەدى. ناقتى ايتساق، دالانىڭ ءشوبى تىربيىپ، «8-10 سم» بولىپ، وسە الماي جاتقان ولكەدە ەگىن-جاي، باۋ-باقشا قايدان بولسىن. دەمەك، ءسىز – قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى مىرزا، قازاق تاريحىن موڭعولعا تارتىپ اپەرەم دەپ بوسقا تىراشتانىپ ءجۇرسىز.
ونىڭ ۇستىنە: «عاجاپ! ءبىر ەرەكشە جاعىمدى ءيىس اڭقيدى. بويدى بالقىتىپ جان-جۇرەگىڭدى تىنىشتاندىرعانداي ما قالاي؟! بۇرىن-سوڭدى تالاي تاۋعا شىعىپ جۇرگەندە مۇنداي سەزىمدە بولماعان ەدىم. ىشتەي جانعا جايلى، عاجايىپ يىسكە تاڭقالىپ جاتتىم»، - دەگەن شابىتتى سوزدەرىڭىز دە كۇلكى شاقىرادى. سوندا قالاي؟ ءسىز «جەر جانناتى – جەتىسۋدا»، «ارقانىڭ كەربەز، سۇلۋ كوكشەتاۋىندا»، شۇعىنىعى نارتتاي قۇلپىرعان «اسقار التايدا» كوزىڭىزگە كيگىز تارتىپ، تاناۋىڭىزعا جاباعى تىعىپ جۇرگەنسىز بە؟ قازاقتىڭ اسقار تاۋلارىن، بايتاق دالاسىن ەشقاشان سۇيمەدىڭىز بە، ودان ەشقانداي ءلاززات الىپ كورمەدىڭىز بە؟ قازاقتىڭ الىپ بەرگەن تاۋەلسىزدىگى، سالىپ بەرگەن استاناسى، تەگىن بەرگەن باسپاناسى، ۇسىنعان جوعارى عىلىمي اتاعى جۇرەگىڭىزگە جەتپەگەندە، موڭعولدىڭ «8-10 سم» شوبىنە نەگە سونشا ەمىرەنە قالدىڭىز؟! وسىنشالىقتى انتىڭىز اۋىپ، يمانىڭىز كۇيىپ شاتاساتىنداي، قازاقتان نە جاماندىق، موڭعولدان نە جاقسىلىق كورىپ ەدىڭىز؟!
اۆتور اتالمىش ماقالاسىنىڭ ەكىنشى ازاتجولىن: «ەندى ءبىر دەلەتانتتار: «موڭعوليادا بۋرحان-حالدۋن، تۋرگەن دەپ اتالاتىن جەر-سۋ جوق. ونداي اتاۋ قازاقستاننىڭ نارىنقول اۋدانىندا» — دەپ ساۋەگەيلىك تانىتۋدا»، - دەپ باستاعان ەكەن. تۋ باستا «ونداي جەر-سۋ جوق» دەگەن ءسوزدى ايتقان قازاق عالىمدارى ەمەس، كەرىسىنشە، كەڭەستىك، قىتايلىق جانە موڭعولدىق ماماندار عوي. ءتىپتى، «قۇپيا شەجىرەنىڭ» موڭعولشا اۋدارماسىنان «تۇرگەن» دەگەن توپونيم ادەيىلەپ ءتۇسىرىلىپ تاستالعان كورىنەدى. ونى بىزدەر – قازاقتار، ماعاۋيا سۇلتانيا ۇلى اعامىزدىڭ اۋدارماسى ارقىلى وقىپ بىلدىك. ەگەر، موڭعوليادا شىنىمەن سونداي اتتى جەر بار بولسا، وندا موڭعول ماماندارى جوعارىداعى «اعاتتىقتى» نەگە جىبەرگەن، ولار قىتايشا ءتۇپنۇسقادان موڭعولشاعا اۋدارىلعان ماتىننەن «تۇرگەن» دەگەن ءتوپونيمدى نەگە ادەيىلەپ الىپ تاستاعان؟ دۇنيەجۇزى عالىمدارى عاسىرلار بويى تاپپاعان، ءوزىڭىز دە بۇرىن-سوڭدى بىلمەگەن «بۇرحان» مەن «تۇرگەندى» الگى «ەكولوگ-ميليسيا» ەكۋىڭىز قايدان تاۋىپ الا قويدىڭىزدار؟ ال بەكسۇلتان نۇرجەكە-ۇلى باستاعان قازاق عالىمدارى «ونداي جەر-سۋ قازاق مەكەنىندە بار» دەسە، تاريحي قۇجاتتارعا، ش. ۋاليحانوۆتىڭ گەوگرافيالىق مالىمەتتەرىنە، وتكەن عاسىرلاردان قالعان اتلاستارعا سۇيەنىپ دايەكتى، دالەلدى تۇردە ايتتى، انىق سىلتەمەلەرمەن اتاپ كورسەتتى. تاريحي قۇجاتتار بويىنشا شىڭعىسحاننىڭ اتامەكەنىندە بۇرقان، تۇرگەن، جاركەنت دەگەن جەرلەردىڭ بار ەكەنى ناقتى جازىلعان. وسى ءۇش جەر اتى دا جەتىسۋدىڭ جاركەنت جەرىندە ەرتەدەن بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلەدى. الايدا قارجاۋباي مىرزا بىلمەستىكپەن جاركەنتتى «نارىنقول» دەپ سوعا سالعان كورىنەدى. ءسويتىپ اۆتور بۇل ارادا دا ماندىك قاتەلىككە ۇرىنادى.
ۇشقارىلىق مۇنىمەن شەكتەلمەگەن، قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى مىرزانىڭ قازاق تاريحىمەن بىرگە قازاق تىلىنە دە ءۇستىرت قاراعانى بايقالادى. ايتالىق، اۆتور: «تيسە تۇيەگە، تيمەسە بۇتاققا»، - دەگەن يديوما ويلاپ تاۋىپتى. اڭعارى، بۇل كىسى قازاق تاريحى دايەككە، قازاق ءتىلى لوگيكاعا جۇگىنبەيدى دەپ ويلايتىن بولسا كەرەك. ايتپەسە: «تيسە تەرەككە، تيمەسە بۇتاققا» دەپ كەلەتىن ءتاپ-تاۋىر تىركەستى ءبۇيتىپ بۇلدىرمەسە كەرەك ەدى. ال اتامىز قازاق تەرەكتە بۇتاق بولاتىنىنا، ەكەۋىنىڭ اراسىندا تۇراقتى بايلانىس بارىنا ءمان بەرگەن. سويتكەن قازاق تۇيە مەن بۇتاق اراسىندا مۇنداي تۇراقتى بايلانىس جوق ەكەنىن دە بىلمەي قالماس-اۋ. ويدان تاريح جاساۋ دا، جۇيەسىز سويلەۋ دە قازاققا ءتان قاسيەت ەمەس. ءدانىشپان اباي ءتىل بۇزعانداردى ءبىلىمسىز، بەيشارا دەپ شەنەگەن. وۋ، قارجاۋباي مىرزا، ءوزىڭىز ايتقانداي «عىلىمي ساراپتاما جاساي» بىلسەڭىز، مۇنداي ءباتۋاسىز تىركەستى نەگە قولدانىپ ءجۇرسىز؟!
اۆتور قازاق زيالىلارىنىڭ دەرەكتىك نەگىزى بار پىكىرىنە، قۇندى عىلىمي اقپارىنا وسقىرىنا قارايدى دا، كىم ەكەنى بەلگىسىز «ەكولوگ-ميليسيانىڭ» الىپقاشپا سوزىنە يمانداي ۇييدى. ءتىپتى ونىڭ «ءتاڭىر بابانىڭ (شىڭعىس حاننىڭ) مۇردەسى ساقتالعان وسى قاسيەتتى ورىن» دەگەن كۇپىري، لاقپا ءسوزىن وپ-وڭاي مالدانا كەتەدى. بۇل ءسوزدىڭ تاريحي تۇرعىدا جالعان بولۋى ءوز الدىنا، ادامدى «ءتاڭىر» دەۋ ءبىزدىڭ دىنىمىزگە، ۇلتتىق بولمىسىمىزعا جات نارسە. ىس-جۇزىندە شىڭعىسحاننىڭ وردا تاريحشىلارى دا، مۇسىلمان جانە باتىس الەمىنىڭ تاريحشىلارى دا مۇنداي كۇپىري اتاۋدى قولدانباعان. سوعان قاراعاندا، بۇل اتاۋ «ەكولوگ-ميليسيا» مەن «تاريحشى-عالىم» ەكەۋىنىڭ يمپروۆيزاسيالىق تۋىندىسى بولسا كەرەك.
