الاش قايراتكەرلەرى وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن قازاق ەلىن ۇلتتىق دەموكراتيالىق مەملەكەتكە اينالدىرماققا ۇمتىلعان اسىل ارماندارىنا جەتە الماي وتارشى يمپەريانىڭ قاندى قولىنان اجال قۇشتى. وزدەرى كەتسە دە ارتتارىندا «الاش تۋى استىندا كۇن سونگەنشە سونبەيتىن» يدەيالارى مەن ارمان-مۇددەلەرى قالدى. ءوز ەلىن تاۋەلسىز دەربەس مەملەكەت رەتىندە كورگىسى كەلگەن الاش مۇراتىنا ءبىز 1991 جىلى قول جەتكىزدىك. بابالاردىڭ ارمانى بولعان سول تاۋەلسىزدىگىمىزگە دە بيىل شيرەك عاسىر تولىپ وتىر.
25 جىل – بۋىرىل تاريح ءۇشىن قاس قاعىم ساتتەي بولعانىمەن، ۋاقىت ولشەمىمەن قاراساڭ، تەپسە تەمىر ۇزەتىن جىگەرلى جاستىڭ «ارىستانداي ايباتتى، جولبارىستاي قايراتتى» تۇسى. الايدا، تاۋەلسىزدىكتىڭ اسىل ارمانىن الاقانعا قوندىرعان قازاق بالاسى ءالى كۇنگە دەيىن بۇعاناسى قاتپاعان بوزبالانىڭ تىرلىگىن كەشىپ وتىر.
«ءتىلى جوعالعان جۇرتتىڭ ءوزى دە جوعالادى» دەگەن ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ەسكەرتۋى دالادا قالدى. مەملەكەتتىك مارتەبەسىن العانىمىزبەن انا ءتىلىمىزدى ءالى كۇنگە دەيىن ءوز تۇعىرىنا قوندىرا المادىق. بيلىكتىڭ ءۇش تارماعى مەملەكەت ءىسىن ءبىزدى ءۇش عاسىر بويى وتارلاعان كورشى ەلدىڭ تىلىندە جۇرگىزۋدەن ءالى كۇنگە دەيىن جاڭىلمادى. ءتىپتى، تاۋەلسىزدىك جىلدارى دۇنيەگە كەلگەن ۇلتى قازاق جاستارىمىزدىڭ ءوزى ءوزارا ورىسشا سويلەسۋمەن ءجۇر.ەندى، قازاق ءتىلىنىڭ مۇشكىل ءحالىن ودان ارى اۋىرلاتىپ، رەتى كەلسە قۇرتىپ جىبەرۋ ءۇشىن «ءۇشتۇعىرلى ءتىل» مىندەتتەلدى، اراسىندا جۇڭگو ءتىلى دە تىقپالانىپ جاتىر.
ەگەر قولىمىزدا قۇزىرەتىمىز بولسا،قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن ادامعا مەملەكەتتىك قىزمەت تۇرماق ق ر ازاماتتىعىن دا بەرمەس ەدىك. وكىنىشكە قاراي انا ءتىلىڭدى نەعۇرلىم بىلمەسەڭ، ءتىپتى، وعان شىن ىنتامەن بەرىلىپ وشىكسەڭ نەمەسە ۇلتىڭ باسقا، بايىرعى كەلىمسەك دياسپورالاردىڭ ۇرپاعى بولساڭ، مەملەكەتتىك لاۋازىمدا جولىڭ بولا تۇسەتىن سوراقىلىقتان ارىلماي-اق قويدىق.
ەلىمىزدىڭ تابيعي بايلىق قورى مول ەكەندىگىنە كوز جەتكىزگەن سوڭ، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا-اق تەز دامىپ، الەم وركەنيەتىنىڭ كوشىندە الدىڭعى قاتارعا شىعىپ كەتەرمىز دەپ سەنگەنبىز. الەمدە ءبىر ەل كوركەيسە، وتكەن جيىرمابەس جىلدىڭ ىشىندە ءبىز گۇلدەنىپ-اق كەتەر ەدىك قوي. ءبىراق، وكىنىشكە قاراي ولاي بولمادى. مۇنداي بايلىق سىبايلاس-جەمقورلىق دەگەن ىندەتتى ەرتە جۇرەدى ەكەن دە ەكونوميكالىق دامۋدى ءتىپتى كەرى تارتقانىن كوردىك. تابيعي بايلىقتىڭ مولدىعى ب ا ق ەمەس، سورعا اينالدى.
ينۆەستور دەپ اتالاتىن شەتەلدىكتەر قازاق جەرىنىڭ بايلىعىن اياۋسىز توناپ الىپ، اقىر سوڭىندا باناندى جەگەن سوڭ قابىعىن تاستايتىنى سەكىلدى لاقتىرىپ كەتەتىن تۇرلەرى بار. ەكونوميكالىق ءتۇرلى كورسەتكىشتەر، پايدا مەن تابىس تۋرالى جاسالاتىن سانقيلى باياندامالار جانە بيلىك وكىلدەرىنىڭ ماقتانىپ-شاتتانعان جالىندى سوزدەرى قاراپايىم حالىققا تۇسىنىكسىز ءارى اسا قاتتى تولعاندىراتىنداي دۇنيە دە ەمەس، شىندىعىن ايتقاندا.
قاتارداعى قازاق ءۇشىن ماسەلەنى «تابيعي بايلىقتان تۇسەتىن تابىستى نەگە تەڭ بولىسپەيمىز؟»، «قازبا بايلىق تاۋسىلعان سوڭ جاعداي قالاي بولادى؟» دەپ قانا قاراپايىم تۇردە كوتەرگەن الدەقايدا ءتيىمدى. ەلدىڭ ەكسپورتتىق ونىمدەرىنىڭ كوپ بولىگىن تابيعي بايلىق، ياعني، تولىقتاي وڭدەلمەگەن شيكىزات يەلەنەدى. ۇكىمەت ورنى بيۋدجەتتى جوسپارلاعاننىڭ وزىندە الەم نارىعىنداعى مىستىڭ، مۇنايدىڭ، التىننىڭ ءوسىمى مەن كەمۋىنە لايىقتاپ كەلەدى. سوندا، ءاليحان بوكەيحان ايتقان «قازاق جەرىنىڭ ءار تاسى كەۋدەمىزگە تۇيمە بولىپ قادالۋى» تۋرالى وسيەتى قايدا قالدى؟
تابيعي بايلىقتىڭ بەلگىلى ءبىر ەلگە اقشا اكەلگەنىمەن دامۋ قارقىنىن ارتتىرمايتىنىن، تابيعي شيكىزاتقا اسا باي بولساق تا، ىشكى ءوندىرىسىمىز قۇرىدىمعا كەتتى، ەلدەگى ات توبىلىندەي عانا توپتىڭ بايىپ، جالپى حالقىمىز قايىرشىلىق كۇي كەشىپ وتىر. ەكونوميكالىق ءوسىم بۇرىن بولماعان ءىرى كورسەتكىشكە يە بولعانىن ءبىر كىسىنىڭ دانالىعىمەن بايلانىستىرىپ، ماقتانۋعا كەلگەندە الدىعا جان سالمايمىز. كەيىن سونىڭ زاردابىن تارتتىرعان كىنالى ادام كىم ەكەنىن قايدان ىزدەر ەكەنبىز؟
عاجايىپ جەتىستىكتەرىمىزبەن ماقتانۋ ءۇشىن كوزگە كورىنەتىن، قاراپايىم حالىق تىكەلەي سەزىنەتىن بىردەمەلەر بولۋى كەرەك قوي. ايلىق جالاقىمىز قانشالىقتى ءوستى، تۇرمىستىق قاجەتتىلىگىمىزدى تولىقتاي وتەۋگە جەتىپ تۇر ما، ءوندىرىس سالاسىندا ىلگەرىلەۋ بار ما، تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا الەمدىك نارىققا شىعارعان برەندتىك قانداي دايىن ونىمدەرىمىز بار؟ وسى سۇراقتارعا جاۋاپ بولارلىق ەشتەڭە تاپپاعان سوڭ، ەرىكسىز كۇمىلجىپ قالامىز.
ءبىزدىڭ ءدال وسى جاعدايىمىزدى لاتىن امەريكاسىنىڭ ءبىرقاتار ەلدەرى بۇرىن باستان كەشىرگەن ەكەن. جالپى، تابيعي بايلىعى مول ەلدەردە 1990-جىلدارى ىشكى جالپى ءونىم مەن تۇتىنۋ قاجەتتىلىك ءوسىپ، گۇلدەنىپ شىعا كەلگەن. الايدا، ونىڭ ءبارى شىن مانىندە ادەمى ساندىق كورسەتكىش قانا بولىپ قالعان كورىنەدى. سەبەبى، ونداي «باي» ەلدەر اينالاسى تورت-بەس جىلدىڭ ىشىندە ەكونوميكالىق قۇلدىراۋعا ۇشىراعان. ونى «گوللانديالىق اۋرۋ» دەدى مە، ايتەۋىر، ءتۇرلى دياگنوزبەن تۇسىندىرگەندەرى ءمالىم.
