(جالعاسى. باسى وتكەندە جاريالانعان)
ورىس ادەبيەتىندەگى «دەريەۆەنسكايا بولەزن»
ول كەزدە ورىس ءتىلىن مەڭگەرە قويماعان قازاق جازۋشىلارىنىڭ وداقتىق مادەنيەتتىڭ ۇلانعايىر كەڭىستىگىندە نە بولىپ جاتقانىنان ماعلۇماتتارى تاپشى بولاتىن. كەڭەس ادەبيەتىندە بولىپ جاتقان قۇبىلىستار مەن ۇدەرىستەردەن حابارسىزدىعىن ءوزى اشكەرەلەپ بەرگەندەردىڭ ءبىرى سىنشى ب.ساربالايەۆ بولدى. ول سۇراقتى بىلاي قويدى: «ورىستاردا نەگە قالاعا قارسىلىق ماسەلەسى قوزعالمايدى؟ ولار نەگە قالاعا اراشا ءتۇسىپ جاتپايدى؟» ىلە ول ءوز سۇراقتارىنا ءوزى دايىن جاۋابىن بەردى. «ويتكەنى، - دەپ ءتۇسىندىردى قازاق سىنشىسى، – ولاردا مۇنداي تولعاقتى ماسەلە جوق. ولاردا جوق بولسا، بىزدە بۇل الاڭسىز جوق ەمەس پە؟» (قازاق ادەبيەتى، 10.08.1984.).
ارينە، قازاق سىنشىسى ءوزىنىڭ اۋىلىنداعى كيىز ءۇيىنىڭ سۇلباسىنداي تانىم كەڭىستىگىمەن قالا مەن دەريەۆنيا اراقاتىناسىنىڭ ورىس ادەبيەتىندە سيپاتتالۋىنىڭ تولعاقتى ماسەلەلەرىنەن حابارسىز بولاتىن. قالا مەن دەريەۆنيانى ءبىرىن بىرىنە قارسى قويۋدى الدىمەن باستاعان ورىستار ەكەنىن، بۇل قۇبىلىستىڭ XX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ورىس ادەبيەتىندە «دەريەۆەنسكايا بولەزن» دەگەن اتپەن كورىنىس بەرگەنىن اتالعان سىنشى بىلمەيتىن. «دەريەۆنيا دەرتىنە» ۇرىنعاندار دا ورىس «شەستيدەسياتنيكتەرى» اراسىنان شىقتى. 60-70 جىلدارى بۇل باعىت ولاردا دا كەڭ قانات جايدى. «دەريەۆەنسكايا پروزا» دەگەن ۇعىم پايدا بولدى. بۇل اعىمنىڭ كەيبىر وكىلدەرى ورىس ادەبيەتىنە كوركەمدىك جاعىنان بىرەگەي تۋىندىلار بەردى.
دەريەۆنيانى قىزعىشتاي قورعاپ، وندا تۇراتىن ادامداردىڭ ادامگەرشىلىكتىلىگى مەن ارلىلىعى تۋرالى شىعارمالارىندا عانا ەمەس، قويعان فيلمدەرىندە دە كوپ وزەك ەتكەندەردىڭ ءبىرى ۆ.شۋكشين ەدى. ول ءسىبىردىڭ تۇنىق تابيعاتىن، ورىس دەريەۆنياسى ادامدارىنىڭ ماحابباتىن، ار تازالىعىن، ولاردىڭ اڭقاۋلىعى مەن ساۋاتىنىڭ كەمشىندىگىنەن تۋىنداپ جاتقان وراشولاق ارەكەتتەرىمەن قابىستىرا، تابيعي قالپىندا، شىنايىلىقپەن سۋرەتتەدى. دەريەۆنيانى ۋاعىزداپ، وعان قارسى قالا ءومىرىنىڭ كولەڭكەلى تۇستارىن اشكەرەلەپ، جاستاردى قالاعا كەتپەۋگە شاقىرعان ماقالالار جازدى. سوندىقتان التايلىق قالامگەردىڭ شىعارمالارىمەن تانىس بولعان قازاق اۋىلشىلدارى ونى قاتتى قادىرلەيتىن. ونى بەتكە ۇستاپ، «رەنەسسانس تۇلعا» دەپ، اۋىل مەن قالا تۋرالى ءسوز بولعاندا ونىڭ كەيىپكەرلەرىن ۇلگى رەتىندە كەلتىرىپ جاتاتىن.
الايدا، كەيىنىرەك ورىس «دەريەۆنياشىلدارى» رايىنان قايتتى. ولار دەريەۆنيا تۇرعىندارىنىڭ مورالدىق قاسيەتتەرى جاعىنان قالالىقتاردان «ارتىقشىلىعىن» ۋاعىزداۋدىڭ، جاستاردى دەريەۆنيادا قالۋعا ۇگىتتەۋدىڭ، ونداعى ءومىردى يدەالداۋدىڭ زاماناۋي وركەنيەتتىڭ دامۋ زاڭدىلىقتارىمەن ۇيلەسپەيتىنىن ءتۇسىندى. بۇعان دەيىن دەريەۆنياشىلدىعىمەن ايشىقتى كوزگە ءتۇسىپ جۇرگەن ۆ.شۋكشين دە بۇرىن ۇستانعان باعىتىن وزگەرتىپ، «...سەلو مادەنيەتى قالادا جاسالادى. تۇپتەپ كەلگەندە، سەلو مادەنيەتى دەگەن مۇلدەم بولمايدى» [شۋكشين ۆ. ۆوپروسى سامومۋ سەبە // سوبرانيە سوچينەنيي ۆ ترەح توماح. ت.3. م.: «مولودايا گۆارديا»، 1985. 583-ب.] دەپ، دەريەۆنيادا مادەنيەت بولمايتىنىن مويىنداعان ماقالاسىن جازدى. ال سوڭعى سۇحباتتارىنىڭ بىرىندە ول «العاشىندا مەن كرەستياندى دەريەۆنيادا ۇستاپ قالۋعا ارەكەتتەندىم. وسى تاقىرىپقا ماقالالار جازۋعا، ۇندەۋ سالۋعا باتىلىم باردى. ارتىنان بۇل قىلىعىمنىڭ كەلەڭسىزدىگىن ءتۇسىندىم» دەپ اعىنان جارىلعان بولاتىن.
80-جىلدارى ورىس ادەبي باسىلىمدارىندا دەريەۆنياشىل باعىتتاردىڭ اقىلعا سيىمسىزدىعىن اشكەرەلەگەن، وتكىر پىكىرلەر مولىنان جاريالانا باستادى. سولاردىڭ ءبىرى جازۋشى گەورگيي سەمەنوۆ قالا مەن دەريەۆنيانىڭ اراقاتىناسى حاقىندا بىلاي دەپ جازدى: «مەن دەريەۆنيانى دا، قالانى دا بىردەي نازار سالا، قىزىعا جازامىن. مەن «قازىرگى زاماننىڭ ادامگەرشىلىك تىرەگى – دەريەۆنيا، ءبارى ناننان باستاۋ الادى، ال نان – دەريەۆنيادا» دەگەندى ەستىگەندە تاڭ قالامىن. جانە مەن، ەگىنشىنىڭ الدىندا باسىمدى يە وتىرىپ، نەگە ءبىز ادامگەرشىلىكتى تازا گەوگرافيالىق ۇعىمعا تاڭاتىنىمىزدىڭ ماعىناسىنا جەتە المايمىن؟» (سەمەنوۆ گ. جيۆىە كارتينى // ليتەراتۋرنايا گازەتا، № 36، 1985).
وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىنا قاراعان شاقتا دەريەۆنياشىلدىق اعىم رەتىندە ورىس ادەبيەتىنىڭ اسپانىنان سەيىلگەن تۇمانشا كوزدەن عايىپ بولدى.
تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى كەزەڭنىڭ ادەبيەتى
قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىنگى كەزەڭدە دە قازاق تىلىندە جاسالىپ جاتقان مادەنيەتتىڭ ۇستانعان تاقىرىبى مەن مازمۇنى وزگەرە قويمادى، سول بۇرىنعىشا، شەكتەۋلى، اۋىل ادامدارىنان وزگەلەرگە تۇسىنىكسىز، يندۋستريالى قوعامعا كىرىكپەيتiن، اۋىلدان تىس جەرلەرگە تارالمايتىن كۇيiندە قالا بەردi.
2001 ادەبي جىل قورىتىندىسىندا روماندار تۋرالى جاساعان بايانداماسىندا ج. دادەبايەۆ بىلاي تالداۋ جاسادى: «جارىق كورگەن رومانداردى تاقىرىپتىق-جانرلىق بەلگىلەرىنە قاراي ەكىگە ءبولىپ توپتاستىرۋعا بولادى: ا) تاريحي تاقىرىپقا جازىلعان شىعارمالار؛ ءا) الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق تاقىرىپقا جازىلعان شىعارمالار»... (دادەبايەۆ ج. ايتىلار ءسوز ءالى الدا // قازاق ادەبيەتى، 11.04.2003.) سولاردىڭ ىشىندە بايانداماشى 4 روماندا ادام مەن اڭنىڭ تىرشىلىگى ءوزارا بايلانىستا سۋرەتتەلەتىنىن اتاپ وتەدى.
بايانداماشىنىڭ ت.الجانتەگىنىڭ «قىم-قيعاش تىرشىلىك» رومانى تۋرالى ءىلتيفاتتى پىكىرى توقتالىپ وتۋگە تۇرارلىق. ويتكەنى، بۇل شىعارما تاعى سول، قالا ادامى مەن اۋىل ادامىن قاتار الا وتىرىپ، ولاردىڭ الدىڭعىسىن جەكسۇرىن، سوڭعىسىن سۇيكىمدى ەتىپ كورسەتەتىن سالىستىرمالى اسسوسياسيا ادىسىمەن جازىلعان.
بايانداماشىنىڭ تۇيىندەۋىنشە: اۆتور «الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق، ادامگەرشىلىك سيپاتتاعى ماسەلەلەردى كوتەرگەن... قالاداعى ۇلكەن بالاسىنىڭ تىرلىگىنە، ىسىنە اۋرۋ اكەنىڭ كوڭىلى تولمايدى. ونى ءوزىنىڭ جانازاسىنا شاقىرىلاتىن ەت جاقىندارىنىڭ تىزىمىنە قوسپايدى.... ءبىر اكە، ءبىر انادان تۋعان ەكى بالانىڭ ەكى ءتۇرلى ءىسى، ەكى ءتۇرلى قىلىعى، اۋىلداعى ۇلدىڭ جونگە، جۇيەگە جۇيرىكتىگى، كىسىلىگى، قالاداعى ۇلدىڭ جاتتىعى، بوتەندىگى سەكىلدى جايلار وقيعا جەلىسىن تۇزەدى» (سوندا).
بۇل جەردە وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ قازاق جازۋشىلارىنىڭ تالايىنىڭ شىعارماسىنا وزەك بولعان، ۇنەمى قايتالاناتىن، سونىسىمەن كوزقاراقتى وقىرماننىڭ ىزاسىن كەلتىرەتىن، تاپتاۋرىن سيۋجەتپەن تاعى ۇشىراسامىز.
قازاقتى ايماقتاندىرۋ يدەياسىنان ءالى باس تارتپاي كەلە جاتۋدىڭ كەلەسى ءبىر مىسالدارىن پوەزيالىق شىعارمالاردان كەلتىرەيىك:
«كەدەيلەنگەن كوڭىلگە ەم بولا ما،
كەتكىم كەلىپ تۇرادى كەڭ دالاعا.
كوشىپ العان قالاعا مەن دە كەششە،..
قالا – مەنىڭ قاتىگەز وگەي انام...» (ي. ساپارباي. بارامىز ەركەك كىندىك ەزگە اينالىپ. «جاس الاش» 2014).
«بەت اۋعان جاققا شىقتىم دا،
قالادان قاشتىم مەن زەڭىپ،..» (يا. اماندىقوۆ. ساق اتانىڭ شاڭىراعىن شايقالتپاي. «قازاق ادەبيەتى». 19.09.2014.).
«پويىزدايىن زىمىراپ بارا جاتقان،
قاشىپ بارام دالاعا قالا جاقتان،...» (ت.تۇياقبايەۆ. جۇلدىزداردىڭ جانارىن جاساۋراتىپ. «قازاق ادەبيەتى». 19.09.2014.
بۇل نەنى كورسەتەدى؟
بۇل كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قازاقتى قالاعا كەلتىرمەۋ تۋرالى نۇسقاۋىنىڭ كۇشى جويىلسا دا، قازاق جازۋشىلارىنىڭ سول، باياعىشا، انتيۋربانيزاسيالىق باعىتتان ايىرىلماي، اۋىلدى نىسانالاۋدان كوز جازباي كەلە جاتقانىن كورسەتەدى. ادەبيەتتەگى جاعداي دا قاز قالپىندا، يدەيا دا، ءادىس تە، سيۋجەت تە ورنىندا ەكەنىن ايعاقتايدى.
ارينە، ادەبيەت كەڭىستىگىندە تىرشىلىك توقتاپ قالعان جوق. بارلىق جانرلاردا بىردەڭەلەر جازىلىپ جاتىر. بەلگىلى ءبىر مازمۇندىق قۇندىلىق ارقالاعان، وزىنشە كوركەمدىك بۇلتارىستارى مەن يىرىمدەرى بار شىعارمالار دا ۇشىراسادى. ولار ازداعان تيراجبەن تاراتىلىپ جاتىر. قازىرگى قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇلكەن كەمىستىگى – قوعام تىنىسىن اڭعارتاتىن، كوپشىلىكتى ەلەڭدەتەتىن، مازمۇنىمەن، كوركەمدىگىمەن ءتۇرلى پىكىرلەردىڭ تارالۋىنا، تالقىلاۋعا وزەك بولا الاتىن، بۇقارا اراسىندا جاندى قىبىر – ميمەسيس تۋدىراتىن شىعارمانىڭ جەتىسپەۋىندە.
