قازىرگى ۋاقىتتا كەز كەلگەن قالانىڭ ءىشى تولعان جارناما. اسىرەسە، كوپشىلىك ءجيى جۇرەتىن بازارلاردىڭ، ساۋدا ورىندارىنىڭ ماڭىنداعى كورىنگەن جەردە ءجون-جوسىقسىز ىلىنگەن جارنامادان اياق الىپ جۇرە المايسىڭ. سەبەبى، جارناما دەگەنىمىز – بيزنەستى تابىستى جۇرگىزۋدىڭ، سەنىمدى قالىپتاستىرۋدىڭ، ءونىم مەن تاۋاردى تانىتۋدىڭ جانە بەدەلدى كوتەرۋدىڭ بىردەن-بىر قوزعالتقىش مەحانيزمى. سوندىقتان دا قاي ەلدە بولماسىن جارناما بيزنەسى قارجى تابۋدىڭ جانە بەدەل كوتەرۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى جولى بولىپ تابىلادى.
اۋەلى، ءساتتى شىعارىلعان ءبىر عانا جارنامامەن بيزنەسى ورگە دوڭگەلەپ، ميلليونەر اتانعاندار نەمەسە ساياسات ساحناسىنا، بيلىك باسىنا كەلگەندەر دە از ەمەس. وسى ورايدا، قالا ىشىندە قاپتاعان جارنامالاردىڭ قايسىسى زاڭدى، زايسىسى زاڭعا قايشى، سونى اجىراتا بىلەمىز بە؟ ارينە، جوق. ويتكەنى، رۇقساتسىز جارناما ءتارتىبىن بۇزعان سۋبەكتىلەردى اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ بارىسىندا ولاردىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2003 جىلدىڭ 19 جەلتوقسانىنداعى «جارناما تۋرالى» زاڭىن مۇلدە بىلمەيتىندىگى انىقتالدى. سوندىقتان دا كوپشىلىككە تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن جارناما ءتارتىبى توڭىرەگىندە جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان زاڭ تالاپتارىن نازارعا سالۋ ارتىق بولماس دەپ ويلادىق.
اتالمىش زاڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا جارناما جاساۋ، تاراتۋ، ورنالاستىرۋ جانە پايدالانۋ پروسەسىندە تۋىندايتىن قاتىناستاردى رەتتەيتىن بىردەن-بىر نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكت بولىپ تابىلادى.
بۇل زاڭنىڭ نەگىزگى ماقساتى – جارنامانى جاساۋ، تاراتۋ، ورنالاستىرۋ جانە پايدالانۋ ءۇشىن قاجەتتى جاعدايلاردى قامتاماسىز ەتۋ، جارناما سالاسىنداعى جوسىقسىز باسەكەدەن قورعاۋ، ءجونسىز جارنامانى بولعىزباۋ جانە ولارعا تىيىم سالۋ. سونىمەن قاتار جارناما ءتارتىبى مەملەكەت تاراپىنان رەتتەۋگە جانە باقىلاۋعا جاتادى. مەملەكەتتىك رەتتەۋ دەگەندى ۇلتتىق مۇددەلەردى قورعاۋ، قوعامدىق قۇندىلىقتار مەن جالپىعا بىردەي قابىلدانعان مورال جانە ادامگەرشىلىك نورمالارىنا قول سۇعاتىن جارنامانى بولعىزباۋ جانە جول بەرمەۋ دەپ تۇسىنۋگە بولادى.
ءيا، سونىمەن جارناما دەگەنىمىز نە؟ ونىڭ قانداي تۇرلەرى بار؟ جارناما ءتارتىبىن بۇزعانى ءۇشىن قانداي جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلادى؟ جارنامانى قانداي ورگاندار قاداعالايدى ءجان رۇقسات بەرەدى؟ قانداي جارنامالارعا تىيىم سالىنعان، سوعان توقتالايىق.
جارناما دەگەنىمىز – ادامداردىڭ بەيمالىم توبىنا ارنالعان جانە جەكە نەمەسە زاڭدى تۇلعالارعا، تاۋارلارعا، تاۋار بەلگىلەرىنە، جۇمىستارعا، كورسەتىلەتىن قىزمەتتەرگە قىزىعۋشىلىقتى قالىپتاستىرۋعا نەمەسە قولداۋعا ارنالعان جانە ولاردى وتكىزۋگە ىقپال ەتەتىن كەز كەلگەن نىساندا، كەز كەلگەن قۇرالداردىڭ كومەگىمەن تاراتىلاتىن جانە ورنالاستىرىلاتىن اقپارات.
ءوزىنىڭ ماڭىزدىلىعىنا، قاجەتتىلىگىنە جانە ءتيىستى تالاپتارعا بايلانىستى جارنامالار الەۋمەتتىك جارناما، سىرتقى جارناما، ءجونسىز جارناما، جوسىقسىز جارناما، دايەكسىز جارناما، ادەپسىز جارناما، جاسىرىن جارناما، جۇگىرتپە جول، ماڭدايشا، نۇسقاعىش بولىپ بىرنەشە توپقا بولىنەدى.
