بەلگىلى فيلوسوف قاناعات جۇكەشەيەۆ "جۇلدىز" جۋرنالىنا قازاق ءتىلىنىڭ مادەني كەڭىستىكتەگى ورنىن جانە قازاقى دۇنيەتانىمنىڭ شىعارماشىلىق الەۋەتىن ساراپتاعان "قازاق تىلىندە قانداي مادەنيەت جاسالدى؟" دەگەن تەرەڭ تالداۋى جاريالانىپتى. قازاق ادەبيەتى، بەينەلەۋ ونەرى، سكۋلپتۋرا سالاسىنداعى شىعارماشىلىق ۇلگىلەردىڭ جالپى باعىتى مەن باعدارىنا شولۋ جاساپ، ونداعى كەمشىلىكتەردى اشالاپ كورسەتە وتىرىپ، ول كەمشىلىكتەر نەدەن شىعادى، مادەنيەت دامىماعان ۇلتتا قانداي جاداعاي بەينەلەر مەن ىس-ارەكەتتەر كورىنىس بەرەدى، مادەنيەت پەن بيلىك جۇيەسىنىڭ اراقاتىناسى قالاي بولۋ كەرەك دەگەن سۇراقتارعا دا تولىمدى جاۋاپ بەرگەن. ءارقاشان بولەكشە ويلاپ، وزگەشە ساراپتايتىن ويشىل عالىمنىڭ بۇل كەڭقۇلاشتى ماقالاسى وقىرمانداردى بەيجاي قالدىرماس دەگەن نيەتپەن جاريالاپ وتىرمىز.

قاناعات جۇكەشيەۆ، فيلوسوف

 

كىشكەنتاي قوڭىز ۇلكەن قوڭىزعا سۇراق قويىپتى:

– اكە، ءبىز نەگە كوڭدە ءومىر سۇرەمىز؟ انا

كوبەلەكتى قاراشى، الۋان ءتۇستى گۇلدەردىڭ ۇستىندە

ۇشىپ جۇرەدى، سولاردىڭ ءنارىن سورادى.

اكە-قوڭىز شاتاسىنا بىلاي جاۋاپ بەرەدى:

بۇل سەنىڭ وتانىڭ-عوي، جانىم-اۋ،  وتانىڭ.

انەكدوتتان

شارۋانىڭ ءومىرىن يدەالداۋ زياندى جانە ءقاۋىپتى.

م.گاندي

ادەبيەتسىز دەموكراتيا،

دەموكراتياسىز ادەبيەت جوق.

ج.دەرريدا

 

قازىرگى قازاق مادەنيەتىنىڭ بارىن باجايلاپ، ءومىر تىنىسىن كوز الدىعا كەلتىرۋ ءۇشىن ونى وركەنيەتتەردىڭ ومىرىلۋى تەورياسى تۇرعىسىنان تالداپ باعالاۋ كەرەك. وركەنيەتتەر يندۋستريالى جانە اگرارلى بولىپ ءبولىنىپ تۇسكەندە، قازاقتار ولاردىڭ دامۋ جاعىنان ارتتا قالعان باسقىشىنان تابىلدى. دەمەك، ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ سيپاتى مەن رۋحاني دۇنيەدە بولىپ جاتقان قۇبىلىستاردىڭ سىرلارىن دا ومىرىلۋ سىزىعىنىڭ ارعى جاعىنداعى جاعدايلارمەن تۇسىندىرگەندە وعان بەرىلگەن باعا وبەكتيۆتى بولا الادى.

 

كوركەم ادەبيەت جانە يدەولوگيالىق كەيىپكەرلەر

قازاقستاندا سوناۋ XIX عاسىردىڭ وزىندە-اق ش.ءۋاليحانوۆ، ى.التىنسارين، اباي سىندى اقسۇيەك اۋلەتتەردەن شىققان ۇلىلاردىڭ قولىمەن كلاسسيكالىق مادەنيەتتiڭ iرگەتاسى قالانعان بولاتىن. XX عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىن ۇلى، م.دۋلاتوۆ، م.جۇمابايەۆ، ش.قۇدايبەردiۇلى، م.اۋەزوۆ جانە باسقا كوركەمونەر قايراتكەرلەرى بۇل ۇلى ميسسيانى ارى قاراي جالعاستىردى. كوپسالالى، كوپجانرلى قازاق ۇلتتىق ادەبيەتى دۇنيەگە كەلىپ، وزگە حالىقتار ادەبيەتتەرىمەن تەرەزەسى تەڭ دەڭگەيدە، قاناتتاس دامي باستادى. نەگىزگى جانرلار پروزادا، پوەزيادا، دراماتۋرگيادا جاڭا ەسىمدەر پايدا بولىپ، جاڭا روماندار، پوەمالار، پەسالار جارىق كورىپ، حالىق اراسىنا تارالا باستادى.

