– «كەلىن»، «شال»، «كەنجە»... كوپ تالقىلانعان، كوپ شۋ دا تۋدىرعان تريلوگيا. وسى ءۇش ءفيلمدى تۇسىرۋگە باس-اياعى جەتى جىل ۋاقىت كەتىپتى. ال وعان دەيىن ويىڭىزدا قانشا ۋاقىت ءپىسىپ ءجۇردى؟ و باستا وسىلاي بولادى دەپ جوسپارلادىڭىز با، الدە سەناريي ۋاقىت وتە كەلە وزگەردى مە؟
– باسىنان سولاي جوسپارلاندى. «كەلىن»، «شال» جانە «كەنجە». ءارقايسىسى جەكە فيلم بولعانىمەن، ءبىرتۇتاس دۇنيە. ءبىرىنشى قادام – «كەلىن»، ەكىنشى قادام – «شال»، ءۇشىنشى قادام – «كەنجە». ارعى تامىرىمىزدان باستاۋ الادى. شارتتى تۇردە ءىى عاسىر دەپ قويدىم، التاي تاۋىنان ارعى اتامىز شىعىپ، تاۋدان دالاعا ءتۇستى. ياعني، قازاقتىڭ دالاسىنا. بۇل – ەكىنشى قادام. ودان كەيىن دالادان قالاعا كوشىپ كەلدىك. بۇل – ءۇشىنشى قادام. تريلوگيا وسىمەن بىتەدى.
ءبىرىنشى فيلمدەگى ەڭ نەگىزگى وي – انا. ايەلدىڭ ورنى. ءبارى شەشەدەن باستالادى. قازاقتىڭ اناسى – قاسيەتتى ۇعىم. ەكىنشى فيلم – اكە. شال. «كەنجە» دەگەن – بالا. وسىنىڭ ءبارىن بىرىكتىرگەندە وتباسى شىعادى. شەشەي، اكەي جانە ونىڭ بالاسى. بۇل يدەيا ستۋدەنت كەزىمدە ويىما كەلگەن. نەگىزىندە، كوپ ويلانىپ، تەز جازاتىن اداممىن. ۇزاق ويلانامىن. «كەلىندى» ءۇش اپتانىڭ ىشىندە جازىپ ءبىتىردىم. ءبىراق، ويدا پىسىپ-جەتىلۋىنە ۇزاق ۋاقىت كەتتى. «شالدى» دا سولاي. «شالدى» حەمينگۋەيمەن بىرىكتىردىم. ويتكەنى، «شال مەن تەڭىزبەن» ساباقتاس يدەيالارى بولدى. وسى شىعارماعا سۇيەنە وتىرىپ جازدىم سەنارييدى. ال «كەنجە» باياعىدا جازىلىپ قويعان دۇنيە. ول ءبىزدىڭ زامانداسىمىز. قازىرگى ۋاقىت. سوندىقتان، ەڭ وڭاي جازىلعانى. ويدان شىعارمايسىڭ، تاريحتى وقىمايسىڭ، مۇراعاتتى اقتارمايسىڭ، ءبارى كوز الدىڭدا تۇرعان نارسە. «كەنجە» ەڭ باسىندا جازىلعان سەناريي ەدى، ەڭ سوڭىندا ءتۇسىرىلدى.
تريلوگيانىڭ تاريحى وسىنداي. ارينە، نەشە ءتۇرلى اڭگىمە بولدى. اسىرەسە، «كەلىن» شىققاندا. ول كەزدە مەن قازاقتىڭ جاۋىنا اينالىپ شىعا كەلدىم. قازاققا جات كينو دەگەن اڭگىمە ايتىلدى، «قازاقتىڭ تاريحىن بۇرمالاما» دەپ اقىل ايتقاندار بولدى. ءبىراق، ونىڭ بۇگىنگى قازاققا قاتىسى دا شامالى. ماسەلەن، قازىرگى يتاليالىقتاردىڭ بۇرىنعى تاريحىنا قاراڭىز. مىسىرلىقتاردىڭ ارعى اتالارى – پەرعاۋىندار. سوندىقتان، «كەلىندى» تىكەلەي قازاقتارمەن بايلانىستىرۋعا بولمايتىن شىعار. ءبىراق، ول ءبىزدىڭ ارعى تاريحىمىز، ارعى تامىرىمىز ەكەنىن دە جوققا شىعارۋعا بولمايدى.
