«اتامەكەننەن» شىعىپ، كولەڭكەلى جەرلەرمەن كولىگىمە قاراي كەلە جاتىرمىن. سول كوشەنى بويلاپ، ماعان قارسى ءبىر ادام كەلەدى. «اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باسىپ» كەلە جاتقان ادامدى بىردەن قاينار ولجاي اعاما ۇقساتتىم. ءبىراق، جاقىنداي بەرە كۇماندانىپ قالدىم. مۇرتى جوق ەكەن. ءسويتىپ، ءدال قاسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ تاعى ءبىر قاراي سالايىنشى دەدىم. قاراسام، قاينار اعامنىڭ ءوزى. ءدال ءوزى!
مۇرتى عانا جەتىسپەيدى.
– اسسالاۋماعالەيكۋم، اعا! – دەپ امانداستىم.
– ۋاعالەيكۋماسسالام!– دەدى.
ءوزى ورازا ۇستاپ ءجۇر ەكەن. شاماسى، تۇسكى ۇزىلىستە «قازمەديا ورتالىعىن» ماڭايلاپ سەرۋەندەيتىن سياقتى. قولىندا جۇرەكتىڭ قاعىسىن رەتتەيتىن ءدارى.
حال-جاعداي سۇراسىپ بولعان سوڭ:
– ولەڭ قالاي، جازىپ ءجۇرسىڭ بە؟ اندا-ساندا جازعاندارىڭدى وقىپ تۇرام، – دەپ جىلى پىكىر ءبىلدىردى. قۋانىپ قالدىم.
ويتكەنى، وتكەن جىلى ءبىر وتىرىستا قاينار اعامنىڭ مۇقاعاليدى، تۇمانبايدى، قادىردى جاتقا وقىپ، قازاق پوەزياسى تۋرالى تۇشىمدى پىكىر ايتىپ، ادەبيەتشى عالىمداردان كەم تۇسپەي كەلىستىرىپ تالداعاندا تاڭ قالىپ ەدىم…
ولەڭ سۇراعان اعاما، كەشە جازعان ءبىر ولەڭىمدى وقىپ بەردىم…
«سونداعى ءماريامنىڭ ايتقان ءسوزى» دەگەندەي، وقىعان ولەڭىم وسى بولدى.
***
جۇرەككە ءتان ىزگىلىككە ۇمسىنۋ،
جالىنداعان اڭسار سەزىم – وت-الاۋ.
«جالعىزبىن…» دەپ جابىعادى
ءبىر سۇلۋ،
جالعىزدىق تا سۇلۋ بولادى ەكەن-اۋ!
جامالى بار،
تاڭ سەكىلدى جاڭا اتقان
جانارىندا جالت-جۇلت ەتىپ
تازا ب ا ق.
سۇلۋلىقپەن سۇيىنشىلەپ،
جاراتقان
جالعىزدىقپەن كەتىپتى ونى جازالاپ.
بىلەم،
سەزەم،
قىلىق ەمەس ەش قۇپتار،
جازىقسىز جان
جازمىشقا كىرىپتار.
سۇلۋلىقتا وكىنىش بار، وكسىك بار،
جالعىزدىقتا قورقىنىش بار،
كۇدىك بار.
تاعدىر بولەك،
جان، مۇڭ بولەك بىزدەگى،
عۇمىر بىرەۋ.
ونىڭ ءوزى شەكتەۋلى.
سۇلۋلىقتا سالقىندىق بار كۇزدەگى،
جالعىزدىقتا جىلىلىق
بار كوكتەمگى.
دەگبىر قاشىپ،
دەمدە شوگىپ كوڭىل – نار،
جانعا باتار ورمان ويدىڭ ءزىل جۇگى.
سۇلۋلىقتا جاڭىلىسقان ءومىر بار،
جالعىزدىقتا ساعىنىش بار
جىپ-جىلى.
ارمانىما بولماي ىنتىق، ىنتىزار،
بالكىم، مەن دە بىلمەس ەدىم ب ا ق قۇنىن.
سۇلۋلىقتا شاتتىق ءۇن بار، كۇلكى بار،
جالعىزدىقتا ءتاتتى مۇڭ بار،
ءتاتتى مۇڭ!..
قانشاما رەت،
بۇل ومىردە ولشەۋلى،
ب ا ق پەن نالا،
اق پەن قارا ارباستى.
سۇلۋلىقتا قوشتاسۋ بار ەڭ سوڭعى،
جالعىزدىقتا ماحاببات بار العاشقى.
ءبارى وتكىنشى،
سەزىنگەنىڭ،
سەزگەنىڭ،
تىڭداۋ كەرەك جۇرەك ءۇنىن، اۋەزىن.
سۇلۋلىقتا ءومىرى بار وزگەنىڭ،
جالعىزدىقتا جالعىز جۇپ بار.
ول – ءوزىڭ!
[caption id="attachment_18510" align="alignright" width="183"]
قاينار ولجاي[/caption]
تالداۋى – وقىرمان قاينار ولجايدان
ءبارى راس. ءبىز ولەڭ سۇرادىق. قالقامان باۋىرىمىز مەسەلىمىزدى جىقپاي «كەشە جازعان ولەڭىم ەدى» دەپ وقىپ بەردى. سارايدا، ۇيدە، ءتىپتى وتكەندەگىدەي ءدامحانادا ەمەس، كەزدەسۋدە كەشتە ەمەس، توپتى ادامعا، كۇتكەن قاۋىمعا ەمەس جالعىز وزىمىزگە كوشەنىڭ تاپ ورتاسىندا تالتۇستە وقىلعان ولەڭ قاتتى تولقىتتى. جالعىز قالعان سۇلۋلار – تاريحتان تالاي بەلگىلى. ءوز كلاسسيكتەرىمىزدىڭ دە كوركەم دۇنيەسى بولعان.