ماقالانىڭ مامان جازدى دەۋگە كەلمەيتىن كەرەعار، ساۋاتسىز تۇستارى جەتىپ ارتىلادى. وعان ءسىز دە كۋا بولىڭىز:
اۆتور بىردە: «سول ءسالت-داستۇر بويىنشا شىڭعىس حاننىڭ مۇردەسى تاۋدىڭ ۇستىنە جەرلەنگەن. ءسويتىپ بۇل تاۋدى «قاسيەتتى تاۋ» دەپ اتاپ، 800 جىل بويى ادامدار ءتاۋ ەتىپ كەلگەن. تاۋدىڭ ۇستىنە جاتجۇرتتىقتار مەن ايەلدەر شىعۋىنا رۇقسات ەتىلمەيدى» - دەگەن ۇزىلدى-كەسىلدى مالىمەت بەرەدى. بۇعان قاراپ «شىڭعىسحاننىڭ جەرلەنگەن ورنى وسىندا ەكەنى 800 جىلدان بەرى كۇللى الەمگە ايان، كۇمانسىز شىندىق ەكەن-اۋ» دەپ قالاسىز. سوسىن: «بۋرحان-حالدۋنداعى وسى تاس وبانى ك.ۋ.كەمپەلل شىڭعىس حاننىڭ جەرلەنگەن ورنى دەگەن تۇجىرىم جاساعان»، - سىندى كوكتەن تۇسكەندەي، الگىسىنە كەرەعار تاعى ءبىر دەرەك ۇسىنادى. ءسويتىپ، الدىڭعى «دەرەك» تۇبەگەيلى تەرىستەلەدى. «شىڭعىس حاننىڭ جەرلەنگەن ورنى» دەگەن بولجامدى حح ع. باسىندا ك.ۋ.كەمپەلل دەگەن باتىستىق ادام ورتاعا قويعان بولىپ شىعادى.
كەلەسىدە اۆتور: «1921-جىلى تاريحي جازبالار عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى و.جاميان، موڭعوليانىڭ سول كەزدەگى اسا بەدەلدى ل.دەنديەۆ، بات-وچير سياقتى تاريحشىلار قۇرامىندا بولعان. «شىڭعىس حاننىڭ تۋعان جىلى مەن جەرلەنگەن ورنىن انىقتاۋ مەملەكەتتىك كوميسسيا» قۇرىلىپ جۇمىس جاساعان. وسى كوميسسيانىڭ 1926 جىلعى الدىن الا جاساعان بولجامدارى بويىنشا شىڭعىس حاننىڭ مۇردەسى بۋرحان-حالدۋن تاۋىنا جەرلەنگەن دەگەن قورىتىندىعا جۇگىنگەن» - دەگەن باسقا ءبىر دەرەك ۇسىنادى. اۆتور ەندى «تۇجىرىم بويىنشا» دەۋدىڭ ورنىنا «بولجامدارى بويىنشا» دەگەن ءسوزدى قولدانادى. سونىمەن الدىڭعى ۇسىنعان بىرنەشە دەرەگىنىڭ ەشبىرىنىڭ كوك تيىندىق قۇنى قالمايدى. ياعني، وسىدان بۇرىن وقتاي ءتوندىرىپ، قۇستاي قوندىرىپ ايتقاندارىنىڭ ءبارى دە قۇيداي وتىرىك بولىپ شىعادى. ال تۇزەيمىن دەپ وتىرىپ كۇزەپ العانىن، وتىرىگىنىڭ ورگە باسپاي قالعانىن اۆتوردىڭ ءوزى سوندا دا اڭعارماعان.