ونىڭ جايىن ەكونوميستەر تۇسىندىرە جاتار. ال، ءبىزدىڭ تۇسىنگەنىمىز، تابيعي مول بايلىق ءبىزدى ۇشپاققا شىعارمايتىنى. اقشا كوبەيگەن سايىن ونى تالان-تاراجىعا سالىپ، شەكارا اسىرىپ تاسيتىندار، ىشىپ-جەپ الىپ قاشىپ كەتەتىندەردىڭ سانى ارتا تۇسەدى ەكەن.
سونىمەن قاتار، تابيعي بايلىقتى ساتۋدان تۇسكەن قىرۋار اقشا ىشكى ءونىم وندىرۋگە كەرى اسەر ەتەتىن سەكىلدى. ايتالىق، از شىعىنمەن ولجالاعان تابيعي بايلىقتى شيكى كۇيىندە ەكسپورتتايدى، ودان تۇسكەن اقشامەن قاجەتتىلىگىن وتەيدى، ءتىپتى وڭدى-سولدى شاشادى. بايلىقتىڭ جەلىگى شەنەۋنىكتەردىڭ «ىسىپ-كەبۋىنە» اسەر ەتەدى. سونىڭ سالدارىنان مەملەكەتتىك ورىنداردىڭ بيۋدجەتىنەن ناتيجەسىز اعىلىپ-توگىلەتىن شىعىن كوبەيىپ، سىبايلاس-جەمقورلىق كارىنە مىنەدى. ەسەسىنە، جاسامپازدىق پەن ناقتى ءىستىڭ تەتىكتەرى السىرەپ، وندىرىستىك قابىلەت تومەندەيدى، ءتىپتى جانسىزدانا تۇسپەك. ودان ساقتانۋدىڭ جودارى دا بار نەگىزى:
بىرىنشىدەن، بۋحگالتەرلىك ەسەپ-قيساپ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ. تابيعي بايلىقتى يگەرۋشىلەر وزدەرىنىڭ تاپقان تازا پايدالارىن كەمىتىپ كورسەتۋ ءۇشىن قارجىلىق ەسەپ-قيساپتارىنا سانقيلى قۋلىق-سۇمدىقتى، ايلاكەرلىكتى قولداناتىن كورىنەدى. بىزدە بۇل جاعىنىڭ باقىلاۋى مەن تەكسەرىسى وتە جوعارى دەڭگەيدە دەگەنگە ءوز باسىم اسا سەنبەيمىن.
ەكىنشىدەن، جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەۋ ءۇردىسى. بۇل جەردە الدەبىرەۋلەردى ابدەن «ىشكىزىپ، جەگىزىپ» تويدىرعاننان كەيىن، شەتەلگە قاشىرىپ جىبەرگەسىن عانا زورعا دەگەندە ىزدەۋ جاريالاپ، قىلمىستىق ءىس قوزعاۋدىڭ، سىرتتاي پالەن جىلعا سوتتاۋدىڭ قانشالىقتى ءتيىمدى ەكەنىن وزدەرىڭىز باجايلاي بەرىڭىزدەر.
ۇشىنشىدەن، باقىلۋ، تەكسەرۋدىڭ ءتيىمدى جۇيەسى. بۇل جەردە قولىندا قۇزىرەتى شامالىلاۋ ەسەپ كوميتەتىنىڭ، قۇزىرەتى بولا تۇرا مايدا شاباقتاردان اسا المايتىن كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ جىرىن ايتىپ، جالىقتىرماي-اق قويالىق.
تورتىنشىدەن، اشىقتىق پەن جاريالى ءىس ارەكەت. بۇل جەردە ەڭ باستىسى، جەمقورلىققا، الاياقتىققا جول بەرمەۋدى عانا مەڭزەپ وتىرمىز. قازىرگى تاڭدا تابيعي بايلىعىمىزدى يگەرۋشىلەر تولەماقىنى مەملەكەتكە تولەۋدەن گورى ءبىر عانا شەنەۋنىكتىڭ قالتاسىن تولتىرىپ، بار جۇكتەمەدەن قۇتىلىپ كەتۋدى ويلايتىنى جانە وعان جول بەرىلەتىن جاعداي قالىپتاسقانى حالىق ءۇشىن اۋىر قاسىرەت. ونداي كەلەڭسىزدىكتەرى اشكەرەلەيتىن ەركىن ويلى باسپاسوزگە مەملەكەتتىڭ ءوزى جاعداي جاساپ قولداپ وتىرسا، ىقتيمال ءقاۋىپتىڭ الدىن الۋعا ايتارلىقتاي كومەگى بولار ەدى. ءبىراق، بىزدە ءادىل باسپاسوزگە قىسىم جاسالىپ، داڭعازا-داقپىرتتى تۋ ەتكەن جاعىمپاز-جالتاق اقپارات قۇرالدارى العا شىعىپ كەتتى.
تۇراقتى دامۋ تۋرالى بيلىك يەلەرى دە ايتۋعا تىم اۋەس. الايدا، بۇل سوزبەن شەكتەلەتىن دۇنيە ەمەس، ارينە. ول ءۇشىن تابيعي بايلىقتى شەتكە شىعارۋدان تۇسكەن پايدانىڭ ەسەبىمەن بيۋدجەتتىڭ شىعىنىن كوبەيتۋدىڭ، باردى ۇقساتا الماي بەتالدى شاشۋدىڭ، ازعانا توپتىڭ شەكسىز بايۋىنا عانا مۇمكىندىك بەرىپ قويۋدىڭ سوڭى ورنى تولماس وكىنىشكە اكەلەتىن ءتۇرى بار.
تابيعي بايلىققا تاۋەلدى بولماۋدىڭ، دامۋدىڭ باسقاشا جولدارىن قاراستىرا الماعان ۇكىمەت كابينەتىن قايتا-قايتا تاعايىنداپ اسپەتتەپ كەلەمىز. شىن مانىندە، ولار سوڭعى كەزدە قازبا بايلىقتى پايدالانۋ تۋرالى زاڭعا ەلەۋلى وزگەرىستەر ەنگىزۋدىڭ، ۇلتتىق قورداعى قارجىنى ءتيىمدى پايدالانۋدىڭ جولدارىن دا تابا العان جوق.
توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا بەيبىت جولمەن كەلگەن تاۋەلسىزدىكتى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋعا، وسى ءبىر باعا جەتپەس قۇندىلىعىمىزدى الدەبىر ەۋرازياشىل وداقتان، كرەملدىك جىمىسقى ساياساتتان عانا ەمەس، جالپى سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپالىنان قورعاۋىمىز كەرەك ەدى. جوق، ونى ەستەن شىعارىپ الدىق.قازىرگى الماعايىپ زاماننىڭ ءوزى «جاۋ جوق جەمە، جار استىندا» دەگەن ناقىلدى ەسكە سالسا دا، جاھاندانۋدىڭ كۇڭگەيىنە عانا شۋاقتاپ وتىرمىز، ونىڭ تەرىسكەي بەتىنە ءبىر ءسات كوز جۇگىرتۋگە دە اسىقپاۋدامىز.
ادامزاتتى باسقارۋدىڭ بارلىق تەتىكتەرىن ءبىر قولعا شوعىرلاندىرۋعا تىرىسۋشىلار XX عاسىردا وسى ءبىر جاھاندانۋ دەگەندى ويلاپ تاپقانىمەن ونىڭ ءتۇپ نەگىزى تىم ارىدا جاتىر. جالپى بۇكىلالەمدى اشسا الاقاندا، جۇمسا جۇدىرىقتا ۇستاعىسى كەلگەندەر بارلىق تاريحي كەزەڭدە بولدى، ارينە. ءبىراق، وعان وزىق ويلى ەلدەر مەن سانالى حالىق جول بەرە قويمادى. وتارلاۋشىلارعا تەگەۋىرىندى تۇردە قارسىلىق ءبىلدىرىپ، ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن دەربەستىگىن قورعاۋ جولىندا جان اياماي كۇرەستى.
قازىرگى تاڭدا جاھاندانۋ ءۇردىسى ءوزىنىڭ وتارلىق ساياساتىن «بوستاندىق»، «ەركىن نارىق» سەكىلدى قۇلاققا جاعىمدى ەستىلەتىن سوزدەرمەن كومكەرىپ، ءوڭىن اينالدىرا باستادى. بىلاي قاراعاندا مۇنىڭ ءوزى دە تىڭنان تۇرەن سالعان، بۇگىن عانا قولعا الىنىپ وتىرعان ارەكەت ەمەس.