الدىمەن ايتارىمىز، قالقاماننىڭ بۇل قۇبىلىسقا قورىقپاي بارۋى. جانە باتىل قادام ءوزىن اقتاعان – ولەڭ تاريحي تاپتاۋرىن ەمەس. سونى. تىڭ. كوركەم. اسەرلى. ويلى. تۇتاس ولەڭ رەتىندە سۇلۋلىق پەن جالعىزدىقتى سالىستىرۋى – تاپقىرلىق. جالعىزدىق پەن سۇلۋلىق بىردە كۇن مەن تۇندەي قاراما-قايشىلىق كورىنىسى، بىردە دومبىرانىڭ ەكى ىشەگىندەي ورتاق ءۇن بەرەتىن ۇيلەسىم بەلگىسى رەتىندە ءورىلىپ وتىر. تۇرىپ تىڭداعان ولەڭنەن الدىمەن وسىنداي شەبەرلىكتى اڭعاردىق. كەشەگى جۇمەكەننىڭ بيىگىنە بۇگىن قالقامان شىعا السا، قازاق پوەزياسىنىڭ اسىعىنىڭ الشىسىنان تۇسكەنى ەمەي، نەمەنە!
جۇمەكەننىڭ جىرى ءبولىنىپ تالدانبايدى. جەكە شۋماقتى الىپ جالاۋلاتۋ مۇمكىن ەمەس. تۇتاس ولەڭ – قۇيىلا سالعان قورعاسىن. سالماعى اۋىر. ءوز بەدەرى بار. ءبىر بولىگىن جەكەلەپ ۇستاۋ دا، قاراۋ دا مۇمكىن ەمەس. مىنا ولەڭ دە، ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدە تالاي بالقىتقان قورعاسىنىمىز سياقتى تۇتاسىپ جاتىر. سوڭى، تاعى، جۇمەكەنگە ءتان پالساپامەن اياقتالدى. «جالعىزدىقتا – جالعىز جۇپ بار. ول – ءوزىڭ». اۋەزوۆشە ريزا بولعاندا: «ءپالى!»
ولەڭ ەمەس، پروزادان بۇل ءپالساپاعا بالاما ىزدەسەك: ماعاۋيندە تۇنىپ تۇر. «مەن». «جارماق». ويلى ولەڭ ءاۋ-باستان بىزگە ۇنايدى. ويسىز ولەڭ قۇنانبايشا ايتقاندا، جايداق سۋ سياقتى. شالپىلداتىپ وتە شىعاسىڭ. ويلى ولەڭ بولسا تەرەڭىنە باتىرادى. راحات. شىققىڭ كەلمەي، شىعا الماي جۇرگەنىڭ. تۇتاس ولەڭ رەتىندە قالقاماندى جۇمەكەن بيىگىنە جاقىنداتقان بۇل تۋىندىدان ءوزىمىز ساعىنىپ جۇرگەن ءبىر كەزدەگى قادىر اقىننىڭ تاماشا تاپقىرلىعىن قايتا جولىقتىردىق. دەمەك، اقىن، ءىنىمىزءدىڭ قادىردىڭ دا بيىگىن العانى انىق. قينالماي.
قادىر تالانتىنىڭ ءبىر كورنىسى
كونتراستى ويناتا ءبىلۋى.
«سۇلۋلىقتا قوشتاسۋ بار ەڭ سوڭعى،
جالعىزدىقتا ماحاببات بار العاشقى».
نەمەسە:
«سۇلۋلىقتا سالقىندىق بار كۇزدەگى،
جالعىزدىقتا جىلىلىق بار كوكتەمگى».
العاشقى مەن ەڭ سوڭعىنى، جىلىلىق پەن سالقىندىقتى شەندەستىرۋ ارقىلى بۇل ولەڭ تەرەڭ ويعا جەتەلەيدى. قادىردىڭ كۇشى ءار شۋماقتىڭ سوڭعى ەكى جولىندا تانىلاتىن. ونداي شتانگانى //«بەلتەمىر» دەگەن جاساندى ءسوز ەمەس/ قالقامان دا قينالماي كوتەرە الادى ەكەن.