– ءسىز كينوعا كەش كەلدىڭىز. 45 جاستان كەيىن. بۇل اقىل توقتاتاتىن، ومىرگە باسقاشا كوزقاراسپەن قارايتىن مەزگىل. ەگەر ودان ەرتە كەلگەن بولساڭىز، ءوزىڭىزدى كينونارىقتىڭ قاي تۇسىنان كورەسىز؟
– مەن كينوعا ەڭ العاش 27 جاسىمدا كەلگەنمىن. ول كەزدە جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ، «لەنينسكايا سمەنا» دەگەن گازەتتە جۇمىس ىستەپ جۇرگەنمىن. ەكى جىلدان كەيىن ءبىرىنشى كىتابىم شىقتى. ول كەزدە جازۋشىلار وداعىمەن قارىم-قاتىناسىم جاقسى ەدى. ءجيى-جيى بارىپ تۇراتىنمىن. ول كەزدە بۇل شىعارماشىلىق ۇيىم كادىمگىدەي جازۋشىلار وداعى بولاتىن. سول ۋاقىتتا ءبىر گازەتتەن ماسكەۋگە كينودراماتۋرگتەر مەن سەناريستەردى وقۋعا شاقىرىپ جاتقانىن كوزىم شالدى. گوسكينونىڭ قاراماعىنداعى جوعارعى كۋرس. وسىلايشا، 1988 جىلى ماسكەۋگە كەتىپ قالدىم. 27 جاستامىن. سەناريي جازىپ، الماتىعا قايتىپ كەلدىم. ۆيكتور پۇسىرمانوۆ دەگەن رەجيسسەر بولعان. ماسكەۋدە وقىپ جۇرگەنىمدە مەنى ىزدەپ كەلگەن. ەۆرەيلەرگە سەناريي سۇراپ بارسا، «ءبىزدى قايتەسىڭ، ءوزىڭنىڭ ەۆرەيىڭ بار ەمەس پە؟» دەپ، ماعان سىلتەپتى. ءسويتىپ ىزدەپ كەلدى. سەناريي جازىپ بەرۋىمدى ءوتىندى. تاحاۋي احتانوۆتىڭ پەساسى بويىنشا، ءابىلقايىر جونىندە سەناريي جازىپ بەردىم. ول فيلم 1991 جىلى شىقتى.
– بۇل كينوسەناريست رەتىندەگى قادام عوي. ال رەجيسسەر رەتىندە؟..
– 1992-93 جىلدارى امەريكادا جۇرگەنىمدە رەجيسسەر رەتىندە العاشقى دەبيۋتىم بولدى. اقش-تىڭ يۋتا شتاتىندا سولت-لەيك-سيتي دەگەن قالا بار. مورمونداردىڭ استاناسى. سول جەردەگى كينو ماماندارىنا بىرنەشە سەناريي جازىپ بەرگەنمىن. ءبىر كۇنى كينو ءتۇسىرۋ الاڭىنا كەلسەم، رەجيسسەر ءىشىپ كەتىپتى. ستيۆ دەگەن پروديۋسەر بار ەدى، ماتەريالدى وزىمنەن ارتىق ەشكىم بىلمەيتىنىن العا تارتىپ، ءفيلمدى قولعا الۋىمدى سۇرادى. قىسقاسى، كينو الاڭىنا يتەرگەندەي ەتىپ شىعاردى. بۇل كەزدەيسوق جاعداي. مەن رەجيسسەر ەمەسپىن، نەگىزگى ماماندىعىم – كينودراماتۋرگ. ءسويتىپ باستالىپ كەتتى. بىرنەشە بەينەروليك ءتۇسىردىم. مورمونداردىڭ تاپسىرىسىمەن الەۋمەتتىك جارناما تۇرىندەگى ەكى فيلم ءتۇسىردىم. الماتىعا قايتىپ كەلگەننەن كەيىن دە سەناريي جازۋدى توقتاتقان جوقپىن. «مۇستافا شوقايدى» جازدىم. «سۆەتوچنيك» دەگەن ءبىر ءفيلمنىڭ سەنارييىن جازعان ەدىم، ول كينو بولىپ شىققاندا «كتو ۆى، گوسپودين كا؟» دەپ شىقتى. رۇستەم ءابدىراشقا «قۇراق كورپە» دەگەن ارنايى سەناريي جازىپ بەرگەنمىن. وسىلاي بىرنەشە سەناريي جازىلدى. ءسويتىپ جۇرگەندە اقتان ارىم قۇبات دەگەن قىرعىز رەجيسسەرى كەلدى. ەكەۋمىز دوس ەدىك، جاقىن ارالاساتىنبىز. سول اقتان ءبىر وقيعانى ايتتى. «كەلىننىڭ» سينوپسيسىمەن كوپتەگەن ويلارى ساباقتاسىپ تۇردى. سوندىقتان سەنارييدى جازعاندا اقتانعا بەرگەنمىن. ول باستادى دا، ءارتۇرلى جاعدايلارعا بايلانىستى تۇسىرمەي كەتتى. ءدال سول كەزدە سەرگەي ءازىموۆ «ءقازاقفيلمنىڭ» پرەزيدەنتتىگىنەن كەتىپ، ورنىنا انار قاشاعانوۆا كەلگەن. اقتان تۇسىرمەي كەتكەننەن كەيىن انار قاشاعانوۆا ءوزىم ءتۇسىرۋىمدى سۇرادى. «ماتەريالدى وزىڭنەن ارتىق ەشكىم بىلمەيدى ءارى باستاعاننان كەيىن اياعىنا جەتكىزۋ كەرەك» دەگەندى ايتتى. ءسويتىپ، كينو ءتۇسىرۋ الاڭىنا يتەرگەندەي ەتىپ شىعاردى. كەيبىرەۋلەر رەجيسسەرلىك ءۇشىن كۇرەسىپ جۇرسە، مەن ماجبۇرلىكتەن قولعا الدىم. ءسويتىپ اياق استىنان رەجيسسەر بولىپ شىعا كەلدىم.