قارجاۋباي مىرزانىڭ بۇنداي قۇتىمسىز، قۇنتسىز قىلىعىنا اڭ-تاڭ بولىپ وتىرعانىمىزدا: «وسى جوعارىدا ءبىز ايتقان تاريحي اقپاراتتاردى ەكشەپ، ساراپتاپ، زەرتتەپ زەردەلەۋمەن سوڭعى 1989 جىلدان بەرى بانكير ن.داۆاا، ارحەولوگ ز.باتسايحان، تاريحشى ج. بور دەگەن ازاماتتار اينالىستى. مىنا ءبىز وتىرعان بۋرحان-حالدۋن تاۋىنداعى، ءتاڭىر وباسى اتالعان كەشەندە شىڭعىس حاننىڭ مۇردەسى جاتقانىن عىلىمداعى جەتىلگەن تەحنيكا-تەحنولوگيانى پايدالانا وتىرىپ انىقتاعانىن ءوزىڭىز جاقسى بىلەسىز»، - دەيتىن ەندى ءبىر سولقىلداق «دەرەك» توبە كورسەتەدى. سوسىن: «وسىعان بايلانىستى موڭعوليانىڭ سول كەزدەگى پرەزيدەنتى ح.ەنحبايار بۋرحان-حالدۋنداعى شىڭعىس حان مۇردەسى كومىلگەن ءتاڭىر وباسىن قازۋعا بولمايدى دەگەن جارلىق قابىلداعان»، - دەگەن جولدار ارقىلى سوڭعى ۇسىنىلعان دەرەكتىڭ دە ك ۇلى كوككە ۇشادى. ياعني، اۆتوردىڭ الگى ايتقانى دا، «بولجامدارى بويىنشا» دەگەن ءسوزى دە مۇلدە بەكەر بولىپ شىعادى. ناقتى ايتقاندا، وبانى ەشكىم قازباعان، وعان ەشقانداي عىلىمي ساراپتاما جاسالمان. ارينە، سوسىن ودان ەشبىر عىلىمي قورتىندى دا شىقپاعان. مىنە، وسىلايشا اۆتور ءبىراز تىراشتانىپ الادى دا، اقىر سوڭىندا ءوز ءسوزىن ءوزى تۇبەگەيلى مانسۇقتاپ تىنادى. باسقاشا ايتقاندا، اۆتوردىڭ بارشا ءسوزىنىڭ سوقىر جارماقتىق قۇنى قالمايدى. ناعىز «وتىرىك ورگە باسپايدىنىڭ» كەرى كەلەدى. سويتسەك، اۆتوردىڭ باعانادان بەرى تىزبەلەگەندەرى، انشەيىن جاي داقپىرت، قۇرعاق وسەك ەكەن. قازاق: «قىزىقتا قىزىق – قىزدان جىعىلعان قىزىق» - دەپ ازىلدەۋشى ەدى، كىسى وزگەدەن ەمەس، وزىنەن جىعىلسا ودان دا قىزىق بولادى ەكەن-اۋ.
اۆتور وسىدان سوڭ وتكەن تاريحقا ءبىراز شەگىنىس جاسايدى دا، بارشا شىڭعىسحان اۋلەتىن ءوزى «كەنتەي» دەپ اتاعان تاۋدىڭ توڭىرەگىنە جيناۋعا تىرىسادى. الايدا اۋىق-اۋىق تاريحي قۇجاتتىق دەرەكتەردەن اۋا جايىلىپ، ودان دا ەشتەڭە وندىرە الماي تيتىقتايدى. سويتە كەلىپ ءوز تاراپىنان: «سۋرەت №4. شىڭعىس حاندى تابىتقا سالۋ ءراسىمى. تاشكەنت ۇلتتىق مۇراجايىندا جانە راشيد-اد-دين كىتابىنىڭ 117-بەتىندە ساقتالعان. (فرانسيانىڭ پاريج كىتاپحاناسى)»، - دەپ كورسەتىلگەن سۋرەتتەرگە تۇسىنىكتەمە بەرۋگە كوشەدى.