قازاق اقىندارىنىڭ شەبەرلىگىنىڭ ءبىر بەلگىسى – الليتەراسيا. ويىڭدى ءدال جەتكىزەتىن ءسوزدىڭ ءبارىنىڭ ءبىر ارىپتەن باستاۋ وڭاي سىن ەمەس. ناق مىقتىسى، الگى، قادىر جارىقتىق ەدى. «بوز دالا، قۇشاعىڭدى اش، قوزىڭ كەلدى، // بوز تارتا باستاپپىن-اۋ ءوزىم دە ەندى. بوزاڭنان ىزدەيدى كوپ بوز ۇيلەردى، //بوزاڭنان ىزدەيدى كوز بوز ىڭگەندى» دەپ بوزداتقاندا كىم قادەكەڭە تەڭ كەلسىن! ءبىزدىڭ اقىن باۋىر، پوەزياداعى بۇل قارۋدى جەتىك مەڭگەرگەن. نانباساڭىزدار ءبىرىنشى شۋماقتى وقىپ شىعىڭىزدار: كىلەڭ «ج» ارپىنە باستالىپ تۇر. مىناۋ مۇحيتتىڭ سۋى مەن قۇرىلىقتىڭ قارا جەرى بىر-بىرىمەن توقايلاساردا الدىمەن سانسىز ارالدار بولىپ كەتەدى. ءتىپتى، استانا مەن الماتى اراسىندا كۇندىز اشىق اسپان استىندا ۇشاقپەن ۇشساڭىز بالقاشتىڭ ارعى الاتاۋ جاق جاعاسىنان سونداي كورىنىستى بايقايسىز. نەمەسە دالا مەن ورمان تۇيىلىسكەن جەردە دە شوق-شوق اعاش، ويدىم-ويدىم القاپ تۇرماي ما. سول سياقتى ءبىرىنشى شۋماقتاعى «ج-نىڭ» ەكپىنى ەكىنشى شۋماقتا دا ەنتىگىن باسا الماپتى:
جامالى بار،
تاڭ سەكىلدى جاڭا اتقان،
جانارىندا جالت-جۇلت ەتىپ تازا ب ا ق.
سۇلۋلىقپەن سۇيىنشىلەپ،
جاراتقان
جالعىزدىقپەن كەتىپتى ونى جازالاپ.
قانداي ۇيلەسىم. قالقاماننىڭ ءوزى وقىعاندا ءتىپتى قۇلپىرعان. ءبىزدىڭ شولاق ءتىلىمىزدىڭ ايتا المايتىن ءارپىنىڭ ءبىرى وسى «ج» اقىن ءىنىمىزدىڭ اۋزىندا قالاي جالت-جۇلت ەتەدى دەسەڭىزشى. حوش. ەندى شۋماقتى قويىپ تارماقتارعا كوشەيىك. مۇندا دا تۋرا قادىرداعىداي بالتالاساڭ بۇزىلماس تىركەستەر تۇنىپ تۇر.
عۇمىر بىرەۋ.
ونىڭ ءوزى شەكتەۋلى.
جايشىلىقتا اركىم ايتا سالاتىنداي كورىنەتىن بۇل ويدى قالقامان جايناتىپ-اق جىبەرگەن ەكەن. ايتالىق، الا-قۇلا كيىمدى كوشەدە وپىر-توپىر جۇرگەن توپتى بوزبالا قانداي، ال، دەنەلەرىنە قۇيىلا سالعانداي بىروڭكەي سالتاناتتى كيىممەن شەرۋ تارتىپ، ساپ تۇزەپ بارا جاتقان سولداتتار قانداي. جاي ايتىلاتىن وي مەن قالقاماننىڭ قالامىنان تۋعان تىركەستى تەك وسىلاي سالىستىرعان ءلازىم.
تاعى ءبىر تىركەستى قاراڭىز:
ب ا ق پەن نالا،
اق پەن قارا ارباستى.
ولەڭنىڭ ءبىر جولىنىڭ ءوزى ىشكى ۇيقاسقا قۇرىلعان. بۇل وتەجاندا كەزدەسەتىن ەدى. قالقامان ءىنىمىز ءبىر ولەڭىن وقۋ ارقىلى قازاق جىرىنىڭ تاعى ءبىر جامپوزى، وتەجاندى ءبىزدىڭ ەسكە سالعان. «مۇڭلىق كوزدىڭ جاسى قۇساپ، اسىعىس-اق قۇلاعىش. //كوك تەڭىزدەن جەتكەن بىزگە، //وتكەن جىلعى جىلى اعىس» دەيتىن وتەكەڭ، ءبىر شۋماقتىڭ ىشىندەگى تارماقتاردىڭ وزىندە بىرنەشە ۇيقاس جاساپ. ءبىزدىڭ بالا دا كەم ەمەس. سوسىن: «ب ا ق پەن نالاڭىز» «اق پەن قاراڭىزعا» ۇيقاسىپ قانا تۇرعان جوق. ماناعى قادىردىڭ، كەيىن جاراسقاننىڭ قولىنان كەلگەن كونتراست اتويلاپ الدان شىعا كەلگەندە قاتتى قۋاندىق. ولەڭدى ولەڭ ەتەتىن ىشكى قارسىلىق قوي. بالا كەزىمىزدە تاسقا تاستى سوعىپ ۇشقىن شىعارۋعا اۋەس ەدىك. كەيىن، ونى اركىم «بولگاركا» اتتى سايمان ارقىلى شوق-شوق ەتىپ شاشا الاتىن بولىپتى. مىنا كونتراس تا سونداي، ءبىز ءۇشىن بەينەتتى، قالقامان ءۇشىن تىم وڭاي شوق شىعارۋ عوي. ايتپاقشى، مۇنىڭ الدىندا كەلتىرگەن مىسالىمىزدا تاعى ءبىر كونتراست «شوق ۇشقىنداتۋ» تۇرعانىن ەڭدى اڭعاردىق: سۇيىنشىلەۋ مەن جازالاۋ! تاعى ءبىر تىركەستى ءتۇرتىپ قالايىق:
تاعدىر بولەك،
جان، مۇڭ بولەك بىزدەگى…