وسى ورايدا، ماڭدايشا، جۇمىس رەجيمى تۋرالى اقپارات، جايما سورەلەر مەن تەرەزەلەردى سىرتتان كوزبەن كورۋ ءۇشىن قويىلعان تاۋار ءونىمىنىڭ ۇلگىلەرى، جەكە دارالاندىرۋ قۇرالدارى، دەكوراتيۆتى جانە مەرەكەلىك بەزەندىرۋ سيپاتىنداعى سىرتقى نەمەسە ىشكى بەزەندىرۋ جارناماعا جاتپايتىنىن ەسكەرتە كەتكەننىڭ ەش ارتىقتىعى بولماس. سوندىقتان دا اڭگىمەنى ءبىرىنشى كەزەكتە جارناماعا قويىلاتىن تالاپتاردان باستاعانىمىز ءجون شىعار.
بىرىنشىدەن، جارناما دايەكتى ءارى تۇسىنىكتى بولۋى ءتيىس. ەكىنشىدەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىنداعى (مەرزىمدى باسپا ءسوز باسىلىمدارىن قوسپاعاندا) جارناما مەملەكەتتىك جانە ورىس تىلدەرىندە، سونداي-اق جارناما بەرۋشىنىڭ قالاۋى بويىنشا باسقا دا تىلدەردە تاراتىلادى. ال ونىڭ مازمۇنى ءبىر تىلدەن ەكىنشى تىلگە اۋدارىلعاندا نەگىزگى ماعىناسىنان اۋىتقىماۋى ءتيىس.
وسى ورايدا تەلەديدار مەن راديو ارقىلى مەملەكەتتىك تىلدە بەرىلەتىن جارناما كۇن سايىنعى ەفيرگە شىعاتىن بارلىق ۋاقىت بويى بىركەلكى تاراتىلۋى مىندەتتى تۇردە بولىپ تابىلادى.
ۇشىنشىدەن، ساتىلۋىنا جانە جاسالۋىنا تىيىم سالىنعان تاۋارلاردى (جۇمىستاردى، قىزمەتتەردى) جارنامالاۋعا جول بەرىلمەيدى. ەگەر جارناما بەرۋشى جۇزەگە اسىراتىن قىزمەت ليسەنزيالاۋعا ءتيىس بولسا، وندا ءتيىستى تاۋاردى جارنامالاۋ كەزىندە ليسەنزيانىڭ ءنومىرى جانە ليسەنزيانى بەرگەن ورگاننىڭ اتاۋى كورسەتىلۋى قاجەت. ال ەندى ازا تۇتۋ كۇندەرىندە تەلە جانە راديو ارنالارىندا جارناما بەرۋگە، تاريح پەن مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرى، عيبادات ەتۋ وبەكتىلەرى اۋماعىندا، سونداي-اق ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي اۋماقتاردا سىرتقى (كورنەكى) جارنامانى ورنالاستىرۋعا تىيىم سالىنادى.
سونىمەن قاتار ەتيل ءسپيرتى مەن الكوگول ونىمدەرىن، انا ءسۇتىن الماستىرۋشىلاردى، قازاقستاندا سەرتيفيكاتتاۋدان وتپەگەن جانە مىندەتتى تۇردە سەرتيفيكاتتاۋعا جاتاتىن تاۋارلاردى، تەمەكى جانە تەمەكى بۇيىمدارىن، قارجىلىق پيراميدانىڭ قىزمەتىن جارنامالاۋعا جول بەرىلمەيدى.
اتالمىش زاڭنىڭ 6 بابىنىڭ تالاپتارىنا سايكەس، تىركەلمەگەن ءدىني ۇيىمدار مەن ءدىني وقۋ ورىندارىن، ەلەكتروندىق كازينو مەن ينتەرنەت-كازينونى جارنامالاۋعا دا قاتاڭ تىيىم سالىنادى. سونىمەن قاتار جارناما قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسيالىق قۇرىلىسىن كۇشتەپ وزگەرتۋدى، تۇتاستىعىن بۇزۋدى، مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىنە نۇقسان كەلتىرۋدى، الەۋمەتتىك، ناسىلدىك، ۇلتتىق، ءدىني، تەكتىك-توپتىق جانە رۋلىق ارازدىقتى قوزدىرۋدى، قاتىگەزدىك پەن زورلىق-زومبىلىققا باس ۇرۋدى، پورنوگرافيانى ناسيحاتتاۋعا نەمەسە ۇگىتتەۋگە، سونداي-اق مەملەكەتتىك قۇپيالاردى قۇرايتىن مالىمەتتەردى جانە وزگە دە قۇپيالاردى پايدالانىلماۋعا ءتيىس.