بۇل رەتتە بەلگىلى قالامگەر مۇحتار ءماعاۋيننىڭ سوڭعى جىلدارى جارىق كورگەن شىعارمالارىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. قوعامدا بولىپ جاتقان قۇبىلىستارعا وتكىر سىنشىل تۇرعى ۇستاناتىن، ادۋىندى ويلار ايتا بىلەتىن اۆتوردىڭ «مەن»، «جارماق» روماندارى تەرەڭ ساياسي-فيلوسوفيالىق استارى بار تولعاۋلارعا تولى، زيالى وكىلىنىڭ ىزدەپ ءجۇرىپ وقيتىن شىعارمالارىنا اينالدى.
* * *
الدىمەن ۇلتتىڭ ءبىر بولىگىنىڭ باسقا تىلگە اۋىسىپ كەتۋى، سونان كەيىن قايتا قۇرۋ مەن جاريالىلىقتىڭ جاريالانۋى، اقىرى، شيرەك عاسىرعا سوزىلعان قازاق ءتىلىنىڭ توڭىرەگىندەگى ديسكۋرس ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ، ءبىلىم بەرۋدىڭ، عىلىمنىڭ كۇيىن ايقىنداپ، ماسەلەلەرىن شەشىپ بەرە المادى. زيالى قاۋىم «التىن بالىقتى» قويىپ، «سۇر بالىقتى» دا اۋلاي الماي، سول جىرتىق استاۋدىڭ قاسىندا قالىپ وتىر. مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەننەن كەيىن اكىمشىلىك رەسۋرستى جۇمساي وتىرىپ، ءتىلدى، مادەنيەتتى جەتىلدىرۋ ساياساتىن جۇرگىزۋ مۇمكىندىگىنە يە بولۋدىڭ دا شاراپاتى تيە قويمادى. مول مۇمكىندىك جاعدايىندا شيرەك عاسىر بويى تەر توككەننەن كەيىنگى جەتكەن جەرىمىز تاعى سول ستارتتىق مەجەدەن ۇزاي الماۋ بولىپ وتىر. بۇدان ءبىر قاتار الاڭداتاتىن سۇراقتار تۋىندايدى.
قازاق ادەبيەتىن تاياۋداعى ونجىلدىقتاردا نە كۇتىپ تۇر؟ دولبار كوڭىل جۇباتارلىق ەمەس. مادەنيەتتىڭ، سونىڭ ىشىندە ادەبيەتتىڭ توقىراۋى تۋرالى اركىم ايتادى. ءبىراق كوبى وتباسىندا، ىشتەي سىبىرلاپ ايتادى. اشىق ايتۋدان قايمىعادى. ويتكەنى ولار ەركىن ادامدار ەمەس. ويىنداعىسىن ايتا الماعانىنا ىشتەي قىنجىلماي-اق، ۇندەمەي جۇرە بەرەدى.
دەگەنمەن، سوڭعى ۋاقىتتاردا كەيبىر تانىمال قايراتكەرلەردىڭ قوبالجۋىن اشىق بىلدىرە باستاعاندارى كوڭىلگە مەدەۋ ۇيالاتادى. ويتكەنى، ءسوز ىسكە ۇلاسار دەگەن ءۇمىت تۋادى. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ پىكىرلەرى مىنادىي:
«بۇگىنگى پروزامىز ساۋاتسىز. ءبىر جولىن شارشاماي وقىپ شىعا المايسىڭ. ماعان ءبىر قاپ پروزانى اكەلىپ بەرگەندە، جاريالاۋعا تۇراتىن ءبىر شىعارما تابا المايمىن... قازىرگى جازۋشىلاردا تابيعاتىنا قونعان ينتەللەكت جوق» (ىسقاق ق. 2011 ادەبي جىل قورىتىندىسى. قازاق ادەبيەتى. 25-31. 05. 2012 ج.).
«سۇرعىلت بەلدەۋگە كەلىپ تىرەلدىك (كوركەم ادەبيەتتە – ق.ج.). مەملەكەتتىك سىيلىققا تاتيتىن ەشكىم دە، ەش شىعارما دا جوق. وبسكۋراسيا فازاسى ءتونىپ تۇر» (گ.بەلگەر. پلەتەنيە چەپۋحي. يز 21-ي تەترادي).
«1991 جىلدان باستاپ 2015 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا ادەبي پروسەسس توقتاپ تۇر... پوەزيادا جاڭالىق جوق. ناتيجەسىندە ادەبي ولىمگە پارا-پار جاعدايعا تاپ كەلىپ وتىرمىز» (ە. راۋشانوۆ. وتىرىك ايتپاۋعا، اقيقاتىن ايتۋعا بەل بۋدىم // وبششەستۆەننايا پوزيسيا. 25.06.2015. سىلتەمە:http://kitap.kz).
* * *
تاۋەلسىز زەرتتەۋلەردىڭ قورىتىندىلارى بويىنشا، قازاق ءتىلىنىڭ قازىرگى انومال قولدانىلۋ جاعدايى كوركەم ادەبيەتتىڭ ءىنجۋى مەن مارجاندارىن عانا ەمەس، ادەبي جۋرنالداردى تولتىرۋعا پايدالاناتىن، ورتا قول روماندار جازۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. ازىرشە، سالىستىرمالى تۇردە، قالام ۇستاي بىلەدى، قازاقشا ءماتىن جازا الادى دەگەن ساناتقا قوسۋعا بولاتىن، قازاق ءتىلى انومالدى بەلدەۋگە تولىق كىرمەي تۇرعاندا ءتىلى شىققان، كوزى ءتىرى جازۋشىلار – 55-60 جاس شاماسىنداعى جانە ودان ەگدەلەر، «اققۋ زارىن» ايتىپ بولعانشا، قازاق كوركەم ادەبيەتى كەڭىستىگىندە ءبىر شاما ديسكۋرستار جالعاسا تۇرادى. اتالعان ساناتتاعى جازۋشىلاردىڭ سوڭعى شىعارمالارى تۇتاستاي قازاق ادەبيەتىنىڭ دە «اققۋ زارى» بولىپ شىعۋى مۇمكىن. ودان كەيىن، بەلگىلى ءبىر ۋاقىت شاماسىندا، بۇل تىلدە باي جازۋشىلاردىڭ (ءتىلى مەن ەلەستەتۋى جاعىنان ەمەس، ءسوزدىڭ تۋرا ماعىناسىندا)، يلليۋستراسياسىنىڭ ءوزى كولەمنىڭ جارتىسىن الاتىن، مەرەيلىك-ومىرباياندىق «روماندار» عانا جازىلاتىن بولادى. ودان كەيىن، ءقازىر ەشكىم سيپاتتاپ بەرە المايتىن ۋاقىت كەلەدى. ەگەر...