– رەجيسسەر رەتىندە ءوزىڭىزدى قالاي باعالايسىز؟ ءسىزدىڭ بويىڭىزدا رەجيسسەرلىك قاسيەت باسىم با، الدە كينودراماتۋرگ رەتىندە مىقتىسىز با؟
– دراماتۋرگ بولا ءجۇرىپ، كوپتەگەن سەناريي جازدىم. رەجيسسەرگە بەرەسىڭ. كەيىن كينو شىققاندا قاراساڭ، كوڭىلىڭ تولمايدى. «اتتەگەن-اي!» دەيتىن تۇستارى كوپ بولادى. سەنارييدى جازعاندا ءبىر كينونى كوز الدىڭا ەلەستەتىپ وتىراسىڭ. كينو شىققاندا قاراساڭ، سەنىڭ الدىنداعى سۋرەتىڭمەن ساباقتاسپايدى، مۇلدەم باسقا جاققا كەتىپ قالادى. ەشتەڭە ايتا المايسىڭ. ويتكەنى، رەجيسسەردىڭ كوزقاراسى باسقا. بىرنەشە رەت سەنارييلەرىم ويلاعانىمداي ەمەس، مۇلدەم باسقا كينو بولىپ شىققاندا ىشىمنەن وكىنىپ ءجۇردىم. جالپى، رەجيسسەر رەتىندە بىرەۋدىڭ جازعان سەنارييىن تۇسىرە المايمىن. تەك قانا وزىمدىكىن تۇسىرەمىن. ەگەر ءبىر جەردەن قاتە كەتسە، تەك وزىڭنەن كورەسىڭ.
باعالاۋعا كەلسەك... مەنىڭ ۇستازدارىم وتە بيىك دارەجەدەگى كىسىلەر بولدى. اتاپ ايتساق، دانەليا، مەرەجكو، ريازانوۆ، ميتتا، موتىل، ۆالەريي سەمەنوۆيچ فريد. شەتىنەن سوۆەتتىك كينونىڭ بەتكەۇستارلارى. ولاردىڭ ۇستازدارى ەيزەنشتەين، دوۆجەنكولار. ءداستۇر ساباقتاستىعى وتە مىقتى. بۇلاردىڭ قاي-قايسىسى دا كينونىڭ تابيعاتىن، كينونىڭ زاڭدارىن بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن. ال سوۆەت وداعىنىڭ كينوسى وسال بولعان جوق. گولليۆۋدتىڭ ءوزى كەزىندە سولاردىڭ كينوسىنا قاراپ وتىرىپ ۇيرەنەتىن. مۇنداي ۇستازداردىڭ كوپتەگەن يدەياسى، وي-پىكىرى شاكىرتتەرىنە امانات بولىپ قالدى. ونى ءوزىم ۇنەمى ورىنداۋعا تىرىسامىن. ەڭ باستىسى – جاۋاپكەرشىلىك. وزىڭە، ءوز ىسىڭە دەگەن جاۋاپكەرشىلىك. ەشقانداي تاپسىرىسپەن جۇمىس ىستەمەۋ كەرەك. جۇمىستى قولعا الدىڭ با، ونى جوعارى كاسىبي دارەجەدە ىستەۋ كەرەك. ءوز شىعارماشىلىعىما باعا بەرە المايمىن. ءبىراق، كاسىبي دايىندىقپەن كەلگەنىم انىق.