ەرتەدە ەجەلگى مىسىرداعى قۇپيا ءبىلىم مەن ماڭىزدى مالىمەتتەرىن ساقتاۋشىلار الەم ەلدەرىنىڭ ساۋدا-ساتتىق قاتىناستارىن بىرتىندەپ يەلىكتەرىنە الۋ ءتاسىلىن قولدانىپ، مادەني بايلانىستاردى ءوز مۇددەلەرى مەن ماقساتتارىنا ساي يكەمدەپ الىپ، باسقارۋعا بولاتىنىن تۇسىنگەن. سولاردىڭ مۇراگەرلەرى - قازىرگى باتىس ەلدەرىندەگى قارجىلىق ەليتا وكىلدەرى وزدەرىنىڭ شىنايى ماقساتتارىنىڭ ىشكى سىرلارىن جاسىرۋ ءۇشىن عانا جىمىسقى ارەكەتتەرىنە «جاھاندانۋ» دەپ ات قويسا كەرەك. ونىمەن دە شەكتەلمەي ءتۇرلى ەلدەر مەن مەملەكەتتەردىڭ قوعامدى باسقارۋ جالپى ۇستانىمدارىن، تاسىلدەرىن جاساپ، اتالمىش ۇدەرىسكە باسشىلىق ەتىپ كەلە جاتقانى قازىرگى اقپاراتتىق داۋىردە ەشكىمگە قۇپيا بولماي قالعان.
بارىمىزگە بەلگىلىسى، ارينە، قارۋ-جاراقتىڭ كۇشىمەن قىرىپ-جويۋ. ىقىلىم زاماننان قولدانىپ كەلگەن ءداستۇرلى قارۋلار: مىلتىقتىڭ نەشە اتاسى، تانك، بومبالاۋشى ۇشاقتار ت.س.س. تۇرعىندارىن قىرىپ-جويىپ، ماتەريالدىق بايلىعىن تالان-تاراجىعا سالعان سوڭ ءبارىن ءوز يەلىگىنە قاراتىپ الا سالا سالادى. وسى ورايدا، «سوعىس دەگەنىمىز ساياسي ماقساتتى وزگەشە تاسىلمەن جالعاستىرۋدىڭ ءبىر ءتۇرى» دەپ كارل فون كلاۋزيەۆيس جايدان جاي ايتپاسا كەرەك.
الەم تاريحىندا ونداي قاندى قىرعىن سوعىستار تالاي وتكەن. تاريحي كەزەڭدەردە بۇكىل ءبىر ەلدى، ۇلتتى جالماپ، جاپپاي قۇلدىققا سالۋعا ۇمتىلعان، الدىن الا جوسپارلانعان سوعىسپەن قاتار ءتۇرلى ايلا-شارعىلار دا جاسالىپ كەلدى. ءقازىر دە ادامزات ونداي زۇلىمدىقتىڭ قۇرساۋىنان قۇتىلا العان جوق. ءبىرى وزگەنىڭ جەرىندەگى بايلىققا كوز الارتسا، ەندى ءبىرى ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن دەربەستىگىن قورعاپ قالۋ ءۇشىن جانتالاسا قارۋلانۋعا ءماجبۇر. اقىرى، ەكى جاق تا قورعانىس سالاسىنا قىرۋار قارجى شىعىنداپ، ەكونوميكالىق دامۋدى تەجەپ، كەرى كەتۋدە. ءار ەل ءوزىنىڭ گەوساياسي جاۋلارىمەن بىرلەسە باسەكەلەسىپ ءجۇرىپ، جەر عالامشارىنىڭ كۇللى تىرشىلىگىن، ادامزاتتىڭ بارلىق وركەنيەتىن تىپ-تيپىل ەتە الاتىن زور قۋاتتى قارۋ-جاراقتى ويلاپ تاۋىپ، ۇستاپ وتىر. جاي وتىرعان جوق، اراسىندا ءتۇرلى سىلتاۋمەن ءار جەردە سوعىس ءورتىپ تۇتاتىپ تا قويادى...
اقش اسكەرى يراكقا سەبەپسىز باسىپ كىرىپ، ول ەلدەن ميستەر بۋش جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋ تاپپاعان كەزدەن باستاپ جۇرتشىلىق سىرتتان «ەكسپورتتالاتىن» ءدال قازىرگى «دەموكراتيا» اتتى قۇندىلىققا كۇمانمەن قارايتىن بولعان. وعان بۇرىنعىداي ەمەس، وتارلاۋدىڭ قۇرالى، بەلگىلى ءبىر ەلدىڭ ەكونوميكاسىن السىرەتەتىن، شيكى زات نارىعىن تارتىپ الۋدىڭ امالى، دامۋشى ەلدەردىڭ حالقىن قارجى جۇيەسىمەن اربايتىن «مي شىرماۋشى» يدەولوگيا دەپ قارايتىنداردىڭ قاتارى قازىرگى تاڭدا ازايماي وتىر.
دەموكراتيانىڭ قورعانى سانالاتىن الىپ ەل 16 تريلليون دوللارلىق سىرتقى قارىزعا بەلشەسىنەن باتىپ وتىرعانىنا قاراماستان جىلىنا شامامەن 1 تريلليون دوللاردى اسكەري كۇشكە اياماي-اق شىعىنداپ وتىر. وعان شىن مانىندە الەمنىڭ بارلىق ەلدەرى بىرىگىپ، ءبىر جىلدا قورعانىس سالاسىنا جۇمسايتىن بارلىق قاراجاتتى قوسساڭ دا جەتپەيتىن كورىنەدى.
جارايدى، جات ەلدىڭ اسكەرى باسىپ كىرىپ جاۋلاي الماسىن دەلىك. ءبىراق، ەل تۇرعىندارىن قىناداي قىرىپ تاستاۋعا قاۋقارلى - گەنوسيد قۇرالدارىن قايدا قويامىز. ايتالىق، اراق-تەمەكى، ەسىرتكى زاتتارى، گەندىك وزگەرىسكە ۇشىراعان ازىق-تۇلىك ونىمدەرى، دارى-دارمەك، تاماق دامدەگىش قوسىندىلار سەكىلدى حيميالىق ونىمدەر. ولارعا بۇگىنگىلەر عانا ۋلانىپ قالا بەرسە، راحمەت ايتارسىڭ. كەيىنگى ۇرپاعى ۇرىم-بۇتاعىمەن تۇقىم قۋالاعان اۋىر ناۋقاسقا شالدىعىپ، يممۋندىق السىرۋگە ۇشىراپ قۇرىپ بىتپەك. سوندا الگى ەكىنشى سوعىستا بىزدەن جەڭىلىپ قالعان ادولف گيتلەردىڭ «شىعىستاعى ۆارۆارلاردى تازالىقتارىنان اجىراتۋ كەرەك. ولاردى اراق-تەمەكىگە بارىنشا ءۇيىر ەتكەن ءجون» دەگەن وسيەتىنىڭ قالتقىسىز ورىندالىپ جاتقانى ما؟!
وسىناۋ گەنوسيدتىك قۇرالدار ارقىلى ياعني، سپيرتتىك ىشىمدىكتەر، ەسىرتكى زاتتارى، كەيبىر ۆاكسينالارى مەن گەندىك وزگەرىسكە ۇشىراعان جەمىس-جيدەكتەرىمەن بۇكىل ءبىر ۇلتتى وزىنە تاۋەلدى ەتىپ الىپ، جويىپ جىبەرۋگە قۋاتى جەتەتىنىن اڭعارۋ اسا قيىن ەمەس. الايدا، مۇنىڭ ءبارىن قاراپايىم جۇرت گەنوسيدكە ۇشىراتاتىن قارۋ-جاراق ەكەنىن قايدان ءبىلسىن. جانە ونداي «ۋلاردىڭ» كوڭىل كوتەرەتىن، سترەستى تارقاتاتىن، دەنساۋلىققا اسا پايدالى دۇنيە ىسپەتتى ب ا ق ارقىلى ناسيحاتتالاتىنىن قايتەرسىڭ.
ال، الگى ۆاكسيناسىن قاتەرلى اۋرۋلارعا توتەپ بەرەتىن قۋاتى بارداي جالعان ۋاجبەن تىقپالايدى. شىن مانىندە ونىسىنىڭ «ساۋ باسقا ساقينا» بولىپ جابىساتىن پالە ەكەنى ءقازىردىڭ وزىندە قىلاڭ بەرىپ جاتىر. وسىلايشا، ءىس جۇزىندە ۇلتتىڭ گەندىك قورىنا نۇقسان كەلتىرەتىن، قازىرگىمەن قويماي كەلەر ۇرپاقتىڭ تۇقىمىن تۇزداي قۇرتاتىن مۇنداي دۇنيەلەردى گەنوسيدتىك اپات قارۋى دەگەننەن وزگەشە قالاي اتاۋعا بولادى؟!
مەدالدىڭ ەكى جاعى بولاتىنى سەكىلدى جاھاندانۋدىڭ دا جاعىمدى جاقتارىمەن قاتار كەرى تۇستارى جەتەرلىك. اتالمىش «ءىرى جوبانىڭ» يەلەرى ادامزاتتى قولدان سۋسىپ شىعىپ كەتە بەرەتىن قاعاز اقشانىڭ قۇلاق كەستى قۇلىنا اينالدىردى. اقشادان اقشا تۋدىراتىنداردىڭ الەمدىك جۇيەسىنە ەنگىزىپ، جۇتىپ قويۋدى كوزدەپ كەلەدى. كەزىندە امشەل روتشيلد بىلاي دەگەن ەكەن: «ماعان بەلگىلى ءبىر ەلدىڭ اقشاعا جاسايتىن باقىلاۋى مەن بيلىگىن بەرە سالساڭ بولدى. ال، ول جەردە كىمنىڭ زاڭ شىعاراتىنى مۇلدە ماڭىزدى ەمەس».