ونىڭ ءبىر فراگمەنتى تۋرالى: «حاننىڭ ءتورت بۇرىش تابىت جاشىگىن التىنداعان اشەكەيلى جاپسىرمالارمەن ارلەگەن. تابىت جاشىكتىڭ باس جاعىندا ەركەكتەر، اياق جاعىندا ايەلدەر... تابىت جاشىكتىڭ باس جاعىنداعى ەركەك ادام تابىت ىشىندەگى مۇردەگە وڭ قولىن جىبەرىپ الدە ءبىر نارسەنى جونگە كەلتىرىپ جاتقانداي سۋرەتتەگەن» - دەپ جازادى اۆتور. ال شىندىعىندا اۆتوردىڭ «تابىت» دەگەنى ۇزىنى سۋرەتتەگى ادامدار بويىنىڭ 70 – 80 پايىزىنا عانا تۋرا كەلەتىن، ەسەسىنە ەنى كەڭدەۋ، تىگى بيىكتەۋ كەلكەن كادىمگى ساندىق بولاتىن. ر. ءاد-دىن دە ونى «ساندۇق» دەپ جازعان-دى. ءسىرا، قۇجات سالۋعا ارنالعان بولار؟ دەرەككە جۇگىنسەك، شىڭعىسحان توپتى جاۋمەن جالعىز سايىسقان باتىر ادام بولعان. ياعني، ۇلى قاعان سۋرەتتەگىدەي ساندىققا سيا قويارلىق شاعىن دەنەلى كىسى ەمەس ەدى. سونداي-اق اۆتوردىڭ: «تابىت جاشىكتىڭ باس جاعىنداعى ەركەك ادام...» - دەگەنى دە اقىلعا قونىمدى ەمەس. سۋرەتتە ەشقەنداي «باس جاق» كورسەتىلمەگەن.
ەكىنشى ءبىر: «سۋرەت №5. شىڭعىس حاننىڭ مۇردەسىن ماڭگىلىككە اپارا جاتقان ءسات. تەبريز (يران).1330 جىل. كولەمى 22ح29سم. «شاح نامە». جوزەف پۋليتسەردىڭ قورى نيۋ-يورك، مەترپوليتان» - دەلىنگەن سۋرەتكە، اۆتور: «ءراشيد-اد-ديننىڭ ۇلى گيااس-اد-دين 1330-جىلدارى سىزىپ، «شاح-نامە» داستانىن كوركەمدەگەن سۋرەتتەردىڭ ىشىنە ەنگىزگەن. مەڭسىز، شىمقاي قارا ءتۇستى ات مىنگەن ەر ادام ءنوپىر حالىقتىڭ لەگىن باستاپ بارادى. قارا ارعىماقتىڭ كەكىلى مەن قۇيرىعىن شورت كەسكەن» - دەگەن تۇسىندىرمە بەرەدى. الايدا ات ۇستىندە ادام جوق، ۇزەڭگى بوس سالاقتاپ تۇر، تىزگىن دە ات جالىنا بوس سالىنعان، شىلبىرىنان بىرەۋ جەتەكتەپ بارا جاتقانداي، ياعني، شىلبىر العا سوزىلعان. سونىمەن بىرگە ەر-توقىم تەرىس، ياعني، ەردىڭ الدىڭعى قاسى اتتىڭ ساۋىرىنا قاراتىپ ەرتتەلگەن. اۆتور ايتقانداي، اتتىڭ كەكىلى شورت كەسىلىپ، قۇيرىعى كۇزەلگەن. مۇنى قازاق «ات تۇلداۋ» دەپ اتايدى. بۇل قايتىس بولعان ەر ادامعا ازا تۇتۋدىڭ ءبىر جورالعىسى. تۇلداناتىن ات سول ادامنىڭ تىرىسىندە پايدالانعان مەنشىكتى ءمىنىس كولىگى بولۋعا ءتيىس. بۇل ءۇردىس تۇلدانعان ات مارقۇمنىڭ اسىنا سويىلعانعا دەيىن جالعاسادى. مۇنداي كورىنىس م. اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» ەپوپەياسىندا، م. ماقاتايەۆتىڭ «رايىمبەك، رايىمبەك» پوەماسىندا، ت.ب. ەڭبەكتەردە بار. وسىنداي ءداستۇر قازاق اراسىندا XX ع. 50-جىلدارىنا دەيىن جالعاسقان. ءتىپتى، قازاقى، شالعاي اۋىلداردا الىگە دەيىن بار. دەمەك، شىڭعىسحاننىڭ ءمايىتىن شىعارۋ ءراسىمى قازاق داستۇرىمەن ۇقساس جاعدايدا وتكىزىلگەن. ەندەشە، قارجاۋباي مىرزا، ءسىزدىڭ شىڭعىسحاندى موڭعولعا تەلۋىڭىزدەن تۇك شىقپايتىنىن وسى سۋرەت تاعى ءبىر قايتارا كورسەتىپ تۇر. باسقاشا ايتقاندا، بۇل سۋرەت شىڭعىسحاننىڭ تۇرىك تەكتى، قازاق قاندى ەكەنىن ايگىلەيتىن ەڭ جارقىن دالەلدەردىڭ ءبىرى.