جاۋاپكەرشىلىك دەگەننەن تۋادى، ءبىر كينوعا شامامەن ەكى جىلداي ۋاقىت كەتەدى. بۇل از ۋاقىت ەمەس. ال مەنىڭ دوسىم تيمۋر بەكمامبەتوۆ جىلىنا ءتورت كينو تۇسىرەدى. تيمۋردى جاقسى كورەمىن. ماسكەۋدە جۇرگەندە جاقىن ارالاساتىنبىز. وتە دارىندى، مىقتى جىگىت. ءبىراق، ونىڭ كينولارى جەڭىلتەك. كوبىنەسە كومپيۋتەرگە سۇيەنە وتىرىپ جاسالادى. بۇل ادامنىڭ ينتەللەكتىسىنە بايلانىستى نارسە ەمەس. مۇندا تەحنيكالىق، تەحنولوگيالىق ينتەللەكت باسىمدىققا يە بولىپ تۇر.
ءقازىر كينو ءتۇسىرۋ ەرىككەننىڭ ەرمەگىنە اينالىپ كەتتى. جاقسى كينو كورگەندە ادام قۋانۋى كەرەك. ال قازىرگى ءبىزدىڭ كينولاردى كورگەندە قۋانا المايسىڭ. ويتكەنى، دەڭگەي ءتۇسىپ كەتتى. ەلىكتەۋ كوپ. ءوز ويىمىز جوق. جۇرتتى كۇلدىرگىمىز كەلەدى. كۇلكىنىڭ ءوزى دە تۇككە تۇرمايتىن بولىپ شىعادى. ويسىز. كۇلكىنىڭ ءوزىنىڭ ار جاعىندا وي بولۋى كەرەك. ال قازىرگى كينولارداعى كۇلكى – «احا-حا، يحا-حا». بۇل دۇنيەلەر، ياعني سوڭعى جىلدارى كينو دەپ ءتۇسىرىلىپ، كينو رەتىندە كورسەتىلىپ جۇرگەن دۇنيەلەر – كينو ەمەس. بايان ەسەنتايەۆا، نۇرتاس ادامبايلاردىڭ ءتۇسىرىپ جۇرگەندەرى كينو دەۋگە كەلمەيدى. مەيلى عوي، تۇسىرە بەرسىن. ءبىراق، باسىن اشىپ الۋ كەرەك، ولاردىكى ەشقانداي دا كينو ەمەس. باسقا نارسە. جانرىن وزگەرتۋ كەرەك شىعار، بالكىم. بۇلاردىڭ ەڭ باستى ويى – اقشا جيناۋ. ال ناعىز ونەر ادامى اقشا ءۇشىن جازبايدى. مۇحتار اۋەزوۆ ابايدى اقشا ءۇشىن جازعان جوق. شاكەن ايمانوۆ، سۇلتان قوجىقوۆتار اقشانىڭ قۇنىن بىلەتىن، ءبىراق اقشا ءۇشىن جازبايتىن. ال قازىرگىلەر و باستان-اق اقشانى ءبىرىنشى ورىنعا قويادى. قازىرگى كينولاردىڭ كينو دەگەننەن گورى بيزنەس جوباعا كەلەتىنى سوندىقتان بولسا كەرەك. كينونىڭ اتى دا وزگەردى ءقازىر. كينو تۇسىرۋگە بەل بۋدىڭ با، بۇكىل جان-دۇنيەڭمەن سوعان بەرىلەسىڭ، ۇلكەن دايىندىقپەن كىرىسەسىڭ. باسىندا قورقاسىڭ. ىلعي سول. ال كينو بىتكەننەن كەيىن اۋىراسىڭ. ءوزىم ءار كينودان كەيىن 3-4 ايداي اۋىرامىن.
«شالدان» كەيىن قاتتى «اۋىردىم»
–تۋرا ماعىناسىندا ما، اۋىسپالى ماعىنادا ما؟
– كەيدە تۋرا ماعىناسىندا. «كەلىندى» تۇسىرگەننەن كەيىن جارتى جىل اۋىرىپ جاتتىم. تاۋدا ءجۇرىپ، سۋىق تيگىزىپ الدىم. «شالدان» كەيىن دە «اۋىردىم». ەشتەڭە جازا المايسىڭ، ارى-بەرى سەندەلىپ جۇرەسىڭ دە قوياسىڭ. بوس كەڭىستىكتى سەزىنەسىڭ. بىردەڭەدەن ايىرىلىپ قالعانداي بولاسىڭ. ماتەريالدان ءوزىڭدى ازەر اجىراتاسىڭ. جىبەرگىڭ كەلمەيدى. كينو دا ءبىر پەرزەنتىڭ.