وتارلاۋدى كوزدەۋشىلەر ءۇشىن راسىندا، بارلىق ادامدى تۇگەلدەي قىرىپ تاستاۋ ماڭىزدى ەمەس. قۇل رەتىندە جۇمسايتىن بىرەۋلەر امان قالۋى كەرەك قوي. سوندىقتان، ءتۇرلى ەلدەردىڭ ەكونوميكاسىن ولار وزدەرىنىڭ وتباسىلىق، كلاندىق مۇددەسىنە لايىقتاۋ ءۇشىن جانتالاسىپ جاتىر. ونىسىن ارينە، كەز كەلگەن جان تۇسىنبەستەي ەتىپ وتە جىمىسقى تۇردە جۇرگىزبەك. ول ءۇشىن ارينە، ارادا دوللار جۇرەدى. حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى، الەمدىك بانك سەكىلدى الپۋىتتار نەسيەنىڭ پايىزدىق ءوسىمى ارقىلى دا ويىنداعىلارىن ورىنداپ جاتىر. جالپى، وسى بانكير اتتى بامپيرلەر وزدەرى ءشوپتىڭ باسىن سىندىرماي-اق نەسيەنىڭ ءوسىمىنىڭ ارقاسىندا اقىلعا قونبايتىن مول پايدا تاۋىپ جاتىر.
ال، بانكتەن العان نەسيەنىڭ قۇرساۋىنان حالىق ءومىر باقي تەر توگىپ ەڭبەك ەتسە دە قۇتىلا المايتىن جاعدايعا جەتۋى قۇلدىقتىڭ كىسەنى ەمەي نەمەنە. مۇنداي تەتىكتى جۇزەگە اسىرۋ ءبىر كۇندىك شارۋا ەمەس ەكەنى ءمالىم. سوندىقتان ولار قوعام ومىرىندە جۇزەگە اسىرىلۋى نەعايبىلداۋ ەكونوميكالىق تەورياعا ءبىزدى ابدەن سەندىردى.
الاش كوسەمدەرىن اباقتىدا ازاپتاپ، اتىپ كوزدەرىن قۇرتقان سوڭ وتارشىلار ماركيزممەن ميىمىزدى اشىتقاندارى از بولعانداي ەندى كەلىپ ەركىن نارىقتىق ەكونوميكا قاعيدالارىن تىقپالاپ جاتىر. ونىسىنىڭ استارىنا ۇڭىلسەك، بۇكىل قوعام، كۇللى جۇرتشىلىق نەسيە العان-الماعانىنا، وسىناۋ قۇپيا تەتىكتى ۇققان-ۇقپاعانىنا قاراماستان ءىس جۇزىندە ەكونوميكالىق تۇرعىدان وزگەگە كىرىپتار بولىپ، ات توبەلىندەي بانكيرلەردىڭ قۇلىنا اينالىپ شىعا كەلمەك. وسىنداي مەيىرىمسىز ءھام جىرتقىش جۇيەنى ەندى كەلىپ ءوزىمىز اسىراپ، باپتاپ وتىرمىز.
«دەرەك پەن دايەكتىڭ ءوزىن قالاي كورسەتىپ، تۇسىندىرسەڭ سولاي كورىنىس تابادى» دەگەن ەكەن، گەرمان ويشىلى فريدريح نيسششە. ءيا، ءدىن، يدەولوگيا، اقپاراتتىق تەحنولوگيا، ب ا ق ارقىلى ادامداردىڭ ساناسىنا ەلەۋلى تۇردە ىقپال ەتۋگە بولادى جانە اركىم وزىنە قولايلى قوعامدىق پىكىردى بارىنشا ويداعىداي قالىپتاستىرا الادى.
سول سياقتى ادام بالاسىنىڭ ىشكى وي-ساناسىن، ۇعىم-پايىمىن زەرتتەپ تانىعان سوڭ ولاردى ءدىني سەنىمنىڭ كومەگىمەن نەمەسە وزگە دە الەۋمەتتىك دوگماتيكالىق قاعيدالار ارقىلى تاسادا تۇرىپ تا باسقارا بەرۋگە بولادى. ەگەر قاجەت دەپ تاپسا ىشكى قايشىلىقتاردى قوزدىرا تۇسۋگە، تاپسىرىسپەن اتىس-شابىس ۇيىمداستىرۋعا، لاڭكەستىك شابۋىل جاساتۋعا، شۋلى ماقالالار جاريالاتۋعا دەيىن بارادى. مۇنىڭ ءبارى سىرتتاي قاراعاندا كەزدەيسوق دۇنيە ىسپەتتى كورىنۋى ىقتيمال. الايدا، ءىس جۇزىندە ولاي ەمەس، ءبارى الدىن الا ويلاستىرىلعان ساياسي سەناريي.
مۇنداي ساتتە ادامداردىڭ ساناسىن جاۋلاپ الىپ، وزىنە قاجەت باعىتقا قاراي بۇرىپ جىبەرۋگە ەڭ قولايلى ۇتىمدى قارۋ - تەليەۆيزيا ارنالارى ەكەندىگى ءمالىم. نەگىزىندە، ب ا ق اتاۋلىنىڭ ابزال بورىشى - شىنايى جاعدايدى اينا قاتەسىز سول قالپىندا حالىققا جەتكىزۋ عانا. الايدا، وكىنىشكە قاراي تەليەۆيزيا سالاسىنا اقشا اياماي شاشىپ وتىرعان وليگارحتار ولاردى «ارباسىنا مىنگىزىپ الىپ، ءوز اندەرىن شىرقاتىپ» قوياتىن تۇستارى دا بارشىلىق.
شىعىس حالىقتارىندا «كەلەشەكتە ءىرى قاتەلىككە ۇرىنباۋ ءۇشىن وتكەنىڭە ۇنەمى بۇرىلىپ قاراپ ءجۇر» دەگەن دانالىق ءسوز بار. ولاي بولسا، بەلگىلى ءبىر حالىقتىڭ تاريحىن قايتا وڭدەپ جازۋ، تاريحي ساناسىن جويۋ دا وتارلاۋدىڭ وراسان سۇرقيا ساياساتتارىنىڭ ءبىرى.
ءوز وتانىنىڭ شىنايى تاريحىن ۇمىتقان ادام ءتۇپ تامىرىنان اجىراعان اعاش سەكىلدى بولارى حاق. ەگەر تولىقتاي ءبىر حالىق، ىرگەلى ءبىر ەل ءوز تاريحىن ۇمىتىپ، جات جۇرتتىق زەرتتەۋشىلەردىڭ زورلىقپەن مويىنداتقان تاريحىنا سەنسە نە بولادى؟ حالىقتىڭ تاريحىن بەلگىلى ءبىر ماقساتپەن يدەولوگيالىق تۇرعىدان بۇرمالاپ، وزگەرتىپ جازعان جاعدايدا سول ەلدىڭ بولاشاعى مىندەتتى تۇردە وزگەرەدى دەگەن زاڭدىلىق بار. ال، ءبىز وسىدان تاريحي ساباق الۋدىڭ ورنىنا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن بەيبەرەكەت رەفورمالاۋعا، قازاق تاريحىن ەمەس، «ستاندىق» ءومىرباياندى 1991 جىلدان باستاپ وقىتۋعا جانتالاسىپ جاتىرمىز. ءتىپتى، بىرنەشە ءپاندى بىر-بىرىمەن ميداي ارالاستىرىپ، ءۇش تىلدە قويىرتپاق جاساپ، جاس بۋىندى ەسالاڭ ەتپەكپىز.
جالپى، جات جۇرتتىق وتارلاۋشىلار وزدەرىنە اياق-قول بولاتىن قۇل-قۇتاندارىن بەلگىلى ءبىر ەلدىڭ ىشىنەن تاۋىپ، ساياسي ساحناعا شىعاراتىنى بەلگىلى. ولار مىندەتتى تۇردە الدىمەن ەلىنىڭ ءتول تاريحىن شەت جۇرتتاعى وتارشى قوجايىندارىنا پايدالى ەتىپ، ءوزىنىڭ قولايىنا يكەمدەپ بۇرمالايدى. ول ءۇشىن كەيبىر تاريحي دەرەكتەردى ادەيى بۇركەمەلەيدى، سىزىپ تاستايدى، ەندى ءبىرىن زورايتادى، حالىقتىڭ ساناسىن ۋلاپ، اداستىرۋعا تىرىسادى. 1990 جىلدان بەرى جازىلعان تاريحىمىزدىڭ حالى نەشىك. جارىققا شىققان وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارىن ەرىنبەي سالىستىرىپ كورە سالساڭىز، ەرىكسىز ءتۇرلى ويدىڭ جەتەگىندە كەتەسىز.