الايدا، قازاق مەملەكەتىنىڭ تاۋەلدىلىك جاعدايدا ءومىر سۇرۋىنەن، تيىسىنشە، مەتروپوليا جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتتىڭ شەڭبەرىنەن تىس ارەكەت ەتە الماۋىنان، كەڭەس بيلىگى ورناعاننان كەيىنگى كەزەڭدەگى قازاق ادەبيەتىندە ءار ءتۇرلى ۇردىستەر كورىنىس بەرىپ جاتتى. اتالعان پروگرەسشىل باعىتقا  قاراما-قارسى تاپتىق-يدەولوگيالىق باستاۋلاردان تامىر الاتىن ەكىنشى ءۇردىس پايدا بولدى. كەڭەس زامانىنىڭ تالابى بويىنشا، كوركەم ونەر بيلىكتىڭ الەۋمەتتىك ساياساتىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىنا ۇلەس قوسۋعا مىندەتتى بولاتىن. سول تالاپقا ساي تومەنگى تاپتان شىققان كەيبىر جازۋشىلار ءوز سوسلوۆيەسى وكىلدەرىن دارىپتەپ شىعارمالار جازدى.

ب.مايلين مىرقىمبايدى، س.مۇقانوۆ شوقپىتتى ءوز زامانىنىڭ قاھارماندارى رەتىندە سومدادى. بولشيەۆيكتىك يدەولوگيا تۇرعىسىنان العاندا وسىنداي كەيىپكەرلەردى سومداعان شىعارمالار قازاق ادەبيەتىنىڭ جەتىستىكتى ۇلگىلەرى بولىپ سانالدى. بۇدان كەيىنگى كەزەڭدە قازاق جازۋشىلارىنىڭ ۇلكەن توبى وسى ءۇردىستى جالعاستىردى. ءوز شىعارمالارىنا ارقاۋ ەتىپ ولار جوعارىدا اتالعان كەيىپكەرلەردىڭ رۋحاني ءىزباسارلارىن تاڭداپ الدى، شالاساۋاتتى، ەسەرسوق، قيالي، ماسكۇنەم ادامدار ۇنامدى كەيىپكەرگە اينالىپ، ۇلگى رەتىندە سيپاتتالاتىن بولدى. وسىلاي قازاق ادەبيەتىندە ۇنامدى قاھارمان ۇعىمى توڭكەرىلىپ ءتۇستى.

سولاردىڭ ءبىرى و.بورانبايەۆ دەگەن اۆتوردىڭ «اڭگۇدىك» اتتى شىعارماسىنىڭ باس كەيىپكەرى – قولى نەگە تيسە، سونى بۇلدىرەتىن، ىستەگەن ىسىندە وپا جوق، جۇرسە سۇرىنەتىن، جۇگىرسە جىعىلاتىن، ەسى كىرەسىلى-شىعاسىلى اڭگۇدىك، وعان قوسىمشا، ماسكۇنەم ادام. اۆتورلىق رەماركا بويىنشا كەيىپكەردىڭ ۇنامدى قاسيەتى – ونىڭ وتانىن سۇيەتىنى: «اۋرۋ، ماسكۇنەم بول، تەك بيلىككە كوز سالما، ساياساتتان اۋلاق ءجۇر، «وتانىمدى سۇيەمىن» دەگەن ۇراننىڭ كولەڭكەسىندە يتشىلەگەن ءومىرىڭدى سۇرە بەر. بيلىك قالاي ايداسا – سولاي جۇرسەڭ بولدى، سوندا سەن جاقسىسىڭ!» رۋحاني مەشەۋ، نادان، مادەنيەتسىز، ءبىلىمسىز ادامنىڭ «ۇنامدى» بەينەسىن جاساۋ كەڭەستەك يدەولوگيانىڭ ينەرسياسى رەتىندە ءالى ورىن الىپ كەلەدى. وسى شىعارما م.اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق تەاتردىڭ رەپەرتۋارىنان مىعىم ورىن الىپ، ۇزاق ۋاقىت ساحنادان تۇسپەدى.

 

* * *

عاسىردىڭ ەكiنشi جارتىسىندا ادەبيەت كوكجيەگىندە ءوز قولتاڭباسىن الىپ كەلگەن جاڭا ەسىمدەر كوبەيە ءتۇستى. ءا.نۇرپەيىسوۆتىڭ، ءا.ءالىمجانوۆتىڭ، ب.مومىش ۇلىنىڭ، م.ءماعاۋيننىڭ، ق.ءجۇمادىلوۆتىڭ، ءا.كەكىلبايەۆتىڭ، جۇبان مولداعالييەۆتىڭ، ت.احتانوۆتىڭ، ق.مۇحامەتجانوۆتىڭ، ح.ەرعالييەۆتىڭ، ت.جاروكوۆتىڭ، ق.بەكحوجيننىڭ، و.سۇلەيمەنوۆتىڭ، م.ماقاتايەۆتىڭ جانە ولار قاتارلى كوپتەگەن وزگە جازۋشىلار مەن اقىنداردىڭ شىعارمالارى ءوز ءداۋىرىنىڭ كوركەمدىك دەڭگەيىنىڭ ەتالونى ىسپەتتى بولدى.