– وسى ارالىقتا ءجۇرىپ «جاتتى» ءتۇسىردىڭىز. ءبىر قاراعاندا قاراپايىم، ءبىراق ايتارى كوپ فيلم رەتىندە باعالاندى. «كەنجە» ارقىلى ۆيرتۋال ءومىر سۇرەتىندەردىڭ بەتىن بەرى قاراتقىم كەلدى دەگەندەي پىكىر ايتقانسىز. «جات» ارقىلى نە ايتپاق بولدىڭىز؟ ويىڭىزدى جەتكىزىپ ايتا الدىڭىز با؟
– قازىرگى كەزدە كينوعا ادام كوپ بارمايدى. سونىڭ ىشىندە مەنىڭ كينولارىما. قازىرگى كورەرمەن «ترانسفورمەرگە» بارادى. نەمەسە «كەلينكا سابيناعا» بارادى. ونى ەسكەرمەسەڭ بولمايدى. قازىرگى نارىق زامانى – مەنىڭ جاۋىم. نەمەسە وسى زامانعا مەن جاۋمىن با، بىلمەيمىن. ارامىزدا كونفليكت بار. «جات» – مەنىڭ ديپلومدىق جۇمىسىم. شيرەك عاسىر بويى وسى سەنارييدى ساقتاپ ءجۇردىم. ۋاقىتى 25 جىلدان كەيىن كەلدى. جالپى، ەشقاشان بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەسىن كينوعا ارقاۋ ەتكىم كەلمەيدى. ەگەر جازسام، ۇلتتىڭ تاريحىنا سۇيەنە وتىرىپ، بۇكىل ادامزاتتىق پروبلەمانى كوتەرگىم كەلەدى. «جات» – ادامنىڭ جالعىزدىعى. ادام مەن قوعام، ادام مەن قۇدايدىڭ قارىم-قاتىناسى. ادام جالعىزدىقتى كوتەرە الا ما، وسى دۇنيەگە سىيىسا ما، سونى كوتەرگىم كەلدى. ومىردە بولعان وقيعا، اۋىلىمىزدا جۇماقان دەگەن كىسى بولعان. ەلدىڭ مالىن باعادى. ايىنا ءبىر رەت تاۋدان تۇسەدى دە، اۋلا-اۋلانى ارالاپ، اقشا جينايدى. ۇلكەندەر ءبىزدى بالا كۇنىمىزدە جۇماقانمەن قورقىتاتىن. «ءتىلىمدى الماساڭ، جۇماقانعا بەرىپ جىبەرەم» دەگەندى كوپ ەستيتىنبىز. جۇماقان تاۋدان ءتۇسىپ كەلە جاتقاندا بالا بىتكەن جان-جاققا قاشىپ تىعىلاتىنبىز. ال ول وزىمەن-وزى جۇرگەن كىسى. ۇلكەن مالاقايى بار، تون كيىپ جۇرەدى. ەشقاشان داۋىسىن ەستىگەن ەمەسپىن. اقشاسىن جيناپ، دۇكەنگە بارىپ كەرەك-جاراعىن الادى دا، قايتادان تاۋعا تارتىپ كەتەدى. كەيدە مەن ارتىنان اڭدىپ جۇرەتىنمىن. ءبىر قۇپيا كىسى ەدى. كەيىن وسكەندە ءبىلدىم، بۇل كىسى سوعىسقا قاتىسپاي، تاۋعا قاشىپ كەتكەن ەكەن. ءوزى بارىمتاشى. مالدى ايداپ كەتەدى دە قىرعىزعا ساتادى. قىرعىزدىڭ مالىن ايداپ اكەتىپ، مىنا جاققا ساۋدالايدى. چەكيستەر تاۋ-تاستى ارالاپ، تابا الماعان ەكەن. بالا كەزىمنەن ەسىمدە قالعان كورىنىس. سەنارييدى سول وقيعاعا سۇيەنە وتىرىپ جازدىم. اشارشىلىق كەزى، ءبارى كوممۋنيست بولىپ، كولحوزداسىپ جاتقاندا ول كىسى تاۋعا قاشىپ كەتەدى. سول تاۋدا قالادى. قوعام مەن جەكە ادامنىڭ تەكەتىرەسى. اقىرىندا ءبارىبىر قوعام جەڭىپ كەتەدى. بىزدە دە سولاي.