الايدا، ەڭ سوراقى قاسىرەت جات جۇرت يدەولوگياسىنىڭ جەتەگىندە كەتكەنىن، سولاردىڭ ىقپالىنا ءتۇسىپ، جىمىسقى ارەكەتتەرىنە قولشوقپار بولىپ جۇرگەنىن بيلەۋشىلەردىڭ وزدەرى دە سەزبەيتىندىگى. دەگەنمەن، ادامداردىڭ سونىڭ ىشىندە تاريحي تۇلعالاردىڭ وتكەننەن ساباق المايتىنى، سول ءۇشىن بولاشاق ونى اياۋسىز جازالايتىنىن ۇمىتپاعان ابزال.
شىعىس حالىقتارىنىڭ تاعى ءبىر دانالىق سوزىندە «ءبىر ەلدى تولىعىمەن وزىڭە قاراتىپ باسىپ الۋ ءۇشىن جەتكىنشەكتەرى مەن جاستارىن ءوزىڭنىڭ ىعىڭا جىعىپ، تاربيەلە» دەلىنگەن ەكەن. مۇنىسى، جاستاردىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمىن كۇرت وزگەرتۋگە باعىتتالماق. ەگەر دۇنيەتانىمىمىز بەن كوزقاراسىمىز ۇلتتىق سيپاتتان تولىق اجىراپ، تەك ماتەريالدىق قۇندىلىقتارعا عانا باس ۇراتىن حالگە جەتكەن بولساق، وندا كەرى قايتۋىمىز قيىنعا سوعادى.
ۇلتتىق سانامىزعا قايتا ورالۋدىڭ ارقاسىندا عانا قۇلدىقتىڭ قۇرساۋىنان، بوداندىقدىڭ بۇعاۋىنان بوساۋىمىزعا بولادى. ولاي بولماعان جاعدايدا ادامزات تاريحىنداعى جەر بەتىنەن ۇلت رەتىندە قاراسىن باتىرعان حالىقتاردىڭ قايعىلى شىرعالاڭىن ءبىز دە كەشەتىن بولامىز. مۇنداي بەيشارا حالگە تۇسكەن سورلى حالىق وتارلاۋشى جاۋلارىنىڭ مۇددەسىن وزدەرىنىڭ قالىپتى ءومىرىنىڭ قۇرامداس بولىگى دەپ شاتاسىپ، سول رەجيمدى ولەردەي قورعاشتايتىن كورىنەدى.
مىسالى، 200 جىلدان استام ۇلىبريتانيانىڭ وتارىندا بولعان ءۇندىستانداعى الەۋمەتتىك كاستىنى الايىق. بۇگىندە 300 ميلليونعا جۋىق ادام قايىرشىلىق دەڭگەيدە ولمەستىڭ كۇنىن كورىپ وتىر. ولاردى «ادام توزگىسىز كاست» دەپ اتايتىن كورىنەدى. سول قاۋىمنىڭ دۇنيەتانىمى بويىنشا ولاردىڭ كەدەيشىلىگى ماڭدايعا جازىلعان تاعدىر، قوعامداعى بىردەن ءبىر مۇمكىندىكتىڭ ءوزى وسى عانا. مۇنداي كوزقاراستى نىق ورنىقتىرۋدىڭ ءوزى شىن مانىندە قىلمىس. حالىقتىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ ءوزى ولاردىڭ ءومىرىن بىرنەشە بۋىنعا دەيىن وسىلايشا باعىتتاپ تاستاعان.
قازىرگى تاڭدا قوعام ومىرىندە ەكى ءتۇرلى دۇنيەتانىمدىق كوزقاراس انىقتالىپ وتىرعانىن عالىمدار العا تارتادى. ونىڭ ءبىرى - كالەيدوسكوپ (جيىنتىق قۇراقتاردان تۇراتىن) سيپاتىنداعى دۇنيەتانىم. ادامدار ءتۇرلى وقيعالار مەن شىنايى دەرەك، اقپاراتتار اعىنى ورتاسىندا ءوز ورنىن تابا الماي بەيبەرەكەتتىككە ۇرىنۋى. ولاردىڭ پايىمىنشا، ءاربىر تىڭ اقپارات پەن وقيعا، كورىنىس اتاۋلى ادامنىڭ ميىن ودان ارى بالشىققا اينالدىرادى. ونداي جاعدايدا ادامداردىڭ اينالاسىن قالاي سەزىنىپ، قابىلداۋى بەينە ءبىر اينەكتىڭ جاڭا سىنىعىن كالەيدوسكوپقا ەنگىزگەندەي جانە ونىسى بارلىق ۇعىم مەن پايىمدى وزگەرتىپ جىبەرگەندەي بولاتىن كورىنەدى.
ەكىنشىسى، موزايكا (ءوز رەتىمەن تولىقتاي كورۋ) سيپاتىنداعى دۇنيەتانىم. مۇنداي كوزقاراستاعى ادامدار اينالاسىنداعى وقيعالاردى ءوزارا ساباقتاستىرىپ، ءبىرتۇتاس سيپاتتا كورە الادى. بارلىق ماسەلەنى سەبەپ-سالدارىمەن كەشەندى تۇردە قابىلداي الادى. ولار ءۇشىن بەلگىلى ءبىر وقيعادا كەزدەيسوقتىق بولمايدى، شىنايى ءومىر مەن وقيعا بۇرىن-سوڭدى قالىپتاسقان ۇعىم مەن پايىمدى ايقىنداۋشى فاكتور.
الايدا، وكىنىشكە قاراي قازىرگى تاڭداعى اقشاعا تابىنعان «وركەنيەت» قوعامدا كالەيدوسكوپ سيپاتىنداعى دۇنيەتانىمنىڭ كەڭ ءورىس الۋىنا ىقپال ەتىپ وتىر. ومار حاييام بىلاي دەيدى: «الەمدەگى بارلىق كورىنىستەردىڭ ىشكى سيپاتى تىم ارىدا جاتادى. سوندىقتان، كوزگە كورىنىپ تۇرعانى اسا ماڭىزدى ەمەس، كەرىسىنشە، بۇكىل قۇپياسى مەن شىنايى سىرىن ىشىنە بۇككەن تۇپكى مانىنە ءۇڭىلۋ پارىز».
ولاي بولسا، قوعامداعى ءاربىر تەتىكتى سانالى تۇردە تۇسىنگەندە عانا ءتۇرلى جاعىمسىز ىقپالدارعا قارسى تۇرا الامىز. ءدال ءقازىر ءبىز ءۇشىن سانقيلى اقپارات اعىنىنا ۇلتتىق دىلىمىزبەن توتەپ بەرىپ، وعان قارسى تۇرا الامىز با، الدە، بوداندىقتىڭ بۇعاۋىنان بوساي الماي قۇل بولىپ قالا بەرەمىز بە دەگەن تاڭداۋ تۇر. سانالى تۇردە دۇرىس تاڭداۋ جاساۋ ءۇشىن زور جاۋاپكەرشىلىك پەن تەرەڭ بىلىكتىلىك كەرەك.
كەزىندە الەمدى جەكە دارا بيلەمەك بولعان شىڭعىس حان - تەمۇجيننىڭ ءوزى «حاننىڭ تاعى اۋىسپالى، قولداعى بيلىككە دە كەزەك بار» - دەپ، تاقتىڭ ماڭگى ەمەستىگىن، ۋاقىتى كەلگەندە وزگەگە تاپسىرۋ كەرەكتىگىن ايتىپ كەتكەن. ولاي بولسا، قازىرگىدەي وركەنيەت داۋىرىندە جەمقورلاردى بيلىكتىڭ ماڭىنا جولاتپاۋمەن قاتار ونى ۇنەمى بىلىكتى دە العىر جاس بۋىن وكىلدەرىمەن الماستىرىپ، جاڭارتىپ، تازارتىپ وتىراتىن ءۇردىستى قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك ەدى عوي. ارينە، بۇل جەردە مەن بىزدە ساپىرىلىسىپ جاتاتىن كوزبوياۋشىلىقتى ايتىپ وتىرعان جوقپىن. شىنايى دەموكراتيالىق ءتارتىپتىڭ ورناۋى بارىنەن ماڭىزدى بولماس پا.
جالپى قوعامداعى ساياسي، قۇقىقتىق ءتۇرلى ولشەمدەردىڭ سىرتىندا مورالدىق جاۋاپكەرشىلىك دەگەن جازىلماعان زاڭ بار. ادامزات ءومىرىنىڭ قوزعالىسى اياسىندا تۋىپ شىققان قۇندىلىقتاردىڭ اراسىندا ءدال وسى ار-ۇياتتان بيىگى جوق شىعار، ءسىرا! سونىسىمەن دە مورال دەگەن شىن مانىندە بارىنەن كۇشتى. ول زاڭ سەكىلدى ەمەس. سوندىقتان ونى بيلىك، بەلگىلى ءبىر توپ جاساي المايدى. ءتىپتى، ءوز قالاۋىمەن وزگەرتۋگە دە ەش مۇمكىندىگى جوق.