1960 جىلداردىڭ ىشىندە مۇرات اۋەزوۆتىڭ يدەيالىق دەم بەرۋىمەن جانە  ۇيىمداستىرۋىمەن ماسكەۋدە وقيتىن قازاق جاستارىنىڭ «جاس تۇلپار» ۇلتتىق-دەموكراتيالىق بەيرەسمي ۇيىمى پايدا بولدى. بۇل ۇيىم قازاق جاستارىنىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ وسۋىنە، رەسپۋبليكادا جانە ودان تىس جەرلەردە قوعامدىق-ساياسي ويدىڭ وركەندەۋىنە بەلگىلى دەڭگەيدە اسەر ەتتى. بۇدان كەيىنگى كەزەڭدە ۇلت-ازاتتىق يدەيالارى قازاق جازۋشىلارىنىڭ تاريحي روماندارىنان كورىنىس تاپتى. تاريحي-پاتريوتتىق تاقىرىپقا قالام تارتقانداردىڭ العاشقىلارىنىڭ ءبىرى بولىپ س.سماتايەۆ «ەلىم-اي» رومانىن جازدى. 70 جىلدار ىشىندە قازاق پروزاسىندا تاريحقا نازار اۋدارۋ جاڭا يمپۋلسپەن جالعاسىن تاپتى. ءى.ەسەنبەرليننىڭ روماندارى بۇقارالىق سانادا رەفلەكسيا تۋدىرىپ، قولدان قولعا ءوتىپ جاتتى.

كەيىنىرەك كەيبىر وزىق ويلى قالامگەرلەر ەكىنشى ۇستاز ءال فارابي، ابىلاي حان، قابانباي باتىر جانە سولار سياقتى شىنايى ۇنامدى قاھارمانداردىڭ بەينەلەرىن سومداعان تۋىندىلار بەردى. ولار اتالعان كەزەڭدەگi قازاق قاۋىمىنىڭ تالعامى مەن تالاپتارىن بiرشاما قاناعاتتاندىراتىن ەدi. سونىسىمەن وقىرمانداردىڭ ءىلتيفاتىنا بولەنىپ، كوركەم ادەبيەتتە وزىندىك ءىز قالدىردى.

 

* * *

XX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى قازاق ادەبيەتىندە م.اۋەزوۆتىڭ «اباي جولىنا» ەلىكتەپ ءىرى قوعامدىق جانە مادەنيەت قايراتكەرلەرىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن سيپاتتاپ جازعان ديلوگيالار مەن تريلوگيالار قاپتاپ كەتتى: «اققان جۇلدىز»، «اقان سەرى»، «جاياۋ مۇسا»، «سۇلتانماحمۇت»، «قىزىل جەبە»، «مۇحتار جولى»، ت.ب. بۇل كوپتومدىقتار اۆتورلاردىڭ بەينەلەردى كوركەمدىكپەن كورە بىلگەنىنەن ەمەس، كەيىپكەر رەتىندە سومداپ وتىرعان قايراتكەردىڭ بەدەلىنە سۇيەنىپ نىساناعا جەتۋدى كوزدەۋدەن تۋىنداعان شىعارمالار بولىپ شىقتى. سوندىقتان ولاردىڭ ەشقايسىسى مەتر سومداعان دەڭگەيگە جەتە المادى. ويتكەنى، ەلىكتەۋدەن تۋعان تۋىندىنىڭ ساپا جاعىنان ەشقاشان ەلىكتەتكەن نۇسقاعا جەتە المايتىنى بەلگىلى.

قازاق ادەبيەتىندەگى اۋىلشىلدىق دەرتى

الايدا، وسى كەزەڭنەن باستاپ ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ اياق الىسىندا ەكىنشى، نەگاتيۆتى ءۇردىس كورىنىس بەرە باستادى. XX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قازاق ادەبيەتىندە ءبىر وقشاۋ باعىت پايدا بولدى. ول باعىت 60-جىلداردان باستاپ ادەبيەتكە اۋىل مەكتەبىن ءبىتىرىپ كەلگەن، بالالىق شاقتارىن سوندا وتكىزگەن، اۋىل مەنتاليتەتىن تاسۋشى جازۋشىلاردىڭ ۇلكەن شوعىرىنىڭ شىعارمالارىنان كورىنىس بەردى. ورىس ادەبيەتىندەگى «شەستيدەسياتنيكتەر» دەگەنگە ۇقساستىرىپ، قازاق ادەبيەتشىلەرى ولاردى  «الپىسىنشىجىلدىقتار» دەپ اتادى. ولار ءداۋىر ولشەمىمەن، قازاق اۋىلىنىڭ ورتا جانە اعا بۋىن وقىرماندارىنىڭ تالعامى تۇرعىسىنان شامالاعاندا ءبىرسىدىرعى ءتاۋىر شىعارمالار بەردى. اۋىل تۇرمىسىن، قاراپايىم ەڭبەك ادامدارىنىڭ پسيحولوگياسىن شىنايى سيپاتتاعان پوۆەستەردى وقىرمان قاۋىم جىلى قابىلدادى. سوندىقتان، XX عاسىردىڭ 60-70 جىلدارى قازاق ادەبيەتىنىڭ جەتىستىكتى جىلدارى دەپ باعالاندى.