مەن ەشقاشان ەشقانداي شىعارماشىلىق وداققا مۇشە بولعان ەمەسپىن. ۇجىمدىق حاتتارعا قول قويمايمىن. ەگەر بىردەڭە جازۋ كەرەك بولسا، ءوز اتىمنان جازامىن. سوعان قاراپ بىرەۋلەر مەنى وپپوزيسيونەر دەپ ويلايدى. اندا-ساندا ساياسي جاعدايعا ءۇن قاتىپ، قوعامداعى وزەكتى ماسەلەلەر تۋرالى ماقالا جازاتىنىم بار. تەليەۆيدەنيەدە پىكىر ايتىپ قالاسىڭ. شۋ بولادى. سونى باسقاشا تۇسىنەتىندەر بولادى. ءبىراق، ونىڭ بارلىعى مەنىڭ جەكە تۇسىنىگىم، ومىرگە دەگەن كوزقاراسىم. مەن «نۇر وتانعا» دا قوسىلمايمىن، وپپوزيسياعا دا قوسىلمايمىن. وزىممەن-وزىم، كىسىكيىك بولىپ جۇرە بەرەمىن. ايتپاقشى، مەنى ەلگە قاراعاندا، شەتەلدە كوبىرەك تانيدى. اسىرەسە، «كەلىن» 12 گران-پري الىپ، «وسكاردىڭ» وندىعىنا ىلىككەندە تاني ءتۇستى. شەتەلدە كوپ جازىلدى. ماقتاپ جازدى. ءوز قازاعىم تۇسىنبەدى. ايتپاعاندارى جوق. مىنە، ءار ادام وزىنشە جالعىز. «جات» تا سونداي يدەيادان تۋدى.
– سوعىسقا بارمادى. قاشىپ كەتتى. ۇستاتپادى. ءبىراق، ونىسى باتىرلىق ەمەس قوي؟
– ارينە، باتىرلىق ەمەس.
– ءبىراق، سول كينودا باتىرلىق سياقتى كورىنبەي مە؟ بۇعاۋعا باسى سىيماعان دەگەندەي كوزقاراس قالىپتاسپاي ما؟
– بۇل جەردە ەكى نارسە بار. كوپشىلىكتىڭ كوزىمەن قاراعاندا، ارينە، ول ساتقىن. «ءبىزدىڭ بايلارىمىزدى سوعىسقا اتتاندىرىپ، ءوزىڭ بۇعىپ قالدىم دە!» دەپ ونى ءبىر كەيىپكەر ايتادى دا عوي. ءبىراق، مەنىڭشە، ول – باتىر. كوپكە قارسى شىعىپ، بيلىككە باعىنباي، وزىندىك جەكە پىكىرىن ۇستانۋى ناعىز باتىرلىق ەمەس پە؟! ءوزىن-وزى قوعامعا قارسى قويىپ وتىر عوي. ەگەر قارسى كەلمەسە، اتتان ءتۇسىپ قالسا، ول ءوزىنىڭ بولمىسىنان ايىرىلار ەدى. اتتان تۇسكەلى قازاق قازاقتىقتى جوعالتا باستادى. بولمىسىنان اجىرادى. ال مىناۋ اتتان تۇسپەي جۇرگەن كىسى. سوندىقتان دا ونى جاقتادىم. جالپى، بالا كەزىمنەن قاشاندا السىزدەرگە جاقپىن. ويتكەنى، كوپشىلىكتىڭ ءىسى ءاردايىم وڭ بولا بەرمەيدى.
– ال ءىلياستىڭ ەركىندىگى ونىڭ قالىپتى تۇرمىس سالتى ما، الدە ارمانى ما؟ ءىلياستى قازاق دەپ الساق، ونىڭ ەركىندىگى بار نارسە مە، الدە ارمان با؟
– ارمان شىعار. ەركىندىك، بوستاندىق – حالىقتىڭ ارمانى. ءىلياس اندا-ساندا ەلگە ءتۇسىپ، حالىققا كومەكتەسەدى عوي. ول دا ادام. ءبىراق، وسىنداي جولدى تاڭداپ الۋ ارقىلى ول بارىنەن ايىرىلعان. ماحابباتىنان، دوستىعىنان ايىرىلعان. ءوزىنىڭ شىندىعىمەن عانا قالعان. ايتايىن دەگەنىم، اقيقاتتىڭ جولىن قۋعان ادام ۇنەمى جالعىز. اباي دا سولاي ەمەس پە؟!. ءىلياستىڭ وقيعاسى تۇتاستاي مەنىڭ ويىممەن ساباقتاسىپ جاتىر. وڭبايمىز عوي...
شالدارىمىز اداسىپ جۇرسە، جاستارعا نە جورىق؟!
– «جاتتى» دا، «شالدى» دا كوپشىلىك جاقسى قابىلدادى. دەگەنمەن، باسقا فيلمدەرگە ۇقساتۋشىلار دا بولدى. مىسالى، اياعان ءشاجىمبايدىڭ «قاسقىر ادام» ءفيلمىنىڭ سەنارييىنە كەلەدى دەگەن پىكىر بولدى. نە دەيسىز؟
– ونداي پىكىردى وقىعان جوقپىن، بىلمەيمىن.
– «شال» پروكاتتا وتە تابىستى بولدى. 53 ميلليون تەڭگە تاپتى.