بۇل – وسى زەرتتەۋلەردىڭ اۆتورىنىڭ نەمەسە الدەبىر مۇددەلى توپتىڭ قيالىنان نەمەسە ولاردىڭ ەموسياسىنىڭ جەتەگىنە ىلەسۋدەن تۋعان، اسىعىس سينوپسيس ەمەس. قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ارەالىن، سوزدىك قورىن، قولدانىلۋ پراكتيكاسىن – ءتىلدىڭ يدەيا تۋدىرۋشى جانە رەپرەزەنتاسيالاۋشى قابىلەتىن باجايلاي وتىرىپ شىعارىلعان قورىتىندى.
گ.تاردتىڭ تۇجىرىمداۋىنشا «ءتىل يدەيالاردىڭ الەۋمەتتىك كەڭىستىگىن كورسەتە الۋى كەرەك» [تارد گ. سوسيالنايا لوگيكا. س-پب. 1996. س. 130]. يۋ.حابەرماس ءبارى «ءتىلدىڭ رەپرەزەنتاسيالاۋشى قىزمەتىنە تاۋەلدى» [حابەرماس يۋ. فيلوسوفسكيي ديسكۋرس و مودەرنە. م.: «ۆەس مير». 2003. س. 268] ەكەنىن ەسكەرتەدى. الەمدىك لينگۆيستيكا عىلىمىندا وسى باعىتتار جەتكىلىكتى زەرتتەلگەن جانە وسىلارعا ۇندەس تۇجىرىمدار ايتقان دانىشپاندار از ەمەس. سولارعا يەك ارتا وتىرىپ، ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ، سونىڭ ىشىندە ادەبيەتتىڭ قازىرگى كۇيىن – قازاق ءتىلىنىڭ وي تۋدىرۋشى، يدەيا كوتەرۋشى جانە ولاردى رەپرەزەنتاسيالاۋ قابىلەتىنىڭ مۇلدەم السىرەگەنىنىڭ سالدارى دەپ تۇسىندىرۋگە بولادى.
ءبىزدىڭ زيالى قاۋىمعا بەلگىلى ءبىر كەڭەستەر ايتپاستان بۇرىن، وزگە جانرلارداعى جاعدايدى سارالاي كەلىپ، ادەبيەت پەن مادەنيەتتىڭ توڭىرەگىندە كورىنىس بەرىپ وتىرعان كونستەللياسياعا عىلىمي دايەكتى، كۆاليفيكاسيالى باعا بەرىپ الۋ كەرەك.
ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ توقىراۋى
ۇلتتىڭ رۋحاني كەڭىستىگىندە قالىپتاسقان احۋالدى قالاي باعالاۋ كەرەك؟
ءتىل مەن مادەنيەتتىڭ توقىراۋىنىڭ ۇنەمى شيەلەنىسىپ بارا جاتۋىن نەمەن تۇسىندىرۋگە بولادى؟
قازىرگى قازاق تىلىندە جاسالىپ جاتقان مادەنيەتتىڭ ءمانى مەن سيپاتىن شەكتەۋلى مادەنيەت جانە دەكادانس دەپ اتالاتىن كاتەگوريالارعا سۇيەنە وتىرىپ، تولىق كوز الدىعا كەلتىرۋگە بولادى.
شەكتەۋلi مادەنيەت – سۋبكۋلتۋرا (لات. sub – استىندا، جانىندا، شەتتە) ۇعىمى شەتتە، بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك توپتىڭ اراسىندا عانا تارالاتىن، تۇيىقتالعان مادەنيەت دەگەندى بىلدىرەتiنi بەلگiلi. سۋبكۋلتۋرانىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. ولاردىڭ باستىلارى مىنالار:
بىرىنشىدەن، سۋبكۋلتۋرا – قوعامنىڭ قۇرامىنا ەنەتiن بەلگىلى ءبىر توپتىڭ مادەنيەتى بولعاندىقتان، قوعام مۇشەلەرىنىڭ ءبارى ونى قابىلدامايدى. مىسالى ول توپ – جاستار بولۋى مۇمكىن. مۇندايدى ءبىلدىرۋ ءۇشىن جاستاردىڭ شەكتەۋلى مادەنيەتى (مولودەجنايا سۋبكۋلتۋرا) دەگەن تەرمين قولدانىلادى. سۋبكۋلتۋرانى كەيدە ۇلتتىڭ ءبىر بولىگى نەمەسە حالىقتىڭ قۇرامىنداعى بiر ەتنوس، كەيدە ورنالاسۋىنا قاراي بولىنگەن توپ جاساۋى مۇمكiن.
ەكىنشىدەن، كوپشiلiك جاعدايدا سۋبكۋلتۋرانىڭ ۇستانعان يدەياسى تۇتاس قوعام نەمەسە جالپى ادامزات قابىلداعان قۇندىلىقتارمەن ۇيلەسپەيدى، توپتىڭ ىندىنى رەتىندە كورىنىس بەرەدى. سوندىقتان سۋبكۋلتۋرا شىعارمالارىنىڭ تاقىرىبى شەكتەۋلى، ونى جاساپ وتىرعانداردىڭ وزدەرىنە تۇسىنىكتى بولعانىمەن، وزگەلەرگە تۇسىنىكسىز، سونىسىمەن وزگە مادەنيەتتەرمەن بايلانىسسىز، ولارمەن كىرىكپەيدى، بايىمايدى، وزگە جۇرتتارعا تارالمايدى.
ۇشىنشىدەن، سۋبكۋلتۋرانى ارنالعان توپتىڭ اراسىنان شىققان، دارىندى، ءبىراق جۇيەلى ءبىلىمى جوق (جوعارى ءبىلىمنىڭ ديپلومى بولسا دا)، دج. لوكتىڭ سوزىمەن ايتقاندا «وڭدەلمەگەن الماستار» جاسايدى.
اعىلشىن فيلوسوفىنىڭ كەلتىرۋىنشە «وڭدەلمەگەن الماسقا ەشكىم قاناعاتتانبايدى، اينالاسىنا جاعىمدى اسەر قالدىرعىسى كەلگەن ادام ونى سول كۇيىندە تاعىپ جۇرمەيدى. ول تەك جونىلىپ، كەمەرتىس كيىگىزىلگەندە عانا جارقىرايدى. ساپا جاقسى بولسا ماڭىز الارلىق جان بايلىعىن قۇرايدى. تەك ىزگى تاربيەلىلىك قانا وعان كەمەرتىس رەتىندە قىزمەت ەتە الادى» [دجون لوكك. مىسلي و ۆوسپيتانيي // سوچ. ت. 3. م.: مىسل، 1985. 484-ب.].