ارينە، قازاق «الپىسىنشىجىلدىقتارى» دارىننان قۇرالاقان ەمەس ەدى، اراسىندا قالام ۇستاي بىلەتىن، قابىلەتتىلەرى دە از بولمادى. ولاردىڭ ادەبيەتكە دەگەن ىنتاسى مەن قۇلشىنىسى دا جوعارى بولدى. ولار شىعارماشىلىق وبەكت رەتىندە وزدەرىنە جاقىن ستيحيا – اۋىل تۇرمىسى تاقىرىبىن تاڭدادى. جازعاندارىندا وزدەرى كۇندە كورىپ جۇرگەن اۋىل ادامىن بەينەلەدى، سيۋجەتتى سولاردىڭ ىستەگەن ارەكەتتەرىنە قۇردى، تەك سولاردىڭ قولايىنا جاعاتىن، سولار ءسۇيسىنىپ وقيتىن شىعارمالار جازۋعا تىرىستى.

سىرتتاي قاراعاندا، اۋىلدان شىققان ادامنىڭ ءوسىپ، وقىپ، جەتىلىپ، جازۋشى بولعاننان كەيىن ءوزى وسكەن ورتاسى – اۋىلى جايلى جازۋىنىڭ جانە كەيىپكەردى وندا تۇراتىن، ەڭبەك ەتەتىن ادامدار اراسىنان ىزدەۋىنىڭ وزىندىك قيسىنى بار ەكەنى دە راس. ءبىراق وسى داۋىردەگى قازاق ادەبيەتىنە تەرەڭىرەك ۇڭىلگەن ادام بۇل ايادا بولىپ جاتقان قۇبىلىستاردىڭ استارىنان جالپى ۇلتتىڭ رۋحاني دامۋىنا كەرى ىقپالى بار تۇيتكىلدەردىڭ بولىپ جاتقانىن اڭعارعان بولار ەدى.

اۋىلشىل  جازۋشىلار  الەۋمەتتىك  ومىردە  بولىپ  جاتقان  قۇبىلىستاردى ناتۋراليستىك  تاسىلمەن سيپاتتاۋدان ارىعا بارا المادى. ولار اۋىل ادامىنىڭ سوڭىنان ەرۋدى عانا ءبىلدى. جازعاندارىندا وقىرمانمەن كەرى بايلانىستى جۇزەگە اسىرۋعا سەپتىگى تيەتىن، پروگرەسشىل يدەيا، جاڭا وي بولمادى. شىعارمالارىنىڭ فابۋلاسى بىرىنىكى ەكىنشىسىنىكىنە  ۇقساپ تۇردى، اۋىل تۇرعىندارىنان باسقا وقىرمانداردى  قىزىقتىرا المادى. ولارعا ايتىلار ءۋاج مۇنىمەن شەكتەلمەيدى.

ەڭ باستىسى، «الپىسىنشىجىلدىقتاردىڭ» كوركەم ادەبيەت ارقىلى حالىقتىڭ ساناسىنا سىڭىرمەك يدەياسى وقشاۋ بولدى. ولاردىڭ كوپشىلىگى قازاقتاردى اۋىلدان شىعارماۋ، قالاعا جىبەرمەۋ باعىتىن تاڭداۋىمەن، ادەبيەتكە، جالپى مادەنيەتكە عانا ەمەس، ۇلتتىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك ورلەۋ جولىنا توسقاۋىل قويدى. جازعاندارىنىڭ بارىندە نەگىزگى جەلى رەتىندە قالانىڭ كولەڭكەلى جاقتارىنىڭ فونىندا اۋىلدى يدەالداۋدى ۇستاندى، جاستاردى اۋىلدان كەتپەۋگە، قالاعا قونىس اۋدارماۋعا ۇگىتتەدى، شىعارمالارىن وركەنيەتتەن قاشۋ يدەياسىن قازاق اتاۋلىنىڭ ساناسىنا سىڭىرۋگە باعىشتادى.