قورىتا كەلگەندە، تاۋەلسىزدىك جىلدارىنان بەرى كوپتەگەن زەتتۋشىلەر جابال كىرىسىپ، شىڭعىسحاننىڭ تەگىنىڭ تۇرىك، قانىنىڭ قازاق ەكەنىن، ءدىنىنىڭ يسلام بولعانىن، قازاق دالاسىندا وردا تىگىپ، تۇرىك تىلىندە ەل بيلەگەنىن تولىقتاي دالەلدەپ بەردى. ال قازاق حاندىعىن شىڭعىسحان اۋلەتى قۇرعانىنا، بارلىق حاندارىمىز سول ۇلى قاعاننىڭ تىكە ۇرپاقتارى ەكەنىنە، ءتىپتى، كەڭەستىك كەزەڭدە دە ەشكىم شەك كەلتىرگەن ەمەس. 2015 جىلى «قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا» وراي كوپتەگەن كونفەرەنسيالار، ءىس-شارالار وتكىزىلدى. استانادا جانە تارازدا جەرجۇزىنە ساۋىن ايتىلعان ۇلى مەرەيتوي بولدى. وعان محر-دان دا سيلى قوناقتار كەلىپ قۇتتى بولسىن ايتتى، باياندامالار جاسادى. دالىرەك ايتقاندا، شىڭعىسحاننىڭ تۇرىك، ونىڭ ىشىندە قازاق ەكەنىن كۇللى دۇنيە مويىندادى. اتاپ وتكەنىمىزدەي، سول قاتاردا موڭعولدار دا بار. بۇل اۋقىم ەندى توقتاماق ەمەس، قايتا، ۋاقىت وزعان سايىن تەرەڭدەي، كەڭەيە، نىعايا تۇسپەك. «يت ۇرەدى، كەرۋەن كوشەدى» دەمەكشى، از ساندى جات نيەتتىلەر قارسى شىقتى ەكەن دەپ قازاق تاريحى اقيقات ارناسىن وزگەرتپەك ەمەس. ءوز ىشىمىزدەن شىققان قارسى كوزقاراستاعىلار دا بىرتىندەپ شىڭعىسحاننىڭ تۇرىك تەكتى بولعانىن مويىنداي باستادى. تەك، كەيبىرەۋلەرى عانا «بۇعان ۋاقىت كەرەك» دەگەن سىلتاۋمەن اتتى الىسقا ايداعىسى كەلەدى. ولاردىڭ بۇلاي دەگەنى ونشا ماڭىزدى نارسە ەمەس، ونىسى نە «ەرىنشەككە بۇگىنگىدەن ەرتەڭ وڭاي» دەيتىن بويكۇيەزدىك بولار، نە وزىنە سەنىمسىزدىكتەن تۋىنداعان جالتاقويلىق بولار، ءتىپتى، مىقتاعاندا «ءوزىم ەڭبەك سىڭىرە الماعان سوڭ بۇل تاقىرىپ جابۋلى قالا تۇرسىن» دەيتىن پەندەشىلىك شىعار؟ نە بولسا دا مەيلى. ايتەۋ، تاۋىق شاقىرماي قالدى ەكەن دەپ تاڭ اتپاي قالماسى انىق. قالاي بولعاندا دا كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ كىسىلەر شىڭعىسحان تاقىرىبىنىڭ جولىنا كولدەنەڭ تۇسۋدەن تايساپ كەتىپ جاتىر. كەمىندە قارسى كەلۋدەن جالتارىپ ەكى ۇشتى سويلەي باستادى، ياعني، ولار قارسىلاسۋدان قولداۋعا باعىتتالعان وتپەلى كەزەڭدە تۇر.