«ءتۇرتىپ قالايىق» دەمەكشى، اۋىلدا سامان كىرپىشتەن قالانعان، لاي سىلاقپەن سىلانعان قورالار بولاتىن. اينالا بەرگەندە شىنتاعىڭ نەمەسە توبىعىڭ ءتيىپ كەتسە ءبىر ۋىس توپىراعى ساۋلاپ ءتۇسىپ قالاتىن. ول قورانىڭ عۇمىرى ۇزاققا بارمايتىن. ال، الىستاعى بەتكەيدە ءتورت نە التى قىرلى، ءاربىر قىرى قۇلاقشا بولىپ بىتەتىن، سول قۇلاقشانىڭ ۇستىنە اق تاس قويىلعان زيراتتار تۇراتىن. كونە كوز، قۇيما قۇلاق قارتتار ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدە «بۇلاردى قالماقتىڭ قاس شەبەرلەرى قالاعان» دەسەتىن. قابانبايلار، جانىبەكتەر، باراقتار، بورانبايلار اتا مەكەندى قايتا ازات ەتۋگە كەلگەندە الدىنان شىققان زيراتتاردان ءۇش عاسىردان استام ۋاقىت وتسە دە ءبىر تاس سۋسىپ قۇلاعان ەمەس. سول قالپى تۇر. اۋعانستانداعى، سيرياداعى كونە زامان ەسكەرتكىشتەرىن قيراتقان دولى كۇشتەردەن ساقتاسا ءالى مىڭ جىل مىڭق ەتپەسى حاق. دومبايلاۋ مەن شەبەرلىكتىڭ اراسى وسىنداي. قالقاماننىڭ مىنا ءبىر تارماعى سول قاس شەبەردىڭ ءىسى. ار جاعىندا تاعى قادىر اكەسىنە جاقىندىعى اڭعارىلادى: «قانى بىرگە بولعاننان قانداي پايدا، //بولماعان سوڭ شىعاردا جانى بىرگە» دەپ ەدى ول رۋحاني اكەسى.
ءيا، اركىم بولەك ءومىر كەشەدى. جالعىزدىقتاعى سۇلۋدان سەن مۇلدە بولەك ءومىر كەشەسىڭ. ءقارادۇرسىن تىلمەن ايتقاندا وسىلاي. ونى قالقامان ولەڭمەن وزگەشە ورگەن ەكەن.
تۋرا وسى تىركەسكە قاتىستى تاعى ءبىر وي مىناداي: كەزىندە تالاي اقىن ءبىر جولدى ەكى-ۇشكە سىندىرىپ جازۋعا قۇمار بولدى. ەكى ءتۇرلى سەبەبى بولسا كەرەك. ءبىرىنشىسى: ورىس اقىنى ماياكوۆسكييدەن قالعان ۇلگى. ساكەن اعامىز سول ۇيىققا «سوۆەتستانىمەن»، «ەكسپرەسىمەن» ءتۇسىپ كەتىپ، شىعا المادى. ونىڭ ساياسي ناق باعاسىن ماعاۋين بەرگەن. ءبىز ول جاعىنا جولاماي، ولەڭ قۇرىلىسى رەتىندە مىسالعا الىپ جاتىرمىز. ەكىنشى سەبەپ: اقشا. سوۆەت زامانىندا ولەڭنىڭ ءار جولىنا سوممەن ەسەپتەپ اقشا تولەيتىن. ون ءبىر بۋىندى تىركەستى سوعىمعا سويىلعان جىلقىنىڭ كارى جىلىگىن ءۇش جەرىنەن شاۋىپ تاستاعان سياقتى ۇشكە ءبولىپ بەرسەڭ ءۇش ەسە كوپ قالاماقى الاسىڭ. قاراپايىم ەسەپ. ءبىراق، وعان دا شەبەرلىك كەرەك. سوۆەت زامانىنداعى قازاق پوەزياسىندا ولەڭدى وسىلاي تارامداپ جازعاننىڭ ەڭ مىقتىسى ءارى تالاسسىز تالانتتىسى – ءبىزدىڭ تاعى ءبىر تابىناتىن اقىمىز توقاش بەردياروۆ ەدى. ول كىسى زاڭ مەن اقشاعا باعىنباي وتكەنىن بۇگىنگى ۇرپاق بىلە قويماس. ولەڭنىڭ ىرعاعىنا عانا باعىنعان وزگەشە قۇدىرەت يەسى ەدى.
تاعدىر بولەك،
جان، مۇڭ بولەك بىزدەگى… ارقىلى مىنا بالا سول توقاش اعامىزدى دا ەسكە ءتۇسىرىپ كەتكەنىن قاراشى. ايتپەسە، مىڭ جەردەن بولشەكتەپ تاستاساڭ دا ولەڭىڭە سوقىر تيىن بەرىپ جاتقان ۇكىمەت جوق، بىزدە. دەمەك، قالقامان دا نە ماياكوۆسكييگە ەلىكتەمەي، نە قالاماقىعا قىزىقپاي، تەك ولەڭدە بولاتىن ىشكى يىرىمگە باعىنىپ وسىلاي جازعانى انىق. تاۋ ءوزىنىڭ تاسىمەن، كول بالىعىمەن، اعاش جاپىراعىمەن كورىكتى دەسەك، ولەڭنىڭ باستى تالابى – تەڭەۋلەرىندە. قالقاماننىڭ استانانىڭ كوشەسىندە ءوزىمىزدىڭ سۇراۋىمىزبەن وقىعان ولەڭى البەتتە تەڭەۋدەن قۇرالاقان ەمەس. تەڭەۋ بولعاندا قانداي. «دەمدە شوگىپ كوڭىل – نار» دەپ جازىپتى. كوڭىلدى نارعا تەڭەگەن. اۋىز-ەكى تىلدە تەك تۇلعاعا «نار» دەگەن انىقتاۋىش قوساتىنبىز. كوڭىلدىڭ قانداي زور بولعانىن «نار» دەگەن تەڭەۋ ادەمى بەينەلەيدى ەكەن. ال، سول نار كوڭىل دەمدە شوگىپ كەتسە، توسىن ءجايتتى كورگەنىڭ نە ەستىگەنىڭ. بۇل جەردەگى توسىن ءجايتىڭىز – سۇلۋدىڭ جالعىزدىعى.