ول كەزدە قازاقتار دەرلىكتەي اۋىلدى ەلدى مەكەندەردە جايعاسىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن وندىرۋمەن اينالىساتىن. قالادا تۇراتىن از ساندى قازاقتار، تىلدىك ورتا بولماعاندىقتان، ورىسشا سويلەپ، تىلدىك سايكەستىلىگىنەن ايىرىلىپ قالاتىنداي جاعدايدا ءومىر ءسۇرىپ جاتتى. قازاقتاردىڭ ءوز جەرىندە ۇلتتىق ازشىلىق جاعدايعا ءتۇسۋى، ونەركاسىپتى قالالاردىڭ دەرلىكتەي ءبارىن وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ جايلاپ الۋى، ورىس ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگىنىڭ جىل وتكەن سايىن ارتا ءتۇسۋى، قالادا تۇراتىن قازاقتاردىڭ ورىس اراسىندا جۇتىلىپ، ورىس تىلىنە ويىسا باستاۋى قازاق مادەنيەت قايراتكەرلەرىنىڭ ساناسىنا ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ ەندىگى ومىرلىك تىنىس الاتىن جەرى – تەك قانا قازاق اۋىلدارى دەگەن تۇسىنىكتى تۋدىرعان ەدi.

ۇستانعان باعىتتارىنىڭ دۇرىستىعىنا مىعىم سەنگەن قازاق جازۋشىلارىنىڭ دەنى دىتتەگەن نىساناعا جەتۋ ءۇشىن، ءتىل مەن ۇلتتىق مادەنيەتتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، قايتكەندە ونىڭ بەلەڭ الىپ تۇرعان مادەنيەتتەرمەن جۇتىلىپ كەتۋىن بولدىرماۋ ءۇشiن جانتالاسا قارمانۋ كۇيىن كەشتى، جانكەشتى ارەكەتتەرگە بوي الدىردى. ولاردىڭ قولىنداعى بىردەن ءبىر قۇرال – ءسوز بولاتىن. سونىڭ وزىندە ول ءسوز كوممۋنيستىك يدەولوگيا شەڭبەرىنەن شىقپاۋى ءتيىس.

وسى تۇستا قازاق جازۋشىلارىنىڭ دىتتەگەنى بولا قالدى. ولاردىڭ ءدويدالا كەتكەن، كەسىرلى باعىتىن قازاقستان ۇكىمەتى ۇتىمدى پايدالانىپ، «قازاق جاستارىن اۋىلدى جەرلەردە تۇراقتاندىرۋ» تۋرالى قاۋلى شىعارىپ بەردى. قازاق اۋىلشىلدارىنا داڭعىل جول وسىلاي اشىلدى. ادەبيەت پەن كوركەم ونەر قازاقتىڭ اۋىلدان كەتپەۋى كەرەك ەكەندىگىن ءناسيحاتتايتىن بىردەن ءبىر قۇرالعا اينالدى. جازۋشىلار ەندى بار شىعارماشىلىق قۋاتى مەن جىگەرىن قازاقتى اۋىلدان كەتىرمەۋ ءۇشىن سارقا جۇماسۋعا بەلسەنە كىرىسىپ كەتتى.

قازاق جازۋشىلارى اۋىلدىڭ سۇرەڭسىز تۇرمىسىن سۋرەتتەيتىن، ونىڭ قالادان «ارتىقشىلىعىن» جان سالا دارىپتەيتىن، شارۋادان شىققان «ۇنامدى» كەيىپكەرلەرى بار شىعارمالاردى توپەپ بەرە باستادى. سيۋجەتى، يدەياسى، كەيىپكەرلەرى دە ءبىرى بىرىنەن اۋمايتىن روماندار مەن پوۆەستەرىندە ولار بوراندا قاسقىرمەن الىسقان شوپاننىڭ، جەر جىرتىپ جۇرگەن مەحانيزاتوردىڭ، فەرماداعى ساۋىنشىنىڭ، كەڭەستىك بەلسەندىلەردىڭ، سۇيگەنiن قىرماندا كەزدەسۋگە شاقىراتىن تراكتورشىنىڭ، بiر كەسەك ناندى دوسىمەن ءبولiسەتiن ينتەرنات تاربيەلەنۋشiسiنiڭ، قالاداعى «قاتىگەز» اكە-شەشەسiنەن اۋىلداعى «مەيiرiمدi» قارتتارعا قاشىپ بارا جاتقان ءجاسوسپiرiمنiڭ بەينەلەرiن ۇنامدى قاھارماندار ساپاسىندا سومداپ، اۋىل وقىرماندارىن قىزىقتىرۋعا تىرىستى. مەكتەپ بىتىرە سالىپ، قوي باعۋعا شىققان كومسومول مۇشەسىنىڭ ءومىرى ولاردىڭ سۇيىكتى سيۋجەتىنە اينالدى.