قورىتا كەلگەندە ايتارىمىز، شىڭعىسحان تاريحىن زەرتتەۋدە وسەككە ەمەس، دەرەككە جۇگىنگەن ابزال. ويتكەنى، شىڭعىسحان تاريحى – قازاق تاريحى.
تاريح، ول – ۇلتتىڭ ەڭ نەگىزگى قۇندىلىعى، ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ ارقاۋى. قۇندىلىعىمىزدى قۇنسىز سوزدەرمەن لاستاۋدان ساق بولايىق، اعايىن.
ال ۇلى شىڭعىسحاننىڭ تۇركىلىك كەلبەتى كۇن وزعان سايىن اق ءمارمارداي ايدىكتەنە، اسقار تاۋداي ايباتتانا ءتۇسىپ، كۇللى الەم الدىندا تۇرىك حالىقتارىنىڭ، قازاق ۇلتىنىڭ مەرەيىن ماڭگىلىككە اسقاقتاتا بەرمەك.
(ءماتىننىڭ سوڭى)
اسا قۇرمەتتى وقىرمان، بۇل ماقالامىزدا ءتۇرلى تاريحي قۇجاتتارعا ناقتى سىلتەمە جاسامادىق، ونىڭ سەبەبى ەكەۋ: بىرىنشىدەن، مۇندا كەلتىرىلگەن دايەكتەر بۇرىنعى ەڭبەكتەرىمىزدە سىلتەمەلەرمەن كورسەتىلگەن ەدى؛ ەكىنشىدەن، ماقالا كوپشىلىك وقىرمانعا باعىتتاپ جازىلعاندىقتان وقۋعا جەڭىلىرەك بولسىن دەدىك. ەگەر قىزىعۋشىلار بولسا تومەندەگى ەڭبەكتەرگە قاراۋىنا بولادى.
شىڭعىسحان تۋرالى اۆتورلىق جانە اۋدارما ەڭبەكتەرىم:
اۆتورلىق ەڭبەكتەرىم:
«شىنىڭا كوش، تاريح! شىڭعىسحان كىم؟»، ءبىرىنشى باسىلۋى، الماتى: نۇرلى-الەم 2008، ەكىنشى باسىلۋى، الماتى: نۇرلى-الەم، 2009، ورىسشا اۋدارماسى، «چينگيسحان: پراۆدا ي لوج»، اۋد.: تىنىموۆ م.، كىشىباي م.، الماتى: نۇرلى-الەم، 2009.
«اتا جازۋ الىستان سىر قوزعايدى»، الماتى: نۇرلى-الەم، 2008.
«قۇپيا شەجىرەنىڭ قۇپياسى»، ءبىرىنشى باسىلۋى، الماتى: نۇرلى-الەم، 2010، ەكىنشى باسىلۋى، الماتى: شاپاعات-نۇر، 2013، ورىسشا اۋدارماسى، «تاينا تاينوي يستوريي»، اۋد.: كىشىباي م.، الماتى: شاپاعات-نۇر، 2013.
«تۇگەل تاۋاريحتىڭ تۇبىندە نە جاتىر؟»، الماتى: نۇرلى-الەم، 2011.
«شىڭعىسحان اۋلەتى تۋرالى باستاۋ مالىمەتتەر نە دەيدى؟»، الماتى: شاپاعات-نۇر، 2013.
«شىڭعىسحاننىڭ اتا مەكەنى مەن اتا تەگى جانە ءتىلى مەن ءدىنى» نەمەسە «ءتورت دالەل»، ءبىرىنشى باسىلۋى، الماتى: شاپاعات-نۇر، 2014. ەكىنشى باسىلۋى (قازاقشا جانە ورسشا ەكى تىلدە)، الماتى: شاپاعات-نۇر، 2015.
اۋدارما ەڭبەكتەرىم:
«ماڭعۇل تاريحى»، اۆ: كارپيني پ.، الماتى: شاپاعات-نۇر، 2013.
«رۋبرۋكتىڭ شىعىسقا ساپار ەستەلىگى»، اۆ: رۋبرۋك ۋ. (گ.)، الماتى: شاپاعات-نۇر، 2013.