قازاق اراسىندا «وڭدەلمەگەن الماس» ۇعىمىن ءدال بەرەتىن “كەسەك التىن” («زولوتوي سامورودوك») تىركەسى قولدانىلادى. ولار – توپقا مەنتاليتەتi مەن دۇنيەتانىمى ۇيلەسەتiن، توپ مۇددەسىن تۇسىنەتىن، تالعامىن بىلەتىن ادامدار. ءبىراق دۇنيەتانىمى تار، ادامدارمەن جۇزدەسۋ مادەنيەتى جانە ينتەللەكت دەڭگەيى تومەندىگىنەن ولار بۇقارانى ىلەستىرiپ، جالپىادامزاتتىق وركەنيەتكە قوسا المايدى، وزدەرى بۇقارانىڭ سوڭىنان ىلەسەدى. بۇقارا الىپ جۇرگەن يدەيالاردى، قۇندىلىقتاردى شىعارماسىنا تيەك ەتەدi، كوپشىلىكتىڭ كوكەيىندەگىسىن جىرلايدى، ونىڭ ءقارادۇرسiن ءومiرi مەن تۇرمىسىن سيپاتتايدى، سونىسىمەن توپقا جاعادى.
تورتىنشىدەن، سۋبكۋلتۋرا ءوزىنىڭ ءومىر سۇرەتىن ارەالىندا قولدانىلاتىن جۇتاڭ لينگۆەمامەن جاسالادى. سوزدىك قورىنىڭ شاماسىنا لايىق ءتىلى جەتەتىن تاقىرىپتاردى عانا قوزعاي الادى. اۋىل سۋبكۋلتۋراسى وكىلدەرى قالا، ءوندىرىس، عىلىم، ساياسات تاقىرىپتارىنا شىعارما جازا المايدى.
بەسىنشىدەن، سۋبكۋلتۋرا تۋىندىلارى كوركەمدىك جاعىنان سولعىن، قارادۇرسىندىگى باسىم بولادى، تاپتاۋرىندارعا جول بەرەدى، مادەنيەتتەن گورى ەرمەككە جاقىن بولادى، توپتىڭ ەموسياسىن عانا كۇيىتتەيتiندiكتەن رۋحاني ازىق بەرمەيدى، ۋاقىت وتكىزىپ، كوڭىل كوتەرۋگە كوبىرەك باعىشتالادى.
بەلگىلى جازۋشى، ادەبيەتشى گ.بەلگەردىڭ ءتۇسىندىرۋى بويىنشا، قازاق سۋبكۋلتۋراسىنا ۇقساس قۇبىلىسقا قاتىستى «نەمىس ادەبيەتىندە ايماقتاعى ءومىردى شەكتەي سۋرەتتەۋ ۇعىمىن بەرەتىن «Heimatdichtung» دەگەن تەرمين بۇرىننان قولدانىلادى. مۇندايدا دۇنيەنى سەزىنۋدىڭ قامالعان نۇسقاسى العا تارتىلادى. قازاق تىلىندەگى ادەبي شىعارمالاردىڭ كوپشىلىگى وسى «Heimatdichtung» ستيلىندە جازىلعان. دەمەك، ولاردا ءومىر اۋىل ماڭىنداعى كۇلتوبەنىڭ بيىگىنەن عانا كورىنىس تابادى. تاماشا، ايقىن، تۇسىنىكتى، ءبىراق، گەوگرافيالىق، تاريحي، پسيحولوگيالىق تۇرعىلاردان قاراعاندا تۇيىقتا قامالىپ جاتىر. تۇسالۋدىڭ كىبىرتىكتەۋدىڭ، ومالۋدىڭ ءبارى وسىدان تۋىنداپ وتىر» [گ. بەلگەر. پلەتەنە چەپۋحي. يز 24 - تەترادي].
سۋبكۋلتۋرانىڭ كلاسسيكالىق مادەنيەتپەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايدى، قوعامنىڭ سۋبايماقتارىندا پايدا بولىپ، ءومىر ءسۇرىپ، ءولىپ جاتادى. سۋبكۋلتۋرا – مادەنيەتتەگى توقىراۋدىڭ مەڭدەگەنىنىڭ، تۇرالاپ قالۋدىڭ، دەكادانستىقتىڭ كورىنىسى.
* * *
ەگەر سۋبكۋلتۋرا رۋحاني الەمدى ەڭسەرىپ تۇرسا، ونىڭ تۋىندىلارىن تۇرعىنداردىڭ باسىم كوپشىلىگى پايدالانىپ جاتسا، وندا بۇل قۇبىلىس سول ەلدىڭ مادەنيەتىنە دەكادانستىڭ ءتونىپ كەلە جاتقانىن ايعاقتايدى. تيىسىنشە، مادەنيەتتەگى داكادانس سۋبكۋلتۋرانىڭ پايدا بولۋىنا جانە ونىڭ بۇقارالىق سانانى يەكتەپ الۋىنا جول بەرىپ وتىرعان ۇلتتىڭ ءوزىن دە كورگە سۇيرەيدى.
دەكادانس – قوقىنىشتى ءسوز، اسىرەسە كەمشىلىگىن مويىنداعىسى كەلمەيتىن ءبىزدىڭ حالقىمىز ءۇشىن. بۇرىنعىنىڭ قازاقتارى «اۋرۋىن جاسىرعاننىڭ ولەتىنىن» بىلگەن. قازىرگىنىڭ قازاقتارى كەمشىلىكتەر تۋرالى وبەكتيۆتى اقپاراتتان گورى، جالعان جەتىستىكتەر تۋرالى، قۇلاعىنا جاعاتىن، قىزىل ءسوزدى تىڭداي بەرگىسى كەلەدى. سوندا جانى جاي تابادى. قازاققا «ءبىز بۇكىل پلانەتانىڭ الدىندا، الىپ ادىممەن، بارىنەن ءوزا شاۋىپ، زىمىراپ بارامىز. مادەنيەتىمىز گۇلدەنىپ كەتتى» دەسەڭ ۇنايسىڭ. سولاي بولسا دا، الدان كۇتىپ تۇرعان اياۋسىز انافەمانى سەزە تۇرا، «ءبىزدىڭ كورولدىكتە ءبارى رەتتى بولماي تۇر» دەگەندى داۋىس شىعارا ايتۋعا تۋرا كەلەدى.
قازاق ءتىلى ءقازاقتىلدى اۋىلدا ساقتالادى دەگەن تەوريانىڭ ءوزى قاتە. ءبارى كەرىسىنشە، اۋىل ءتىلدىڭ انوماليالىق قولدانىلۋى «پراكتيكاسىن» كورسەتىپ بەردى، سونىسىمەن، ونى ۇيرەنە دە، وزگەگە ۇيرەتە دە المايتىنداي تابانعا ءتۇسىردى. ءبىز اۋىلدا شەكتەلىپ قالعاندىقتان يندۋستريالى قوعام تالابىنا ساي دامي الماعان قازاق ءتىلىن رەسمي قولدانىسقا جاراتا الماي ءجۇرمىز.