الايدا، جازۋشىلار مەيىرىمدىلىك، اقكوڭىلدىلىك، اڭقاۋلىق، جان تازالىعى سياقتى ىزگى قاسيەتتەردى ارقالاعان اۋىل ادامىنىڭ بەينەسىنىڭ استىندا تاريح كوشىنەن اداسىپ قالعان حالىقتىڭ قاراڭعىلىعى مەن ارتتا قالۋى دارىپتەلىپ جاتقانىن سەزبەدى. بارىن سالىپ، جارتى عاسىر بويى قالا وركەنيەتىن وقىرمان الدىندا جاعىمسىز قىرىنان بەينەلەۋدىڭ تۇبىندە ەلدى قانداي ورعا اپارىپ جىعاتىنىن اڭعارمادى. ولاردىڭ سيپاتتاۋىنشا، قالا –  مورالدىق جاعىنان ازعان، مەيىرىمسىز، قاتىگەز ادامدار تۇراتىن، قورقىنىشتى ورتا. قالاعا بارماۋ كەرەك، بارساڭ ادامشىلىقتان ايىرىلىپ قالاسىڭ، بويىڭداعى ۇلتتىق، وتانشىلدىق سەزىمدەردىڭ ءبارى جوعالادى.

بۇل تۇستاعى ماسەلەنىڭ وزەكتىسى اۋىلشىل اۆتورلاردىڭ ويلاۋ ستيلدەرiنiڭ بiرجاقتىلىعىندا، ايماقتىق شەكتەۋلiلiگiندە، شىعارمالارىنىڭ تاقىرىبىندا، سومداعان قاھارماندارىنىڭ بەينەلەرىندە عانا ەمەس، باستىسى، ولار كوتەرگەن يدەيالارىندا بولاتىن. ولار جازعاندارىندا اۋىل ءومىرىن كوركەمدەپ قانا قويعان جوق، قازاقتى اۋىلدان كەتپەۋگە شاقىردى، مالشىلىقتى دارىپتەدi، مەشەۋلىكتى ىلتيفاتپەن سيپاتتادى، شىعارمالارىندا وسى باعىتتى يدەولوگيا رەتiندە بەتكە ۇستادى. وسىلاي، ادەبيەتتىڭ عانا ەمەس، تۇتاستاي ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ نىسانالايتىن يدەياسى اۋىل بولىپ، كۇللى قازاقتىڭ ميىنا ءسىڭىپ، ساناسىنا بەكىپ الدى. اۋىلدىڭ «ارتىقشىلىعىن» ءپاش ەتۋدi دiتتەۋدiڭ استارىندا يندۋستريالى قوعامعا سىرەسكەن، ماعىناسىز قارسىلىق جاتتى. كوركەم ادەبيەتتە «اۋىل اۋرۋى» نەمەسە «اۋىلشىلدىق» دەگەن ءۇردiس وسىلاي قالىپتاستى. بۇل جىلدارى كوركەم ادەبيەت ارقىلى اۋىلدى دارىپتەپ، الەۋمەتتىڭ تۇبىنەن شىققان «ۇنامدى» قاھارماندارىن سومداۋدا س.ءجۇنىسوۆ، ب.نۇرجەكەيەۆ، ب.بوداۋبايەۆ، ب.مۇقايەۆ، ت.نۇرماعامبەتوۆ، ق.تۇمەنبايەۆ، ءا.سارايەۆ، د.ءاشىمحانوۆ، تاعى باسقالار ەرەكشە بەلسەندىلىك كورسەتتى (قاراڭىز: ق.جۇكەشيەۆ. قالاعا نەگە قىرىن قارايمىز؟ قازاق ادەبيەتى، 13.01.1984؛ اۋىلشىلدىقتى اسقىندىرمايىق. جۇلدىز، № 9.1988؛ الەۋمەتتiك-پسيحولوگيالىق بەيiمدەلۋ جانە وبراز شىنايىلىعى // ۋاقىت جانە قالامگەر، ا.: جازۋشى، 1990، 107-124 ب.ب.).

 

* * *

كوركەم ادەبيەتتە قازاقتى اۋىلدا تۇراقتاندىرۋ يدەياسىن بۇقارانىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋدى قازاق جازۋشىلارى نەگiزiنەن ءۇش ادەبي ءتاسiلمەن:

ا) سالىستىرمالى اسسوسياسيا؛

ءا) تiكەلەي ۇگiت؛

ب) اۋىلدى يدەالداۋ ءادiستەرiمەن جۇزەگە اسىردى.

سالىستىرمالى اسسوسياسيا ءادiسi بويىنشا اۋىل مەن قالا قاراما-قارسى الىنىپ، اۋىلدىڭ جاعىمدى جاقتارى مەن اۋىل ادامىنىڭ ۇنامدى قىلىقتارى قالانىڭ كولەڭكەلiتۇستارىمەن، قالا ادامدارىنىڭ كەمشiلiكتەرiمەن قاتار ۇسىنىلادى. قالا ادامدارىنىڭ «ەكىجۇزدىلىگى»، «قاتىگەزدىگى»، «سۇمپايىلىعى» اۋىل ادامدارىنىڭ «ادالدىعىنىڭ»، «ىزگىلىكتىلىگىنىڭ» استارىندا اشكەرەلەنەدى. قالانىڭ «بۋىرقانعان»، «قاتۋلى» ءومىرى اۋىلدىڭ «ەرتەگىدەگىدەي مامىراجاي» تىرشىلىگىنىڭ فونىندا سالىستىرا سيپاتتالادى.