قوعام بۇكىل بولمىسىمەن رۋحاني ومىردەن تۇرادى دەسەك قاتەلەسپەيتىن شىعارمىز. سەبەبى، ونى جاساۋشى ادام - ءوزى وزىنە رۋحاني پايىمدى جاساپ الىپ، سونىسىنا ەرىپ ءومىر سۇرەدى ەمەس پە. ولاي بولسا، ساياسي بيلىك يەلەرىنىڭ مورالدىق جاۋاپكەرشىلىگى تۋرالى ءسوز قوزعاۋ، ءدال بۇگىنگى كۇنگى وزەكتى ماسەلە بولىپ وتىر.
تاريحتىڭ سپيرالدىق تۇرپاتپەن، وزىندىك سيكلدەرىمەن جالعاساتىندىعىن ەسكەرسەك، ساياسات اتتى «سايقالدىڭ» لاستانۋى دا ءوزىنىڭ زاڭدىلىعىمەن ءجۇرىپ جاتقان ءۇردىس شىعار. الايدا، ساياسي ءۇردىستىڭ ءدال بۇگىنگىدەي بىلىققان كەزى تاريحتا سيرەك كەزدەسكەن بولار. ايتالىق، ساياساتقا لاس تاسىلمەن ارالاسۋ، ءبىر ادامنىڭ دارا بيلىگىنىڭ ۇستەمدىك قۇرۋى، ءوز قۇزىرەتىن حالىقتىڭ مۇددەسىنە ەمەس، قاراقان باسىنىڭ قامىن كۇيتتەۋگە ارناۋى، ورتاق بايلىقتى وتباسىنىڭ ۋىسىندا عانا ۇستاۋ ت.س.س.
مۇندايدى الاستاۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ وعان قارسى كۇش قولدانا المايسىڭ. زاڭ-زاكۇن ايتىپ، يلاندىرۋ ءتىپتى دە مۇمكىن ەمەس. عىلىمي تۇرعىدان كەلگەندە، ەڭ دۇرىسى - مورالدىق جاۋاپكەرشىلىك قانا. الايدا، مۇنىڭ ءوزى ورىندالماس ارمان ىسپەتتى كورىنەر. سەبەبى، سول ءمورالىڭنىڭ ءوزىن مويىنداپ جاتقان كىم بار؟!
اركىمدە ءوز قۇزىرەتىن جۇزەگە اسىرۋى ءۇشىن قولىندا بيلىگى بولۋى كەرەك. ول بيلىك بولماسا شە؟ ال، شىن مانىندە، ءوز قۇزىرەتىن جۇزەگە اسىرىپ وتىرعاندار ءسىز بەن ءبىزدىڭ بيلىگىمىزدى شەبەرلىكپەن پايدالانا بىلۋشىلەر. ەندەشە، ولارعا ءبىزدىڭ جوعارى تالاپ قويۋعا تولىق قاقىمىز بار عوي. بيلىك جايىن تۇسىندىرەتىن بيحيەۆوريستىك تەوريادا: «بيلىك دەگەنىمىز ادامنىڭ ءوز ءومىرىنىڭ قادىرىنە جەتە وتىرىپ، دۇنيە مۇلىك، اتاق-داڭق، ەركىندىكتى يەلەنۋى جانە ونىڭ قاۋىپسىزدىگىن كەپىلدەندىرۋ قۇرالى» - دەپ، انىقتايدى. ارينە، جوعارىداعى ايتقانىمىزدان مۇلدە وزگەشە پايىم جاتىر. اتالمىش تەورياعا قاراپ، بازبىرەۋلەر عىلىمي تۇردە وسىلاي ەكەن عوي دەۋى مۇمكىن. الايدا، ولاي ەمەس.
وسى جەردە جالپى ساياسي بيلىك كوشباسشىلارى قايدان، قالاي تۋىپ شىعادى دەگەن سۇراقتىڭ تۋىنداۋى زاڭدى. جالپىلاي العاندا، سايلانۋ، تاڭدالىپ تاعايىندالۋ جانە مۇراگەر رەتىندە تانىلۋ بار. ءبىزدىڭ جاعدايدا سوڭعىسى بولماۋعا ءتيىس. وعان ەش نەگىز دە جوق. ال، سايلانۋ، تاعايىندالۋ قولدانىستا بار دۇنيە. نەگىزى، ءادىل جولمەن باسەكەگە ءتۇسىپ، جەڭىپ شىعىپ سايلانۋعا بولادى. توپ ورتادان تاڭدالىپ تاعايىندالۋ دا بار. بۇل ەندى دەموكراتيا!
ال، سايلاۋدى بىلىقتىرىپ، داۋىس ۇرلاپ تا «جەڭىسكە» جەتۋگە بولادى، ياعني، اۆتوريتارلىق جولمەن. سول سياقتى سىبايلاستىق جولمەن لاۋازىمعا تاعايىندالۋ، قىزمەتتىك تاقتى ساتىپ الۋ دا بار. وسىلايشا، مەملەكەتتىڭ اتىنا كىر كەلتىرەتىن، قوعامداعى تۇراقتىلىقتىڭ بەرەكەسىن قاشىراتىن كورىنىستەر قىلاڭ بەرىپ جاتادى. ونداي بىلىق-شىلىقتان ارىلۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى - تاعى دا سول ار-ۇجدان، مورال دەر ەدىك.
ۇلى ويشىلداردىڭ پايىمداۋىنشا، بيلىككە قول جەتكىزۋدىڭ ءوزى تۇبىرىمەن كەزدەيسوقتىقتان تۇرادى ەكەن. سەن پرەزيدەنت، پرەمەر مينيستر، دەپۋتات، مينيستر، اكىم بول، مەيلى. بارلىق لاۋازىمدىق ورىنتاق كوپ جاعدايدا كەزدەيسوق سيپاتتا يەسىن تاباتىن كورىنەدى. ايتپەسە، بىرەۋدىڭ پەشەنەسىنە ماڭگىلىك جازىلىپ قويىلعان زاڭدىلىق بولماسا كەرەك. تاڭدالىپ الىنۋدىڭ ءوزى تەرەڭ ماعىناسىنا ۇڭىلگەندە كەزدەيسوقتىعى باسىم تۇسەتىن جايى بار. ءبىر ورىنعا ۇسىنىلعان ەكەۋدىڭ ءبىرىنىڭ باسىم ءتۇسىپ تاڭدالۋى ونىڭ باسەكەلەسىنەن وزىق تۋعاندىعىندىعىندا ەمەس. باعى جانىپ، وزا شاپقاننىڭ ءوزى «جەڭىلگەن» باسەكەلەسىنىڭ الىپ تاستاعان تىرناعىنا دا تاتىماۋى مۇمكىن. الايدا، كەزدەيسوق تاڭداۋ سوعان ءتۇستى. سوندىقتان، ساياساتتاعى ساپىرىلىسقان باسەكەدە ار-ۇجدان ماسەلەسىنە كوبىرەك نازار اۋدارۋىمىز كەرەك سەكىلدى.
مىسال رەتىندە ورمان ءومىرىن الايىق. وندا اڭداردىڭ پاتشاسى - ارىستان. قويان مەن ارىستان ەكەۋىنىڭ اراسىندا ازۋ ءتىس پەن تىرناق، كۇش-قۋات جاعىنان ءبىتىم-بولمىستىق ايىرماشىلىقتارى جەتكىلىكتى. ولاي بولسا، شىنايى ومىرىمىزدە حالىق - ارىستان، ساياساتكەر - قويان دەپ بىلگىن! ءقازىر ءبىز ءبارىن شاتاستىرىپ ءجۇرمىز. ساياساتكەر مىرزالار وزدەرىن ارىستان ەكەنبىز دەپ ويلاپ ءتىپتى قاتتى قاتەلەسىپ كەتتى. ونى كۇندەلىكتى ءجۇرىس-تۇرىستارىنان، سويلەگەن سوزدەرىنەن انىق اڭعارۋعا بولادى.
ساياسي بيلىك يەلەرىنە قويىلاتىن مورالدىق تالاپتىڭ اياسى وتە كەڭ. ونى ءتىپتى تولىققاندى تۇردە انىقتاۋدىڭ ءوزى قيىن. سوندىقتان، اينالىپ كەلىپ، كونە ويشىلدارعا سونىڭ ىشىندە اريستوتەلگە جۇگىنۋىمىزگە تۋرا كەلەدى. ونىڭ «بيىك مورال»، «ساياسات»، «شەشەندىك ونەر» سىندى شىعارمالارىنان وي تۇيىندەر بولساق مىنانداي:
- جالعان سويلەمەۋ، حالىقتى الداماۋ؛
- زاڭدى بۇلجىتپاي ورىنداۋمەن قاتار ەتيكالىق تاربيەسىنىڭ مىقتىلىعى؛
- پاراقورلىققا، جەمقورلىققا مويىنسىنبايتىن ەرىك-كۇشتىڭ بەرىكتىگى؛
- وزىنەن بۇرىن حالىقتىڭ مۇددەسىن بيىك قويۋ؛
- قىلمىستىق توپتاردان ىرگەسىن اۋلاق سالۋ؛
- ءاردايىم ادىلدىكتى قاستەرلەۋ.