كەلەسى ادەمى تەڭەۋلەرگە تولى ەكىنشى شۋماقتى، ءبىز، مانا باسقا مىسال: ءبىر دىبىستان باستالاتىن جولدارى بار العاشقى شۋماقتىڭ تويى تارقاماي جاتقان جالعاسى رەتىندە كەلتىرگەنبىز. وسى ويلى دا ساۋلەلى ەكىنشى شۋماقتىڭ باسقى ەكى تارماعىندا سونداي تۇنىق، تازا تەڭەۋلەر تۇر:
«جامالى بار،
تاڭ سەكىلدى جاڭا اتقان
جانارىندا جالت-جۇلت ەتىپ تازا ب ا ق».
جاناردا تازا باقتىڭ جالت-جۇلت ەتكەنى – ەرەكشە بەينەلەۋ ەمەس پە. «جۇرەكتەگى نۇر»، «كوڭىلدەگى كىر» دەگەندەي كۇندەلىكتى اۋزىمىزدا جۇرەتىن سوزدەر ەمەس، ءوزى دە تازا باقتىڭ جاناردان جالت-جۇلت ەتە قالۋى – اقىنداردىڭ اتاسىنداعى «جاس جۇرەكتىڭ ساۋساق جايعانى» سياقتى اناۋ-مىناۋ اقىننىڭ قانجىعاسىنا بايلانا قويماس ولجا شىعار. «تاڭ سەكىلدى جاڭا اتقان» دەگەن تەڭەۋ – سۇلۋدىڭ جانارىنىڭ سيپاتى. سول جاڭا اتقان تاڭ سەكىلدى جاناردا تازا ب ا ق جالت-جۇلت ەتە قالدى. ءبىزدىڭ بالا شەبەرلىكتى اتتاي ەرتتەپ مىنگەن ەكەن. الگى، اتاسىنىڭ ساۋساعىن جايعان جاس جۇرەگى الىستاعى ايعا تالپىناتىنى بار ەدى. مىنانىڭ ودان قاي جەرى كەم! ەگەر، وسى ەكى جولداعى جالعىز ءۇتىر «جامالى بار» تىركەسىنەن كەيىن ەمەس، «جاڭا اتقان» تىركەسىنە كەيىن قويىلسا، وندا «تاڭ سەكىلدى جاڭا اتقان» تەڭەۋى جامالدىڭ، ياعني، كورىكتىڭ سيپاتىنا اينالار ەدى. ول حالىق انىنە اينالا باستاعان بايىرعى اقىنداردىڭ بارىندە بار عوي: «اجارىڭ اشىق ەكەن اتقان تاڭداي….» جوق، ءبىزدىڭ بالا ول تۇستان ءوتىپ كەتكەن: «جامالى بار» – ءوزى بولەك سيپاتتاما دا، ال، ءبىر ەمەس، ءبىرىن ء-بىرى ۇستەمەگەن ەكى تەڭەۋلى «تاڭ سەكىلدى جاڭا اتقان //جانارىندا جالت-جۇلت ەتىپ تازا ب ا ق» – جەكە وتاۋ تىككەن ەرەكشە بايلام. ءبىز سياقتى پاقىرىڭىز بايقامايتىن، اقىننىڭ قىراعى كوزى، بالكىم ماڭدايداعى ەمەس كوكىرەكتەگى كوزى اڭعاراتىن ايرىقشا ءسات. بارەكەلدى، باۋىرىمىز!