ەكiنشi ءتاسiل بويىنشا اۋىل تۋرا ۇگiتتەلەدi، قالاعا كەتiپ قالعان جاستى اۋىلعا شاقىرۋ نەمەسە تۋعان اۋىلدان كەتپەۋ كەرەك ەكەندiگiن اۆتور  ارسەنالىنداعى تروپتار مەن گيپەربولالاردى جەرىنە جەتە پايدالانا وتىرىپ، كوركەمدىك شەبەرلىكپەن ءناسيحاتتايدى.

اۋىلدى يدەالداۋ ءتاسiلi بويىنشا اۋىل مەن قالا قاتار الىنىپ قاراستىرىلمايدى جانە كەتىپ قالعاندارعا «اۋىلعا كەلiڭدەر»، «قالاعا جولاماڭدار»  دەگەن اشىق ءناسيحات تا جۇرگiزiلمەيدi. اۋىل ءومiرi مەن تۇرمىسى عانا الىنىپ، ونىڭ سالتتارى مەن داستۇرلەرى كوڭىلگە قونىمدى، جۇرەككە جىلى تيەتىندەي، قوي ۇستىندە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زامان ورناعانداي سۋرەتتەلدi.

ۆ.گ.بەلينسكيي «1847 جىلعى ورىس ادەبيەتىنە كوزقاراس» دەگەن جىل ادەبيەتىن قورىتىندىلاعان  ماقالاسىندا  سول  كەزەڭنىڭ ونەرىنىڭ «ايانىشتى كۇيى» تۋرالى قىنجىلا بايانداي  وتىرىپ، «بۇل ونەر اينالاسىندا قايناپ جاتقان ءومىردى كورمەگەندەي، بارلىق تىرشىلىك  اتاۋلىعا، زاماناۋيعا، شىندىققا مويىن بۇرماي، كوزىن جۇمىپ الىپ، شابىتتى كەلمەسكە كەتكەن وتكەننەن ىزدەيدى، سودان ادامدار باياعىدا سۋىنىپ كەتكەن، ەشكىمدى قىزىقتىرمايتىن، جىلىتپايتىن، ىڭكارلىك سەزىمىن وياتپايتىن دايىن يدەالداردى تەرىپ الادى» [بەلينسكيي ۆ.گ. ۆزگلياد نا رۋسسكۋيۋ ليتەراتۋرۋ 1847 گودا // پسس. ت. 10. م.: يزداتەلستۆو اكادەميي ناۋك سسسر، 1956. 311-ب.] دەپ جازعان ەدى. تاريحي انالوگيا بۇدان ءبىر جارىم عاسىر بۇرىنعى ورىس ادەبيەتىندەگى احۋالدىڭ XX عاسىردىڭ II جارتىسىنداعى قازاق ادەبيەتىندە قايتالانىپ وتىرعانىن وسىلاي العا تارتادى. قازاق ونەرىنىڭ كۇيىن انىقتاپ بەرەتىن بۇدان ارتىق وبەكتيۆتى سيپاتتامانى ىزدەپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق.

اۋىلشىلدىق باعىتتى بەكەم ۇستانعان، ونى سۇيىكتى تاقىرىبىنا اينالدىرىپ العان جازۋشىلاردىڭ كەيبىر ۋاجدەرى كوڭىل اۋدارارلىقتاي. اۋىل جانە اۋىل ادامدارى تۋرالى بۇعان دەيىن ايتىلىپ جۇرگەن گەوگرافيالىق تەزيستەرىن قايتالاي كەلىپ، جازۋشى ءا.سارايەۆ، اۋىلدىڭ اۋاسىنىڭ تازا بولاتىنىن قايتالاپ اشىپ، كونە اۋىلدى اڭساۋىن العا جايىپ، وندا قورجىن ءۇي مەن تام سالۋ قاجەتتىگى تۋرالى ۇسىنىسىن ايتتى. بۇعان قوسىمشا، ول بىلاي دەدى: جۇرتىمىزدىڭ تاريحىن، ادەبيەتىن، ونەرىن، عىلىمىن – بارلىق رۋحاني بايلىعىن جاساعان اۋىلدان شىققان تۇلەكتەر بولىپتى، حالقىمىزدىڭ ەل باستاعان قايراتتى ۇلدارى، قوعام قايراتكەرلەرى، تۋ ۇستاعان كوسەمدەرى مەن باتىرلارى دا وسى اۋىلدان شىعىپتى… تابيعاتپەن ەتەنە اۋىل ءوز پەرزەنتتەرىنە ىزگىلىك، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىمەن بىرگە قابىلەت، تالانت دەگەندى دە مولىنان سىيلاعان…» (قازاق ادەبيەتى، 16.11.1984).