شىنتۋايتتاپ كەلگەندە، مەملەكەتتىك تiلدiڭ دە بارلىق قيىندىقتارى ونىڭ «الەۋمەتتiك تiرەگi» اۋىل بولۋىنان تۋىنداپ وتىر. قازاق ءتىلىنىڭ يندۋستريالى ومىردەن اۋلاقتا قالۋى دەگەندى، ونىڭ دا، ەكىنشى سوزبەن ايتقاندا، تاريحتان، مادەنيەتتەن تىسقارى قالۋى دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك. سۋباۋماقتا عانا تارالعان تىلدە كەلەشەك بولمايدى. تiءلدى اگرارلىق ۋكلاد قويناۋىنان سۋىرىپ الىپ، قالا يندۋسترياسىنا الىپ كەلگەندە عانا، دەمەك، ءتىل «قالالىق» بولعاندا عانا قالىپتى دامۋ جولىنا تۇسەدى، ءوزiنiڭ كەلەشەگiن جاساي الادى. تۇپتەپ كەلگەندە، ءتىلدىڭ توقىراۋى – قۇبىلىس، اۋىل – سەبەپ، مادەنيەتتىڭ توقىراۋى – سالدار.
تاعى دا سول، «اۋىل مادەنيەتىن كوتەرەمىز» دەپ تىراشتانۋ دا – دالباسالىق. ويتكەنى «اۋىل مادەنيەتى» دەگەن ۇعىم جوق، مادەنيەت قالادا جاسالادى، اۋىل ونىڭ جەتىستىگىن قۇلىقسىز قابىلدايدى، ەرىكسىز پايدالانادى. قازاق جازۋشىلارى «اۋىل مادەنيەتىن كوتەرۋمەن» ۇنەمى اينالىسىپ كەلەدى. وتكەن عاسىردا مارقۇم و.بوكەيەۆتىڭ تارالىمى كوپ گازەتتەردىڭ بىرىنەن تۇراقتى ايدار اشىپ، تالايدى «اۋىل مادەنيەتىن» كوتەرۋگە جۇمىلدىرماق ارەكەتتەرىن جاساعانى بار. ءقازىر دە ءار تۇستان وسىعان باعىتتالعان شارالارعا توپتاسۋلار كورىنىس بەرىپ وتىرادى. ءبىراق ەش ناتيجە شىعىپ كورگەن ەمەس، شىقپايدى دا.
قوعامنىڭ دامۋ ۇدەرىسىندەگى قالانىڭ ءرولى باتىس فيلوسوفياسىندا از كوتەرىلگەن جوق. تانىمال باتىس ويشىلدارىنىڭ ءبىرى م.ۆەبەر «مادەنيەت اتاۋلىنىڭ ءبارى ءوزىنىڭ ءمانى جاعىنان الدىمەن قالالىق بولادى، ساياسي ءومىردى قۇراتىنى سياقتى، ونەردىڭ دە، ادەبيەتتىڭ دە تاسۋشىسى قالا بولىپ تابىلادى» [ۆەبەر م. سوسيالنىە پريچينى پادەنيا انتيچنوي كۋلتۋرى // يزبراننوە: وبراز وبششەستۆا: م.: يۋريست، 1994. – 449-ب.] دەپ جازعان بولاتىن. دەمەك، مادەنيەت تەك قالادا جاسالادى. وندا اۋىل مادەنيەتى دەگەن ۇعىم سانادا شولدەگى ايسبەرگ دەگەن سياقتى ءىز قالدىرادى.
بۇل ديسكۋرستىڭ الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق استارى بار. اۋىل مادەنيەتىن كوتەرۋدى جاقتاۋشىلار مادەنيەتتىڭ تەك قالادا جاسالاتىنىن، «اۋىل مادەنيەتى» دەگەن تىركەستە ماعىنا جوق ەكەنىن مويىنداعىسى كەلمەيدى. بۇل تەزيسكە قارسى ءۋاج ايتۋعا تاعى دارمەندەرى جوق، وعان العا تارتار ارگۋمەتتەرى مەن كەلتىرەر ايعاقتارى جەتپەيدى. اۋىل مادەنيەتىن كوتەرۋ جولدارىن كورسەتىپ بەرە المايدى؟ ويتكەنى، ونداي جول جوق. كەيبىرەۋلەرى مۇنى تۇسىنەدى، ءبىراق اۋىلىن جاماندىققا قيا الماي، ەرىكسىز كونفورميستىك پسيحولوگياعا بوي الدىرىپ، كوپشىلىك جاعىنا شىعىپ وتىرادى. ولارعا اۋىل مادەنيەتىن كوتەرۋشىلەردىڭ قاتارىندا ەكەندىگىن كورسەتىپ جۇرە بەرۋ ىڭعايلى. تۇپتەپ كەلگەندە، اۋىل مادەنيەتىن كوتەرۋدى جاقتاۋشىلاردىڭ ەشقايسىسى قالادان كەتپەيدى، اۋىلدىڭ وزىنە بارىپ، ونىڭ مادەنيەتىن كوتەرۋمەن بەلسەندى اينالىسۋعا ءوز ەركىمەن ەشكىم ادىم باسپايدى.
رۋحاني دامۋدىڭ امبەباپ زاڭدىلىقتارىنىڭ ءبىرى مىناۋ: مادەنيەتتىڭ كۇيرەۋى قوعامنىڭ كۇيرەۋىنە ۇلاسادى. ەجەلگى ريم يمپەرياسىنىڭ باسىنان وتكەن ۇدەرىستەردىڭ مىسالىمەن بۇل قاعيدانى ماكس ۆەبەر قولعا تاياق ۇستاتقانداي سيپاتتاپ بەرگەن بولاتىن. ونىڭ تۇسىندىرۋىنشە، «ريم يمپەرياسى الدەبىر بوگدە سەبەپتەردەن – جاۋلارى سان جاعىنان كوپ بولعاندىعىنان نەمەسە ساياسي جەتەكشىلەرىنىڭ قابىلەتسىزدىگىنەن نەمەسە سىرتتان كەزدەيسوق كەلگەن كۇشتى سوققىدان،.. قۇلاعان جوق... يمپەريانىڭ ءوزى قۇلاعانىنان بۇرىن ەجەلگى ءريمنىڭ مادەنيەتى كۇيرەۋگە ۇشىرادى. III عاسىردىڭ باسىندا ريم ادەبيەتى ءۇن شىعارۋىن توقتاتقان بولاتىن. يۋريسپرۋدەنسيا جانە قۇقىق مەكتەپتەرى كۇيرەدى. گرەك جانە لاتىن پوەزياسى ءولى ۇيقىدا جاتتى. تاريح دەرلىكتەي ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتتى. ءتىپتى جازۋلار دا مەلشيىپ قالدى. لاتىن ءتىلى تولىعىمەن مەشەۋلەنۋگە جاقىنداپ كەلدى» (سوندا. 447-ب.).