ات ءۇستى شولىپ شىقپاي، مىنا ولەڭدى اجەلەردىڭ قىلشىقتى ەشكىنىڭ ءجۇنىن تۇتكەنىندەي ەتىپ بارىنشا بايىپتاپ وقىساڭىز، تاعى ءبىر تۇستان تاماشا تەڭەۋ تابىلادى: «جانعا باتار ورمان ويدىڭ ءزىل جۇگى». «ورمان وي» دا – تاپقىرلىق. «قالىڭ وي»، «باتپان وي»، «اۋىر وي» دەگەندەر كۇندەلىكتى قولدانىستا جۇرەدى. «ورمان وي» بولسا تىڭ تەڭەۋ. «وي ورمانى» – مارقۇم قادەكەڭنىڭ كىتابىنىڭ اتى – قۇبىلىستىڭ سيپاتتاماسى، قالقاماننىڭ «ورمان ويى» بولسا – اعانىڭ سوڭىنان ءسوز ويناتۋ عانا ەمەس، جاڭا تەڭەۋ تابۋ. ءارى قارايعى «ورمان ويدىڭ ءزىل جۇگى» – ماناعى ءبىر تەڭەۋدى ەكىنشى تەڭەۋ ۇستەمەلەيتىن شەبەرلىكتىڭ جالعاسى. «ءزىل» ءسوزى كوبىنەسە انىقتاۋىش ماعىنا بەرۋ ءۇشىن «زىلدەي» دەپ ايتىلاتىن. ءوزى ارعى توركىنىندە «پىلمەن» تۋىستاس. ءپىل ءالى كوز الدىمىزدا، دالادان كورمەسەك تە، زووباقتا تۇرادى. جاس كەزىمىزدە قاراعاندى زووباعىندا سويلەيتىن باتىر اتتى ءپىل بولعان. ءبىز ول كەزدە جاستار گازەتىنىڭ ءتىلشىسى «ءپىل ءتىل قاتتى» دەپ ماقالا جازعانبىز. حوش. «ءپىل» ءسوزى دە، ءوزى دە ءالى بار حايۋان دەسەك، ال، «ءزىل» دەپ بابالار ونىڭ جاقىن تۋىسى ءارى سولتۇستىك وڭىرگە بەيىمدەلگەن مامونتتى اتاعان. عالىمدار تابىلعان سۇيەكتەرى، ءتىپتى، تۇتاس قاڭقالارىن زەرتتەگەن عالىمدار ونىڭ تۇرقى دا، سالماعى دا قازىرگى پىلدەن ءىرى ەكەنىن انىقتاعان. «زىلدەي» دەگەندى ەستىسەك، قۇلاعىنىڭ ءوزى قالقانداي، تۇمسىعىنىڭ ءوزى قۇبىرداي پىلدەن دە اۋىردى كوزگە ەلەستەتەمىز. سۇلۋدىڭ جانىنا جالعىزدىقتىڭ قانداي سالماق تۇسىرەتىنىن وسىدان اڭعارىڭىزدار، قالقاماننىڭ وقىرماندارى.
پوەزياداعى تاعى ءبىر ءتاسىل – ۇستەمەلەۋ. اسەردى ارتتىرۋ ءۇشىن كەرەك. اياۋلى اقىنىمىز بولعان تۇمانبايدىڭ ەلەۋلى «ەتىك» اتتى ولەڭىندە بالالىق شاعىن «اش جاتىپ، سۋىق ۇيدە ۇيىقتاپ ءجۇردىم» دەپ سيپاتتايدى. «اش جاتۋدان» سوڭعى «سۋىق ۇيدە ۇيىقتاۋ» ولەڭدەگى ۇستەمەلەۋدىڭ ەرەسەن كورىنىسى. تاعى ءبىر مولداعالييەۆ، ياعني، جۇبان اقىن «سەل» پوەماسىندا ۇستەمەلەۋ ءتاسىلىن عاجاپ قولدانادى. بۇل ۇتىمدى قارۋدى قالقاماننىڭ ولەڭىنەن دە تاپتىق.
«سۇلۋلىقتا وكىنىش بار، وكسىك بار،
جالعىزدىقتا قورقىنىش بار،
كۇدىك بار».
«وكىنىش بار» دەپ قويا سالۋعا دا بولادى. ءبىراق، سۇلۋلىق قاسىرەتىن جەرىنە جەتكىزۋ ءۇشىن جانە «وكسىك بار». جالعىزدىقتىڭ قاشان دا ادام قورقىتاتىنى بەلگىلى. جالعىز قالعاندا كەڭ سارايدا وتىرىپ تا، تار قاپاستا وتىرىپ تا قورقاتىنىڭ حاق. ال، قالقامەن سول قورقىنىشقا «كۇدىكتى» اكەلىپ ۇستەمەلەيدى. تابىلعان ءتاسىل. ادەمى ءادىس. ولەڭنىڭ ءورىسىن كەڭىتكەن شەبەرلىك.
ەندى، تازا ولەڭ تەحنيكاسىنا توقتالايىق. بۇل تالاپتى ءقازىر /2016 جىلعى ماۋسىم ايىنىڭ ورتاسىندا/ ەۋروپا ەلدەرى اراسىندا بىرىنشىلىگى قىزۋ ءوتىپ جاتقان فۋتبول ويىنىمەن سالىستىرۋعا بولار. فۋتبولدىڭ اسەرى گولدا عانا ەمەس، ويىنشىلار كورسەتەتىن شەبەرلىكتە. ولەڭ دە سول سياقتى. ايتايىن دەگەن تۇپكى ويى – گول دا، سوعان جەتەر جولداعى كوركەمدىك كەستەسى – تەحنيكا. قالقاماننىڭ جالعىزدىق پەن سۇلۋلىققا ارنالعان ولەڭى ونىڭ ولەڭ ولشەمىن قاپىسىز مەڭگەرگەنىن بايقاتادى.