وسىلاي سانامالاپ ايتا سالۋ وڭاي، ارينە. الايدا، جوعارىدا اتالعان مورالدىق تالاپتاردىڭ ۇدەسىنەن تولىقتاي شىعاتىن تۇلعالاردى تاۋىپ تاعايىنداۋ، سايلاۋ وتە كۇردەلى. ال، ونىڭ قانداي تاسىلمەن قالاي ايقىندالاتىنى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە.
نەگىزى، ساياسي بيلىك يەلەرىنە قويىلاتىن مورالدىق تالاپتاردى قالىپتاستىراتىن ينستيتۋتتاردىڭ قۇرىلىمى تازا ءارى دەنى ساۋ بولۋعا ءتيىس. جالپى ساياساتكەرلەردىڭ مورالدىق جاعىنان ازعىنداۋى، ارتتا قالۋشىلىققا ۇشىراۋى - ونىڭ قوعام اراسىنداعى ابىرويىن ايرانداي توگەتىن، كەرەعار سالدارى كوپ دۇنيە. ءتىپتى قوعامدا جاپپاي جەك كورۋشىلىكتىڭ دە ورىن الاتىندىعىن «اراب كوكتەمى» مەن كەيبىر شىعىس ديكتاتورلارى ءومىرىنىڭ اقىرى كورسەتىپ بەرگەن جوق پا. ودان الاتىن ساباق، بيلىكتى تەرىس پايدالانۋدىڭ سوڭى مىندەتتى تۇردە قاسىرەتپەن اياقتالاتىندىعى بولسا كەرەك. لاس جولمەن كەلگەن بايلىق تا، ءمانساپ تا ەشكىمگە وپا بەرمەسى انىق.
اتاققۇمارلىقتىڭ دا سوڭى ابىرويمەن اياقتالمايتىنى ءالىمساقتان ءمالىم. ەندەشە، توق جەمقورلارىمىزدى ايالاپ، «اللا ولارعا قاناعات بەرسىن» دەپ ەشتەڭەنى وزگەرتپەي وتىرا بەرەمىز بە؟ الدە، اشقاراعى دا، تويعانى دا جەمقور، «مەشكەي دەگەن جاقسى ات ەمەس» دەپ ءبىلىپ، الاستاعان ابزال ما؟
راسىندا، ءقازىر جوعارى لاۋازىمدىق قىزمەتتە جۇرگەندەردىڭ اراسىنان جەمقورلىقتان اۋلاق، ارى تازا جانداردى تابۋ قيىنعا سوعاتىن سەكىلدى. ولاي بولسا، شىنىمەن دە ەلباسى ءوزى ايتقانداي «شەتىنەن بىر-بىرلەپ قولىنان جەتەكتەپ سوتقا اپارا بەرۋگە» بولاتىن شىعار.
جۇمىسپەن قامتۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، ءبىلىم بەرۋ، تاۋار ءوندىرۋ، قىزمەت كورسەتۋ، الەۋمەتتىك قورعاۋ سەكىلدى ەلدىڭ ەڭ ءبىر وزەكتى ماسەلەلەرىن قاعاز جۇزىندە عانا كەرەمەت كورسەتكىشتەرمەن الاۋلاتقانىمىز بولماسا، ءىس جۇزىندە سىن كوتەرمەيتىن حالدەمىز. جاعدايلارى بىزدەن كوش ىلگەرى جۇرت دابىل قاعىپ جاتسا، ءوزىمىزدى الەمدەگى ەڭ باي ەلدەر قاتارىنا قوسىپ «بىزدە ءبارى بار» دەپ ماقتانۋدان الدىمىزعا جان سالار ءتۇرىمىز جوق.
ءتىپتى ونىمىز از بولعانداي، دەپۋتاتتار الدىنا بارعان ءبىر ءمينيسترىمىز شەتەلدىك مامانداردى سالىقتان بوساتۋ، ولارعا بيۋدجەتتەن ارنايى جەڭىلدىك جاسالۋى كەرەكتىگىن ايتىپ جومارتسىدى. سوعان قاراعاندا، ءبىزدىڭ بيۋدجەتتە اقشا تىم كوپتىك ەتىپ، بۇلار تاۋىسا الماي وتىر ما دەپ ويلاپ قالا جازدايسىڭ. ولاي دەيىن دەسەڭ، وليگارحتاردىڭ ۇرلاپ اپارىپ، شەتەلگە تىققان لاس كاپيتالدارىن جۋعان اقشادان سالىققا پالەن قارجى تۇسكەنىن ايتىپ قۋانىپ جاتادى. مۇنىسى ەندى، ورتاق قازاننىڭ ورتايىپ، تيىن-تەبەن تاپپاي قىسىلىپ وتىرعان ەلدىڭ تىرلىگىن اڭعارتادى. ءبارى شىم-شىتىرىق، ەشتەڭەسىن ءتۇسىنىپ بولمايسىڭ.
ءبىر انىعى، قازىرگى جاعدايدا ورتاق قازاننان قانشالىقتى مول قارپىپ جەپ قالساڭ، سونشالىقتى ءال-اۋقاتىڭ كوتەرىلىپ، قازىنادان ۇرلاۋدىڭ ارقاسىندا بايۋعا بولاتىنداي ۇعىمنىڭ قالىپتاسقانى راس. كەرىسىنشە، «ۇرلىق ءتۇبى قورلىق» دەگەندى ۇعاتىن كۇن تۋسا يگى ەدى. مايلى جىلىكتىڭ باسىن ۇستاپ وتىرعانداردىڭ كوبىنىڭ قانداي جولمەن بايىعانىن بۇگىنگى كۇنى ەڭبەكتەگەن بالادان ەڭكەيگەن كارىگە دەيىن بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن جاعدايعا جەتتىك. تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلى بىزگە نە بەردى دەگەندى حالىق سۇرايتىن، وعان شىنايى جاۋاپ بەرۋدى تالاپ ەتەتىن ۋاقىت كەلە جاتىر. ەشتەڭە دە، ەشقاشان سۇراۋسىز، جاۋاپسىز قالمايتىنىن ەسكەرسەك، ونىڭ دا ءبىر ەسەبى بولادى.
جالپى ءار قازاق ءۇشىن ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنەن قىمبات ەشتەڭە جوق دەيتىن بولساق، ەل مەن جەردىڭ بايلىعىن بىلىم-پايىمىمەن، مورالدىق قۇندىلىقتارىمەن قوسا تۋ-تالاپايىن شىعارۋىنا جول بەرمەسە كەرەك. حالىقتىڭ جايبىراقاتتىعى مەن جايباسارلىعىنىڭ سالدارىنان بۇگىنگە دەيىن باي مەن كەدەيدىڭ اراجىگى بارعان سايىن الشاقتاپ بارادى. بۇل ارينە، بۇكىلالەمگە ءتان ءۇردىس بولعانىمەن حالقى از، جەرىنىڭ استى مەن ءۇستى بايلىققا تولى، ءبىز سەكىلدى مۇنايلى ەلدەر ءۇشىن كەدەيشىلىككە جول بەرمەۋگە مۇمكىندىك زور.
الايدا، قازىرگى كەڭ ءورىس العان جۇمىسسىزدىق، قوعامنىڭ جەگى قۇرتىنا اينالعان سىبايلاس-جەمقورلىق پەن اسقىنعان پاراقورلىق، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك حالىقتىڭ وتانشىلدىق سەزىمىنە سەلكەۋ ءتۇسىرىپ، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە نۇقسان كەلتىرەتىندىگىمەن قاتەرلى.
كەدەيشىلىكتىڭ تاعى ءبىر نەگىزگى كىلتى – بارعان سايىن ءورشىپ بارا جاتقان ينفلياسيا مەن كوممەرسيالىق بانكتەردىڭ اقىلعا سىيمايتىن پايىزدىق وسىمدەرىندە بولىپ تۇر. وسىنىڭ ءبارى قازاق حالقىنىڭ 25 جىلعى سەنىمى مەن ۇمىتىنە قاياۋ ءتۇسىرىپ وتىر. بارشا قازاق ەل تاۋەلسىزدىگىنە بارىنشا سەنگەن، ودان جاقسىلىق كۇتكەن. ەندى، قايدا كەتىپ بارا جاتقاندىعىن باجايلايتىن، ويلاناتىن جاعدايعا جەتتى. تاۋەلسىزدىكتى نىعايتۋ، ونى باياندى ەتىپ ۇستاپ تۇرۋدىڭ ماڭىزدىلىعى بارعان سايىن وتكىر سەزىلىپ وتىر. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن، الەۋمەتتىك تەڭدىكتى، ادىلدىكتى قالىپتاستىرۋعا ءتيىسپىز.