– بىلمەيمىن، ول «ءقازاقفيلمنىڭ» تابىسى عوي.
– جىل ءفيلمى اتاندى. ەربولات توعىزاقوۆ ۇزدىك ءارتىس اتاندى. باسقا قاي فيلم سىزگە وسىنداي تابىس اكەلدى؟
– «شالدىڭ» وقيعاسى وتە قاراپايىم. كوپشىلىككە وتە تۇسىنىكتى بولدى. سوعان قاراماستان، كەيىن رەسەنزيالاردى وقىعاندا تاڭعالعانىمدى جاسىرمايمىن. اركىم ءوزىنىڭ كورگىسى كەلگەنىن كورگەن. «شالدىڭ» ويىن ءتۇسىنۋ سونشالىق قيىن ەمەس. بىزدە شالدار كوپ تە، اقساقال از. اقساقالدىڭ سوڭى – بەلگەر. اقساقال دەگەن ۇلكەن ۇعىم. ءجاي عانا قاريا ەمەس. اقساقالدىق ينستيتۋتتان ايىرىلىپ قالدىق. اقساقال دەپ وتىرعان ادامىمىز ءوزىنىڭ جەرىندە، بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن جەردە تۇمانعا كىرىپ، اداسىپ ءجۇر. ەگەر شالدارىمىز ءوز ەلىندە اداسىپ جۇرسە، جاستارعا نە جورىق؟ اندا-ساندا كەلىپ مازارعا كىرەدى. ارۋاق قولدايدى. جول كورسەتەدى. اداسا-اداسا اۋليەاعاشقا كەلەدى. ءبارى جابىلىپ، شالعا كومەكتەسەدى. ال قاسقىر – اتا تەگىمىزدىڭ بەلگىسى. ول شالدىڭ جاۋى ەمەس، رۋحى. ءبىر كورىنىستە شال قاسقىر بولادى دا، قاسقىر ادام بولىپ كەتەدى. جالپى، ويى كوپ ەدى. ونى ەشكىم بايقامادى.
– ەربولات توعىزاقوۆ ءسىزدىڭ فيلمىڭىزدەن كەيىن شىن مانىندە جۇلدىز بولدى. كوبىنە تاسادا جۇرەتىن، شوۋلارعا شىقپايتىن ەرجان نۇرىمبەتوۆ پەن قۋاندىق قىستىقبايەۆتىڭ كەرەمەتتەي مۇمكىندىگىن كورسەتتىڭىز. بۇلاردىڭ ەكەۋىنىڭ دە كاسىبي دەڭگەيى وتە جوعارى. ءبىراق، ولار بەرىك ايتجانوۆ ەمەس، ازامات ساتىبالدى ەمەس. ولاردى كوشەدە كورگەن ۋاقىتتا تانىمايسىز. جالپى، اكتەر تاڭداۋ كەزىندە قانداي پرينسيپكە سۇيەنەسىز؟
– ەگەر سەن ءوزىڭدى كاسىبي اكتەر رەتىندە سىيلاساڭ، وندا ەشقاشان تويدا اسابا بولمايسىڭ. اكادەميالىق تەاتردا اكتەر بولىپ قىزمەت ەتەسىڭ بە، وندا ەشقانداي جەڭىلتەك سەريالعا تۇسپەيسىڭ. مەنىڭ تالابىم وسىنداي. ەرجانعا دا، قۋاندىققا دا وسىنى ىلعي ايتامىن. ال توعىزاقوۆتىڭ جاعدايى ءسال باسقاشا. ول كىسى العاشقى كينوعا تۇسكەندە 66 جاستا ەدى. ۇلكەن كىسى بولعاننان كەيىن باسقاشا قارايسىڭ. سونىڭ وزىندە دە، ايتاتىن جەردە ايتامىن. ءبىر كۇنى كوشەدە كەلە جاتسام، توعىزاقوۆ قولىنا ميكروۆولنوۆكا ۇستاپ، جارنامادا تۇر. قاتتى اشۋلاندىم. «سەن بۇكىل حالىقتىڭ «شالى» ەمەسسىڭ بە، ەندەشە مۇندايعا تۇسۋگە حاقىڭ جوق!» دەپ وزىنە ايتتىم دا. «سەريالدارعا، روليكتەرگە تۇسۋدەن باس تارتۋىڭ كەرەك. ول سەنىڭ دەڭگەيىڭ ەمەس» دەپ ايتتىم. بۇل ۇستازدارىمنىڭ ماعان قويعان تالابى. مەن دە سونى تالاپ ەتەمىن. ەگەر توعىزاقوۆ ۇلكەن ءبىر فيلمدەرگە ءتۇسىپ جاتسا، وعان قارسى ەمەسپىن. ال تاپسىرىستى، ناۋقانشىل دۇنيەلەرگە تۇسۋىنە قارسىمىن. قۋاندىق پەن ەرجان وندايدى جاقسى بىلەدى. تۇسىنەدى. ولار كاسىبي اكتەرلار. ال توعىزاقوۆ اكتەر ەمەس. ول – فۋنكسيا.