ءوز باسىمىز بۋىندارى ارتىق-كەم، ۇيقاستارى ولپى-سولپى جىردى ءتاۋىر كورمەيمىز. وكىنىشكە وراي، ءقازىر سولاي جازاتىندار كوبەيىپ كەتتى. ول ءۇردىس تەك مۇحتار ماعاۋيننىڭ جانكەشتى ىزدەۋلەرى مەن زەرتتەۋلەرىنىڭ ارقاسىندا حح عاسىر وقىرماندارىنا ورالعان ون ءۇشىنشى-ون جەتىنشى عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن جىراۋلارعا ءتان بولسا كەرەك ەدى. ودان بەرىدە قازاق جىرىنىڭ كوشى تۇزەلگەن. شاماسى قوجابەرگەن جىراۋ دەيدى عوي، كىم تولعاسا دا «قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى» شىققاننان بەرى ۋاقىتتا قازاق ولەڭى ولشەمگە تۇسكەن. ءاربىر تارماعى ءۇش بۋناقتان تۇرادى. ءبىر بۋناقتا نە ءۇش، نە ءتورت بۋىن كەزدەسەدى. تارماقتىڭ ءوزى نە ون ءبىر بۋىندى، نە جەتى-سەگىز بۋىندى. ءبىر شۋماعىندا ءتورت تارماق بولادى. قانشا شۋماق بولىپ شىعۋى ايتار وي مەن تەربەگەن سەزىمگە قاتىستى. ءبىز مۇنى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ەڭبەگىنەن ءوز قولىمىزبەن كوشىرىپ، ءبىر داپتەرىمىزدىڭ العاشقى بەتىنە جازىپ الىپ ەدىك. ول داپتەر الماتىدا، ءوزىمىز استانادامىز، تەك ميدا قولعان سۇلباسىمەن كەلتىرىپ وتىرمىز. وسىنىڭ ناعىز ستاندارتىن اباي قۇنانباي ۇلى جاساعان. سوسىن، ءوزى ىزدەنىسكە بارىپ «سەگىز اياقتى» تۋدىردى. قازاق جىرىنىڭ جانە ءبىر زاڭعارى شاكەرىم دە وسى ستاندارتتى ۇستاندى. ابايدىڭ ءوز الدىنداعى شورتانباي، دۋلات، بۇقار جىراۋدى سىناۋ سەبەبى، «ولەڭدەرىنىڭ ءبارى جاماۋ، ءبارى قۇراۋ» دەۋى – انا اقىنداردىڭ وسى ستاندارتتى ساقتاماۋىنان. شورتانبايلار جىرىنىڭ ستاندارتقا سىيماي قالۋى دا تۇسىنىكتى – ولار اۋىزشا ايتتى. وتىرىپ جازعان جوق. الدارىنداعى قازتۋعان، شال، اسان قايعى، جيرەنشەدەن قالعان ولشەمسىز ولەڭدەر قۇلاقتارىندا تۇردى. ولار – اۋىز ادەبيەتىنىڭ الىپتارى دا، ابايدان قازاقتىڭ جازبا پوەزياسى باستالادى. سول اباي ستاندارتى بويىنشا، قازاق ولەڭىنىڭ ولشەمىن بۇزباستان سۇلۋ دا ءمىنسىز جىر جازۋعا بولارىن قاسىم مەن سىربايلار دالەلدەدى. سولارمەن بىرگە سوعىسقان، ءبىزدىڭ ەڭ تۇششىنىپ وقىعان اقىنىمىز توقاش بەردياروۆتى قاراڭىز، ولەڭنىڭ ءبىر تارماعىن ءۇش، ءتىپتى ءتورت جولعا ءبولىپ جازعانمەن ءبارىبىر بۋناق پەن بۋىننىڭ ولشەمىن ساقتاعان. ءبىر ولەڭىندەگى بارلىق شۋماقتار ءبىر ەرەجەگە باعىنعان. ودان بەرىدە ەڭ تالانتتى تورتتىك: مۇقاعالي، ساعي. قادىر، تۇمانبايدى تەكسەرىڭىز. سوڭعى ۇشەۋى شۋماق پەن تارماققا، ودان بۋناققا قويىلاتىن، كەزىندە احمەت بايتۇرسىن ۇلى سيپاتتاپ بەرگەن تالاپتى تولىق ساقتاعان. تۋرا ەرەجە بۇزباي-اق اۆتوكولىكتى شەبەر ايدايتىن جۇرگىزۋشىلەر سياقتى. تەك، مۇقاعاليدا ارا-تۇرا ءبىر شۋماقتا ءتورت ەمەس، بەسىنشى ارتىق تارماق كەزدەسىپ قالادى. ونىڭ ءوزى سوڭعى ءتورتىنشى تارماققا ۇيقاسىپ جاتقاندىقتان جانە ءتورت تارماققا سىيماعان جەكە ءبىر ويدى كوتەرىپ تۇرعاندىقتان كەشىرىمدى كورىنەتىن. بۇعان مۇقاعاليدىڭ بۇلا مىنەزى قوسىلعان سوڭ، جاراسىمدى دا بولاتىن. ايتسە دە، تارماق ىشىندەگى بۋناق پەن بۋىندا مۇقاعالي ەش ەرەجە بۇزبايدى.