كەز كەلگەن مەملەكەت ءوز ازاماتتارىنىڭ قارنى توق، يىعى ءبۇتىن، قولايلى باسپانالى بولۋىن قامتاماسىز ەتۋگە مىندەتتى. ەگەر ونى جاساي الماسا، نەسىنە حالىقتىڭ تولەگەن سالىعى ەسەبىنەن جالاقى الىپ، نەسىنە وزگەدەن كوپ ارتىقشىلىقتاردى يەلەنىپ، نە ءۇشىن اباجاداي اپپاراتتا شىرەنىپ، جان-جاعىن قورعاۋشىلارمەن قورشاپ، قىمبات كولىكتە شالقايىپ وتىر. اراسىندا، ەل يگىلىگىنە جۇمسالۋعا ءتيىس قارجىنى ۇرلاپ، ونىسىن شەت ەل اسىرىپ تىعۋعا، ىسكەر جانداردىڭ بيزنەسىنە رەيدەرلىك جاساپ تارتىپ الۋعا، ءتىپتى، ونىسى از بولعانداي اتىپ ولتىرۋگە كىم قۇقىق بەردى؟ وسى ما، ءبىزدىڭ جەتكەن جەرىمىز؟!
ءبىز دەموكراتيالىق زايىرلى قوعام قۇرۋدى كونستيتۋسيا ارقىلى بەكىتكەن ەلمىز. مۇنداي قوعامدا مەملەكەتى ءوز تۇرعىندارىنىڭ ىشەر اسى مەن كيىم-كەشەگىن، باسپاناسىن ساتىپ الۋىنا قولايلى جاعداي تۋدىراتىن جۇمىس ورنىمەن قامتۋعا ءتيىس بولسا كەرەك. وسى ماسەلەنى شەشكەننەن كەيىن بارىپ، ساياسات، ەكونوميكا، گەوساياسي ماسەلەلەر جونىندە اڭگىمە ايتىپ، حالىقارالىق ءىس شارالار ۇيىمداستىرۋعا بولاتىن شىعار.
دەموكراتيالىق زايىرلى قوعام تۋرالى قاعيدالارعا زەر سالساق، وندا «حالىقتى الدا، قازىنا ۇرلا، مەملەكەتتىڭ بولگەن ءبىلىم گرانتىن ساۋدالا، ەلىڭدى تونا، الاياقتىق جولمەن وليگارح بول» دەگەن ءسوز جوق. ءقازىر جۇرتتىڭ كەيبىر بولىگى وسىنداي ادىلەتسىزدىكتىڭ ءبارىن دەموكراتيادان كورىپ، ستالينيزم مەن ونىڭ قاندى قىرعىنىن اڭسايتىن نوستالگياعا بوي ۇرا باستادى. شىن مانىندە، دەموكراتيا دەگەنىمىز ادامگەرشىلىك پەن ادىلدىكتى، تەڭدىك پەن بوستاندىقتى تۋ ەتەتىن ادامي قۇندىلىق. ال، تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلىندا ءبىز وسى ۇردىستەردى قالىپتاستىرا الدىق پا؟
ءسوز جۇزىندە ءال-اۋقاتىمىز پالەن ەسە ارتتى دەلىنگەنىمەن، حالىقتىڭ 50 پايىزدان دا كوبى كەدەيشىلىكتىڭ قامىتىپ كيىپ وتىر. دەس بەرمەي تۇرعان ينفلياسيا مەن بانكتەردىڭ پايىزدىق ءوسىمى جوعارى نەسيەسىنە قۇل بولعانداردىڭ سانى كۇن ساناپ ارتىپ كەلەدى. ال، ۇرلىقتارىن زاڭداستىرىپ، لاس كاپيتالدارىن جۋدىرىپ العان، پاناماگەيت تىزىمىندەگى وفشوردا مۇلكى كوپ ازعانا بايلاردى ايتىپ، اۋىزدى اۋىرتپاي-اق قويالىق.
ەكونوميكالىق ءوسىمىمىز كەرەمەت دەپ ايتىلعانىمەن الەمدە باسەكەگە قابىلەتتى ءونىم ءوندىرىپ، العا شىعىپ كەتكەن ەشتەڭەمىز تاعى جوق. كەرىسىنشە، سىرتقى قارىزعا بەلشەمىزدەن باتىپ، ونىڭ ءوسىمى جىل وتكەن سايىن ءوسىپ كەلەدى. ەندى، وسى بەتىمىزبەن كەتە بەرسەك، ازعانا ۋاقىتتا سىرتقى قارىزدىڭ ەل ازاماتتارىنىڭ اربىرىنە شاققاندىعى كولەمى ونشاقتى مىڭ دوللاردان دا اسىپ كەتەر.
جەر قويناۋىن اقتارىپ قازبا بايلىقتى تۇگەسۋگە جاقىندادىق. مۇنايىمىزدىڭ دا مۇڭى كوبەيىپ تۇر. ءۇمىت ارتقان كەن ورىندارىمىزدىڭ ءبىرازى قاڭتارىلىپ تۇر. ءۇش كۇندىك عۇمىرى بار كاسىپورىندى اشۋىمىزدان جابۋىمىز جىلدام. حالىقتىڭ كۇنكورىسىنىڭ كوزى بولىپ وتىرعان قارا بازار ورتەنسە، قاراپايىم ساۋداگەرگە سوقىر تيىن وتەيتىن ءتىرى جان تابىلمايدى. سويتە تۇرا استاناداعى مەگا ويىن-ساۋىق ورتالىعىنىڭ مۇرتىن بالتا شاپپاسا دا مەملەكەت بيۋدجەتىنەن قارجى ءبولىپ، ورىنسىز جارىلقاپ تاستاماققا تىرىشتانامىز.
توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا كەڭشارلاردى تاراتقاندا اتا كاسىبىمىز ءتورت تۇلىك مالدىڭ قۇنىن ءبىر قويدى ءبىرلى جارىم سابىن مەن ءبىر قاپ ۇننىڭ دەڭگەيىنە دەيىن ءتۇسىرىپ اۋىلدىڭ توز-توزىن شىعارعان ەدىك. ەندى، جەر قويناۋىن اقتارىپ، وزەن-سۋلارىمىزدى لاستاپ، قۇرعاتىپ بىتىرەتىن ءتۇرىمىز بار. ونىمەن قويماي شەتەلدىكتەرگە جەر ساتپاققا، جالعا بەرمەككە تىرىسقانىمىز تاعى بار. 1990-جىلدارى قاڭىراپ بوس قالعان وندىرىستەردىڭ ورنىنا ەشتەڭە سالىنبادى. ءقازىر سالىندى دەلىنىپ جۇرگەندەردىڭ نە ءوندىرىپ، كىمدى جارىلقاپ جاتقانىن تۇسىنۋدەن دە قالدىق.
الەم ەلدەرىنىڭ كوبى وزدەرىنىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزدى نىساندارىن جەكەمەنشىكتىڭ قولىنا بەتالدى ۇستاتا سالمايدى. ال، ءبىز كوبىن جەكەگە بەرىپ قويدىق. ەندى، ونىڭ باعاسىن بىلگەندەرىنشە ءوسىرىپ، جۇرتتىڭ قالتاسىن قاعىپ جاتسا، قوعامداعى تۇراقتىلىققا كەپىلدىك بەرە المامىز با؟
اراق پەن تەمەكىدەن باسقا اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي ءونىمى جوق ەلدى باسەكەگە بارىنشا قابىلەتتى دەپ قاشانعى ءوزىمىزدى الدارقاتامىز. شەتەل كومپانياسىندا جۇمىس ىستەيتىن ءوز وتانداستارىمىزدىڭ الاتىن ەڭبەكاقىلارى سول ۇجىمنىڭ جات جۇرتتىق جۇمىسشىلارى الاتىن جالاقىسىمەن سالىستىرعاندا جەر مەن كوكتەي ايىرماشىلىعى تۋرالى وكپە ناز ايتىلا-ايتىلا جاۋىر بولدى.
[caption id="attachment_20496" align="alignright" width="195"]
قۋاندىق شاماحاي ۇلى[/caption]
ءبىزدىڭ قازىرگى ەكونوميكالىق ساياساتىمىزدا ۇلتتىق مۇددە ەڭ الدىڭعى قاتارعا قويىلۋعا ءتيىس. ال، شيكى زاتقا عانا نەگىزدەلگەن، مۇنايعا باي بولا تۇرا جانارمايعا مۇقتاج، ەنگىزىلىپ جاتقان وندىرىستىك تەحنولوگياسى شامالى ەل دامۋدىڭ قاي شەتىندە جۇرگەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى شىعار.
ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز، ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا قۇرعاق ۋادەلەر مەن ورىندالمايتىن ءتۇرلى باعدارلامالاردان گورى ناقتى ءىز قىزمەت، جۇمىس ورىندارى، ءبىلىمدى دە بىلىكتى ازاماتتار عانا كەرەك.
قۋاندىق شاماحاي ۇلى،
حالىقارالىق جۋرناليست