جوعارىدا ايتىپ وتكەن مازمۇنداعى جارنامالاردىڭ سالدارى ۇلت ارازدىعىنا، باسقا دا بەرەكەسىزدىك پەن دۇربەلەڭگە اكەلەتىن بولسا، ول ءۇشىن قاتاڭ قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك قارالاتىنىن دا ۇمىتپاعان ءجون.
«جارناما تۋرالى» زاڭنىڭ 17 بابىنىڭ 1،2،3 تارماقتارىندا مەملەكەتتىك ورگاندار مەن جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ قۇزىرەتى ايقىندالعان. ايتالىق، مەملەكەتتىك ورگاندار جارناما تۋرالى زاڭنامانى بۇزۋشىلارعا جاۋاپتىلىق شارالارىن قولدانادى، جەكە نەمەسە زاڭدى تۇلعالاردىڭ جارناما قىزمەتى ماسەلەلەرى بويىنشا وتىنىشتەرىن قارايدى. ال جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار (رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالانىڭ، استانانىڭ، اۋدانداردىڭ، وبلىستىق ماڭىزى بار قالالاردىڭ جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارى) ەلدى مەكەندەردە سىرتقى (كورنەكى) جارناما وبەكتىلەرىن ورنالاستىرۋعا رۇقسات بەرەدى، جەكە نەمەسە زاڭدى تۇلعالاردىڭ فيليالدارى مەن وكىلدىكتەرىنىڭ جارناما قىزمەتى ماسەلەلەرى بويىنشا وتىنىشتەرىن قارايدى، جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارعا جۇكتەلەتىن وزگە دە وكىلەتتىكتەردى جۇزەگە اسىرادى.
ءسوز سوڭىندا جارناما جاساۋعا بايلانىستى سالىقتىق جاۋاپكەرشىلىك تۋرالى دا ايتا كەتكەن ورىندى بولار. مىسالى، جارنامالىق تولەم ستاۆكالارى سالىق كودەكسىنىڭ 530 بابىنىڭ 1 تارماقشاسىمەن رەتتەلەدى.
تولەم كولەمى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت تۋرالى» زاڭى بويىنشا بەلگىلەنگەن ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش مولشەرىمەن ايقىندالادى. اتالمىش باپتا جارنامانىڭ تۇرلەرىنە بايلانىستى تولەنەتىن ستاۆكالار مولشەرى ناقتى كورسەتىلگەن.
مىسالى، تولەم ستاۆكالارى قالاعا كىرەبەرىستەگى جولدىڭ كاتەگوريالارىنا، لايتبوكستەرگە (سيتي فورماتتا)، اقپاراتتىق جارناما وبەكتىلەرىنە، شاتىر ۇستىندەگى نەوندىق جارناما قۇرىلىمىنا، پاۆيلوندار مەن دۇڭگىرشەكتەردەگى جازۋلارعا، كولىك قۇرالدارىنىڭ سىرتىنداعى جارنامالارعا بايلانىستى. تولەم جارنامانىڭ كولەمىنە جانە قانشا ۋاقىت تۇراتىندىعىنا بايلانىستى الىنادى. تولەۋ ۋاقىتى ءار ايدىڭ 25-نەن اسپاۋى كەرەك.
قورىتا ايتقاندا، جارناما بەرۋ – جاۋاپتى ءىس. وعان نەمقۇرايدى قاراۋعا بولمايدى. سوندىقتان دا جارناما ماسەلەسىنە مەملەكەتتىك جانە اتقارۋشى ورگاندار تاراپىنان بەكەردەن-بەكەر جەتە نازار اۋدارىلىپ وتىرعان جوق. ەگەر دە بەلگىلەنگەن تارتىپپەن سالىق ورگانىندا تىركەلمەي، جارناما بەرۋدى زاڭعا قايشى ارەكەتتەر ارقىلى جۇزەگە اسىرىپ جۇرگەن جاعدايدا، لاۋازىمدى جانە جەكە تۇلعالارعا، سونداي-اق كاسىپكەرلىكتىڭ ورتا جانە ءىرى سۋبەكتىلەرىنە قولدانىلاتىن شارالار دا جوق ەمەس.
اتاپ ايتساق، جارناما ءتارتىبىن بۇزۋداعى جاۋاپكەرشىلىك قازاقستان رەسپۋبليكاسى اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى كودەكستىڭ 463 بابىنىڭ (ءتيىستى تىركەۋسىز، رۇقساتسىز، نەمەسە حابارلاما جىبەرمەي كاسىپكەرلىك نەمەسە وزگە دە قىزمەتپەن اينالىسۋ، سونداي-اق ارەكەتتەردى (وپەراسيالاردى) جۇزەگە اسىرۋ) تالاپتارى نەگىزىندە قارالادى.
بەكەن نۇراحمەتوۆ، الماتى قالالىق مەملەكەتتىك كىرىستەر دەپارتامەنتى ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى باسقارماسىنىڭ ءبولىم باسشىسى