قازاق پوەزياسىنىڭ بۇكىل كلاسسيكتەرى ساقتاعان وسى ولشەمنىڭ كەيىنگى جىلدارى جاپپاي بۇزىلۋى – ءبىزدىڭ ىشىمىزگە سىيماي جۇرگەن ءجايت. تاۋەلسىزدىك دەگەندى ولەڭ ەرەجەسىن بۇزۋمەن شاتاستىرماۋ كەرەك ەدى. اتتارىن اتاماي-اق قويالىق، ءبىر كەزدە بايتۇرسىن ۇلى عىلىمي قالىپتاپ كەتكەن ولەڭ ولشەمىن بۇزۋشىلاردى كورسەك، وقىماي كەتەمىز. ىشىندە قانداي التىن وي جاتسا دا، اينالىپ وتەمىز. باسقا امالىمىز جوقتىقتان. جول ەرەجەسىن بۇزعاندار ايىپ تولەيدى، ال، اباي قالىپتاستىرىپ، احمەت زاڭداستىرعان ولەڭ ولشەمىن بۇزۋشىلارعا بۇدان باسقا شارامىز جوق. ولاردى ابايدى ەستىمەگەن ساۋاتسىز دەۋگە ۇيالاسىڭ. شەتتەرىنەن «الاشىم» دەپ وڭمەڭدەيتىندەرىنە قاراپ احمەت اقساقالدىڭ ەڭبەگىن وقىماعان دەۋگە قيمايسىڭ. «اقىنبىز» كەۋدە قاققاندارىنا قاراپ، ابايدان وتەجانعا دەيىنگى كلاسسيكتەردى بىلمەيدى دەۋگە سەنبەيسىڭ. ولەڭ ولشەمىن ادەيى بۇزىپ جۇرگەن اقىندار پوەزياسىن نەمەن سالىستىرۋعا بولادى؟ تاپتىق: قايىڭ مەن قاراعايى، ۇيەڭكى مەن شىرشاسى، ءسامبى تال مەن كوك تەرەگى جوق، تەك ءوز بەتىمەن قارااعاش وسكەن جەردى پارك دەپ اتاعان سياقتى ەكەن. ال، تاۋبە، ءبىزدىڭ قالقامان باۋىرىمىزدىڭ پاركى ارام وسكەن اعاشتان تازا ەكەن.
ابايدان قالعان پوەزيا باعىنا ءوز ەككەن ءاربىر تالدى اياۋلى قولمەن ماپەلەنگەن. قادىردا، تۇمانبايدا، ساعيدا، وسى تۇستا تاعى ءبىر ارىندى اقىندى قوسا كەتەلىكشى، ءجۇسىپ قىدىروۆتا بولعان جاۋاپكەرشىلىك جاس اقىننىڭ بويىنان تابىلىپتى. ءبىر شۋماقتا ءتورت تارماق. ءتورت تارماق تەگىس ءۇش بۋناقتان تۇرادى. ەكەۋى ءتورت، بىرەۋى ءۇش بۋىندى ءۇش بۋناق قوسىلعاندا ون ءبىر بۋىن شىعادى. ارىدەن بار، ابايدان سوڭ تولىق تۇلعاسىمەن بوي كوتەرىپ كۇللى الەمگە مەن-مۇندالاعان، مۇقاعاليدىڭ ءوزى «قاسيەتىنەن اينالعان» قازاقتىڭ قارا ولەڭى. بىزگە بۇدان ارتىق نە كەرەك!
سوسىن، ءبىزدىڭ بالا، وسى قارا ولەڭگە شالىس ۇيقاستى قولدانىپتى. شالىس ۇيقاس: 1-2-1-2 وڭايلىقپەن جازىلمايدى. ودان 1-1-2-1 ۇيقاسى جەڭىلدەۋ. قالقامان بارعان سوڭ قيىنعا بارىپتى. ءارى سوڭعى، ۇيقاساتىن بۋناق ءۇش بۋىندى ەكەن. ءتورت بۋىندى بولسا تاعى وڭايىراق بولار ما ەدى. العاش ۇيقاسقا ىلىككەن «ۇمسىنۋ» مەن «ءبىر سۇلۋ» قالاي سىڭعىرلاپ تۇر. جاي ۇيقاسقان سوزدەر ەمەس، ءبىرىن-بىرى تولىقتىراتىن ماندەرى بار. «تازا ب ا ق» پەن «جازالاپ» تا ءمىنسىز ۇيقاسادى. «كوڭىل – نار» مەن «ءومىر بار» ۇيقاسىن قادىردان عانا تابار ەدىڭىز. قازاق پوەزياسىنىڭ باعى بار شىعار، قادەكەڭنىڭ ونەگەسى لايىقتى جالعاسىن تاۋىپتى. «ب ا ق قۇنىن» مەن «ءتاتتى مۇڭ» ۇيقاستارى دا ءسوزدىڭ اۋەزىمەن قاتار ءماننىڭ جالعاستىعىن اڭعارتادى.
مىنە، اقىن قالقامان ساريننىڭ ءبىر ولەڭى ءبىزدىڭ قالامدى وسىلاي وياتتى. تولعاندىردى. كەزىندە قادىر اعامىزدىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى «ولەڭگە – مىرزا، ومىرگە – «ىرزا» دەگەن ماقالا جازعانبىز. كەيىن ءبىر اقىننىڭ جاستار وتكىزگەن جىر كەشىنەن اسەرلەنىپ، «ەسەنعاليعا تۇسكەن ەسەپ» اتتى ماقالا جازىپ تاستاپپىز. ەكەۋى دە ءوز ۋاقىتىندا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جاريالاندى. ەندى قالقاماننىڭ كوشەدە، توقتاپ تۇرىپ وقىعان ولەڭىن تالدادىق. ءۇش تولعانىس. ءۇش بۋىن. شاماسى ەڭ كورنەكتى وكىلدەرى شىعار. ءبىز ءۇشىن. ايتپاقشى، ءبىز ونىڭ ولەڭىنەن الىنعان اسەردى جازدىق. ال، ولەڭنىڭ قانداي سەزىمگە بولەگەنى ىشىمىزدە قالدى. اسەر مەن سەزىم – ەكى بولەك ۇعىمدار. الگى سۇلۋلىق پەن جالعىزدىق سياقتى. تاعى ءبىر شابىتتانعان شاعىندا اقىن باۋىرىمىز اسەر مەن سەزىم تۋرالى دا قوس ورىمدەي ورىلگەن ولەڭ جازىپ تاستاسا، قۋانار ەدىك.
"اقيقات" جۋرنالى