سوڭعى مىڭ جىل ىشىندەگى ادامزاتتىڭ تاريحى مىنانى دالەلدەدى: حالىق وركەنيەتكە، سونىڭ ىشىندە باتىستىڭ گۇلدەنگەن دەموكراتيالى قوعامدارىنا قوسىلعاندا الاڭسىز دامۋ جولىنا تۇسەدى. شىعىس قايراتكەرلەرىنىڭ ىشىندە الدىمەن باتىس وركەنيەتىنە دەن قويعان، ونى جانىمەن تۇسىنگەن، ەلىنىڭ بولاشاعىن سونىمەن بايلانىستىرعان جانە ساياسي قىزمەتىن سولاي باعىتتاعان، ارتىنا ۇلاعاتتى وسيەت قالدىرىپ كەتكەن تۇرىك ۇلتىنىڭ جەتەكشىسى اتاتۇرىك بولدى. «ءبىز وركەنيەت سالعان جولمەن جۇرەمىز جانە سوعان كەلەمىز. وركەنيەت – ول كۇشتى وت، ونى ەلەمەگەن جانىپ كەتەدى، كۇيرەيدى. ءبىز وركەنيەتكە قوسىلامىز جانە سول ءۇشىن ماقتاناتىن بولامىز» دەگەن ەكەن ول [كۋتتىكادام س. سلۋجەنيە ناسيي. ا.: ينەس-سا، 2009. 29-ب.]. وسىلاي اتاتۇرىك تۇركيانى اگرارلىق بىلىقتان سۋىرىپ الىپ، يندۋستريالى قوعامدار قاتارىنا قوسىپ كەتتى. ال، وكىنىشكە وراي، مۇنداي اكسيوماعا اينالىپ كەتكەن قاعيدالاردى قازاق جازۋشىلارى تۇسىنە المادى، وركەنيەتتەن اۋلاق ءجۇرىپ، «جانىپ تا، كۇيىپ تە» كەتكەن كەزدەرىنەن قورىتىندى شىعارمادى، مىڭداعان جىل بويى وركەنيەت العا تارتىپ كەلە جاتقان تاجىريبەدەن ساباق الۋدى قاجەت دەپ تاپپادى.
* * *
سۋبكۋلتۋرانىڭ ەرەكشە كەسىرلى ءتۇرى – كونتركۋلتۋرا. ول حح عاسىردىڭ 60-70 جىلدارى باتىستىڭ بۋرجۋازيالىق مادەنيەتىنە رۋحاني قارسىلىق رەتىندە پايدا بولعان بولاتىن. كوپتەگەن ەلدەردە ەتەك العان بۇل رۋحاني قوزعالىس باتىس قوعامدارىنىڭ الەۋمەتتىك قۇندىلىقتارىنان، مورالدىق-ادامگەرشىلىك يدەيالارىنان، ستاندارتتارىنان، ءومىر بەينەسىنەن، باس تارتۋ، ولاردىڭ رەسپەكتابەلدىلىگىنە، ماتەريالدىق يگىلىكتەرىنە، جادىگويلىگىنە، ەگويزمىنە، قارسىلىق فورمالارىندا كورىنىس بەردى. ءبىر جاعىنان، پۋريستىك ءمورالدى، ەڭبەكتى اسپەتتەپ، ەسىرتكىشىلىككە، ۇجىمدىق ورگياعا قارسى باعىتتالعان ارەكەتتەر جاساعانىمەن، تۇتاستاي قاراستىرعاندا، كونتركۋلتۋراشىلدار ادامزاتتىڭ ماڭىزدى جەتىستىكتەرىن وبەكتيۆتى باعالاي المادى، الەۋمەتتتىك شىنايىلىقتان شىعىپ كەتتى. سونىسىمەن، ەفەمەرلى كورىنىس دەڭگەيىندە، تاريحتا ءىز قالدىرماي، جويىلىپ كەتىپ وتىردى. كونتركۋلتۋرالىق باعىتتى بەلسەندى ۇستانىپ ارەناعا شىققانداردىڭ وزدەرى كەيىننەن زاماناۋي وركەنيەتكە قوسىلىپ، ءسىڭىپ كەتىپ وتىردى. ولاردى وزدەرىنىڭ ۇرپاقتارى دا قولدامادى.
وتارلىق جۇيەنىڭ پايدا بولۋى مەن حالىقتاردىڭ ەزگىگە تاپ بولۋ ايعاعىن كەڭەستىك يدەولوگتار شىعىس ەلدەرىن باتىسقا ايداپ سالاتىن يدەولوگيالىق قارۋ رەتىندە پايدالانعانى بەلگىلى. وتكەن عاسىرلاردا وتار ەلدەردە كونتركۋلتۋرالىق باعىتتاردىڭ پايدا بولۋى مەن جايىلۋى وسىمەن تۇسىندىرىلەدى.
ال قازاق كونتركۋلتۋراسىنىڭ نەگىزىنە وسىعان ۇقساس، ءبىراق بۇدان وزگەشە قۇبىلىس اسەر ەتتى. قازاق مادەنيەتىندەگى كونتركۋلتۋرالىق يدەيالار كەزىندە قازاقستان كەڭەس وداعىنىڭ قاراماعىندا بولعاندا كورىنىس بەرە باستاعان بولاتىن. ءقازىر سول ءۇردىس جالعاسىپ كەلەدى. باتىستىڭ الپاۋىت ەلدەرىنىڭ قازاقستاندى وتارلاماعانى بەلگىلى. سولاي بولسا دا، قازاق مادەنيەتىندە كونتركۋلتۋرالىق باعىت بەلەڭ الىپ، ۇنەمى ءورشىپ وتىردى. ونىڭ سەبەبى كەڭەستىڭ باتىسقا قارسى يدەولوگيالىق سوعىسىنىڭ سالدارىمەن، قازاقتاردىڭ كەڭەس كوممۋنيستەرىنىڭ سوڭىنان كوزسىز ىلەسۋىمەن تۇسىندىرىلەدى.
قازاق مادەنيەت تۋىندىلارىنا ءسىڭىستى بولىپ كەلگەن كونتركۋلتۋرالىق يدەيالار ءقازىر دە بۇقارانىڭ ساناسىن ىلايلاۋىن، حالىقتى باتىستىڭ وزىق قوعامدارىنا وشىكتىرىپ قويۋىن جالعاستىرىپ كەلەدى. مادەنيەت قايراتكەرلەرىنىڭ ساياسي فيلوسوفيالىق باعدارلارىنىڭ تەرىستىگىنەن، تاريحي سانانىڭ ءسۇرتىلىپ تاستالۋىنان، ولار ۇلتتى وڭعا باستامايتىن تۋىندىلارىن جاريالاۋدى جالعاستىرىپ كەلەدى.
قازاق كونتركۋلتۋراسى رۋحاني كەڭىستىكتە ەكى باعىتتا جۇزەگە اسىرىلۋدا:
ا) كەڭەستىك يدەولوگيا تۇرعىسىنان باتىستىڭ مادەنيەتتەرىنە قارسى؛
ب) اۋىلشىل پاتريوتيزم تۇرعىسىنان قالا مادەنيەتىنە قارسى.