وسى جەردە اقيقات پەن ابسۋردتىڭ قوساقتالا ءورىلىپ كەتكەنى سونداي، ەندى بۇلاردىڭ اراجىگىن اجىراتىپ الۋعا تۋرا كەلەدى. وسى ەكى فيلوسوفيالىق ۇعىمنىڭ اراسىندا قانداي ايىرما بار؟ سۇراق قانشالىقتى تەرەڭ بولعانىمەن، ونىڭ جاۋابى بەتتە قالقىپ تۇر. ويتكەنى، دانالىق ءار قاشاندا قاراپايىم بولادى. اقيقاتتان كەيىن سۇراق تۋمايدى، ءبارى بارىنە تۇسىنىكتى بولىپ، ورنىنا كەلە قالادى. ال ابسۋردتان كەيىن، ونى ەستىگەن ادامنىڭ ويىنا ءجۇز سۇراق ۇيالايدى جانە ول سۇراقتاردىڭ جاۋابىن تابۋ دا وڭايعا سوقپايدى. ابسۋردتىڭ ابسۋردتىلىعىن دالەلدەۋدىڭ قاجەتى جوق. تەك ابسۋردتىڭ اۆتورىنا سۇراق قويۋ ارقىلى تۇپكىلىكتى ماعىنانىڭ جوقتىعىنا كوز جەتكىزۋ ءتيىمدى.

ەگەر جازۋشى ءا.سارايەۆتىڭ ايتقاندارى اقيقات بولسا، وندا مىنا سۇراقتاردىڭ جاۋابىن تابۋ قيىنعا سوقپاسا كەرەك. سۇراقتار مىنالار: «اۋىلدان شىققان» دەگەندى قالاي تۇسىنۋگە بولادى، اۋىلدى ەلدى مەكەندەردە دۇنيەگە كەلىپ، سوندا تۇرىپ، ءومىر ءسۇرىپ جاتقانداردى ما؟ اۋىلدا تۋىپ، كەيىن كەتىپ قالعانداردى قاي ساناتقا قوسامىز؟ قورجىن ءۇيدىڭ زاماناۋي ءجايلى پاتەرلەردەن قانداي ارتىقشىلىعى بار؟ «حالقىمىزدىڭ ەل باستاعان قايراتكەرلەرى، تۋ ۇستاعان كوسەمدەرى مەن باتىرلارىنىڭ ءبارى اۋىلدان شىقسا»، وزدەرى «قايراتتى» بولسا، وندا ولار اۋىلدىق حالىق قازاقتىڭ وتارعا تۇسۋىنە نەگە جول بەردى، حالىق نەگە قىرىلدى، نەگە شەتكە قاشتى؟ قازاقستان بارلانعان تابيعي بايلىقتىڭ قورى بويىنشا دۇنيە جۇزىندە التىنشى ورىندا تۇر. سولاي بولسا دا، قازاق نەگە كەدەي، نەگە بار تاۋقىمەت قازاقتىڭ باسىنا ۇيىرىلگەن؟ اۋىلدان شىققانداردىڭ وزگەلەرگە قاراعاندا «قابىلەتتى جانە تالانتتى» (دارىندى دەگىسى كەلگەنى بولار – ق.ج.) بولاتىنىن قانداي ادىسنامامەن، كىم زەرتتەگەن، ناتيجەلەرىن قايدان تابۋعا، تانىسۋعا بولادى؟ اۋىلدان شىققان دارىندىلاردىڭ دۇنيەجۇزىلىك عىلىمعا، تەحنيكاعا، تەحنولوگياعا قوسقان ۇلەسى تۋرالى مالىمەتتەردى قايدان تاۋىپ، ولارمەن تانىسۋعا بولادى، ستاتيستيكا قايدا؟ ەگەر قالالىقتار قابىلەت پەن دارىننان كەمشىن بولىپ تۋاتىن بولسا، وندا دۇنيە جۇزىندەگى قالالىق ەلدەر ارتتا قالىپ، اۋىلدا تۇرىپ مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن ەلدەر (قازاق سياقتى) نەگە تاسقا شاۋىپ، توسكە ورلەپ كەتپەگەن؟ «اۋىلدان عالىم» قالاي شىعادى؟ اۋىلدىڭ ءوزىنىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرى مەن اكادەميالارى بار ما؟ اۋىل كىتاپتاردى، مونوگرافيالاردى قاي باسپادان شىعارىپ جاتىر؟ «اۋىلدان شىققان تۇلەكتەر جاساعان رۋحاني بايلىقتىڭ» تۇتاستاي تىعىرىققا تىرەلىپ وتىرعانىن، ءتىلدىڭ تەوريالىق ماسەلەلەرىنىڭ بىردە ءبىرىن شەشىپ بەرە الماعانىن نەمەن تۇسىندىرۋگە بولادى؟..

(باسى. جالعاسى بار.)