* * *
شىن قۇلشىنعان ادامنىڭ شەبەرلىگىندە شەك بولمايدى. قازاق الپىسىنشىجىلدىقتارى دا دىتتەگەنىن وقىرماننىڭ ساناسىنا جەتكىزۋ ءۇشىن نەبىر ۇتىمدى تاسىلدەردى ويلاپ تابۋدان كەندە قالمادى. كەيبىر قالامگەرلەر شىعارماشىلىق قۋاتى مەن دارىنىن وزدەرىنىڭ كونتركۋلتۋرولوگيالىق يدەيالارىن ءناسيحاتتاۋعا – قالانى عايباتتاۋعا عانا ەمەس، بۇكىل ادامزات وركەنيەتىن قۇبىجىق رەتىندە سيپاتتاۋعا باعىشتادى جانە جەتىستىكسىز بولمادى.
انتيوركەنيەتتىك، كونتركۋلتۋرولوگيالىق يدەيالاردى كوتەرۋدىڭ مىسالى جازۋشى ت.ابدىكوۆتىڭ «توزاق وتتارى جىمىڭدايدى» دەگەن جازۋشىلار اراسىندا جاقسى اتالعان پوۆەسىندە ايشىقتى كورىنىس بەردى. «امازونكانى توزاققا اينالدىرعان... كادىمگى سيۆيليزاسيا مەن مادەنيەت اپارماق بولعان «اق نيەتتى» ادامدار» دەپ كورسەتتى ول اتالعان شىعارماسىنداعى ۇنامدى كەيىپكەرىنىڭ اۋزىمەن [ابدىكوۆ ت. توزاق وتتارى جىمىڭدايدى // تش. ا.: جازۋشى، 1991. 371-ب.]. اۆتوردىڭ مۇنداعى توزاق وتتارى دەپ وتىرعانى «اق ادامداردىڭ مەكەن-تۇراعىنان قاز-قاتار جىلتىراعان عاجايىپ وتتار. ەرەكشە ساۋلەلى، سيقىر وتتار» (سوندا: 386-ب.)، دەمەك، وركەنيەتتى ەلدەر تۇراتىن قالالاردىڭ شامشىراقتارى.
اۆتور استارلى ەكسپليكاسياسىمەن وقىرمانىن ديلەمماعا اكەلىپ تىرەيدى: وركەنيەتتى قوعامنىڭ ازاماتى بولۋ كەرەك پە، الدە، وركەنيەتكە دەيىنگى داۋىردە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ەرىكتى حومو ساپيەنستىڭ وكىلى بولىپ قالا بەرگەن ءجون بە؟ وركەنيەت – توزاق، ول حالىقتاردى، ەلدەردى جۇتادى. وركەنيەتكە قوسىلماي، تابيعات اياسىندا، العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىستا، وزگەرىسسىز قالا بەرۋ ادامداردىڭ ءبىر قالىپتى، مامىراجاي ءومىرىن جالعاستىرا بەرۋىن قامتاماسىز ەتەدى. ارينە، بۇل تۇستا اۆتور وقىرماندارىنىڭ ەكىنشى جولدى قالاعانى ءجون ەكەندىگىن ەمەۋرىنمەن بىلدىرەدى.
قازاق جازۋشىلارى اسكەري تەحنيكاعا، وت قارۋعا، مۇحيت ترانسپورتىنا ەرتەرەك قول جەتكىزگەن جۇرتتاردىڭ قاۋىمدىق قۇرىلىستا نەمەسە اگرارلىق ۋكلاد جاعدايىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان تايپالار مەن حالىقتاردى باسىپ العانىن، قىرعانىن، ەزگەنىن ەڭىرەي سيپاتتاۋعا ۇيىرسەك. وسى ايعاقپەن ولاردىڭ جاۋىزدىعىن اشكەرەلەپ، وقىرمانىن ولاردان تەرىس اينالدىرماق بولدى. ۇزاققا سوزىلعان تاريحي ۇدەرىستەن راسىندا دا بولعان ءبىر وقيعانى – يسپاندىقتاردىڭ امازونكاداعى ءبىر تايپا ەلدى قىرعىنعا ۇشىراتقانىن ءبولىپ الىپ، «وركەنيەت – توزاق» دەگەن قورىتىندىنى شىعارادى. وسى ءبىر مىسالدان الىنعان ءتۇيىننىڭ قۇيرىعىنان ۇستاپ الىپ، قازاقتى تۇتاس وركەنيەتكە قارسى ايداپ سالماق بولادى.
زيالى قاۋىم ادامزات وركەنيەتىندە ورىن العان، ءبىر حالىقتىڭ ەكىنشىسىن باسىپ الۋ ايعاقتارىنىڭ استىنداعى تاريحي ماعىنانى تۇتاستاي كورە المادى. شاماسى جەتىپ تۇرسا، تاريحتا كەز كەلگەن كۇشتى حالىقتىڭ ءالسىزدى ەڭىرەتۋىنىڭ ۇردىستىلىگىن؛ سونىڭ ىشىندە ءوز بابالارىنىڭ دا ايدارىنان جەل ەسىپ تۇرعاندا تالايدى ەڭىرەتكەنىن؛ شىعىس جيھانگەرلەرىنىڭ دە باسىپ العان جۇرتتارىنا مەيىرىمدى بولا قويماعانىن ەسكەرمەدى. باتىستىڭ باسقىنشى حالىقتارىنىڭ كەلەسى ۇرپاقتارىنىڭ قۇلدىق پەن ناسىلشىلدىك سياقتى انتيادامي قۇبىلىستاردى جويعانىن، دۇنيەجۇزىلىك وتارلىق جۇيەنى ىدىراتقان دا سولار – باتىس وركەنيەتتەرى ەكەنىن، ءوز حالقىنىڭ دا تاۋەلسىزدىكتى سولاردىڭ – كەزىندە «توزاق وتتارىن جاققانداردىڭ» ۇرپاقتارىنىڭ كومەگىمەن العانىن ۇمىتىپ، اتالعان پوۆەستىڭ اۆتورى قازاقتى ولارعا مەيىلىنشە وشىكتىرمەك نيەتىن كوركەمدىك شەبەرلىكپەن جەتكىزۋگە تىرىسىپ باقتى. تاريحي وقيعالاردى زەردەلى سارالاپ الماي، قۇبىلىستى تۇتاستاي كوز الدىعا كەلتىرە الماي، ونىڭ ءمانىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ الماي، اقىرى، ودان وزىمىزگە كەلەر-كەتەردى باجايلاپ الماي، ونىڭ ءبىر ەلەمەتىنەن ءۇستىرت قورىتىندى شىعارىپ، ۇرپاقتى پروگرەسكە قارسى ايداپ سالۋعا بولمايتىن ەدى.
https://dalanews.kz/17206
(جالعاسى. باسى جوعارىدا)