اسانالىگە ارنالىپ جازىلعان ەدى...
– بەلگىلى تەاتر سىنشىسى، مارقۇم اشىربەك سىعاي اعامىز سۇحباتتارىندا، ماقالالارىندا ەرجان نۇرىمبەتوۆ پەن قۋاندىق قىستىقبايەۆتى ۇنەمى ماقتاپ، جوعارى باعالاپ جۇرەتىن ەدى. ساحناعا ادال جىگىتتەر دەپ اۋزىنان تاستامايتىن. ءسىز اكتەر تاڭداعاندا كىممەن كەڭەسەسىز؟ كىمدەردىڭ پىكىرىنە قۇلاق تۇرەسىز؟
– اكتەر تاڭداعاندا جاننا قۋانىشيەۆا جاقسى كومەكتەسەدى. جاقىن دوسىم. قازاقتىڭ بەلگىلى اكتريساسى. «قازاقفيلمدە» اكتەرلار ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى. اكتەرلاردىڭ ءبارىن بىلەدى. ەڭ باسىندا كاستينگتى جاننا جۇرگىزەدى. 100 ادامنان 5 ادام قالعاندا مەن تاڭدايمىن.
– ياعني، ءسىزدىڭ فيلمدەرىڭىزدەن ەشقاشان تانىمال شوۋمەندەردى كورمەيمىز عوي؟
– جوق، كورمەيسىزدەر. جانناعا دا ۇنەمى وسىنى ايتامىن. ءجۇز جەردەن مىقتى اكتەر بولسا دا، سەريالداردا جىلتىڭداپ جۇرگەندەردى تۇسىرمەيمىن.
– ءسىزدىڭ فيلمدەرىڭىزگە تۇسۋگە ءوزى سۇرانعان اكتەرلار بولدى ما؟
– وندايلار كوپ. ءبىراق، اكتەردى مەن دە تاڭدامايمىن، ماتەريال تاڭدايدى. ماسەلەن، ەربولات توعىزاقوۆتى الايىق. نەگىزى، سەنارييدى و باستا ءاسانالى اشىموۆكە ارناپ جازا باستاعانمىن. «كتو ۆى، گوسپودين كا؟» دەگەن سەنارييدى دە ارنايى اسەكەڭە جازعانمىن. «اتاماننىڭ اقىرى» دەگەن ايگىلى ءفيلمنىڭ جالعاسى رەتىندە جازىلىپ ەدى. فيلم شىققاننان كەيىن كورىپ، كوڭىلىم قالدى. ويىم مۇلدە باسقا بولاتىن. سول فيلم شىقپاي قالعاننان كەيىن اسەكەڭە ارناپ تاعى ءبىر سەناريي جازاتىن بولىپ كەلىسكەنبىز. «شالدى» ول كىسىمەن اقىلداسىپ وتىرىپ باستاعانمىن. بارا-بارا قاراسام، كەيىپكەر اسەكەڭنەن الىستاپ بارا جاتىر. ونشا ۇقسامايدى. ءاسانالى اعامىز ءقازىر گلامۋرنىي شال عوي. مەنىڭ «شالىم» باسقا. كينونى تۇسىرۋگە ءۇش ايداي ۋاقىت قالدى. باسقا شالداردى قاراپ جۇردىك. اسەكەڭە ايتا الماي ءجۇرمىن. نۇرجۇمان ىقتىمبايەۆتى قارادىق. وبلىستىق تەاترلاردان دا ىزدەستىرىپ جاتتىق. ءبىر كۇنى «قازاقفيلمگە» كەلە جاتسام، توعىزاقوۆ الدىمنان شىقتى. سىپىرتقى-كۇرەك سالعان ارباسىن سۇيرەپ كەلە جاتىر ەكەن. امانداستىق. تاشكىسىن سۇيرەپ، ءوتىپ كەتتى. ارتىنان قاراسام، جاس بالا سياقتى. بويى دا الاسا عوي ءوزىنىڭ. «قاسىمىچ!» دەپ ەدىم، جالت قارادى. كەرەمەت فوكۋس بولدى. بەتى ءاجىم-اجىم، جالت قارادى. توقتاتىپ الىپ، قاسىنا باردىم. «كىتاپ وقيسىڭ با؟» دەيمىن. «وقيمىن» دەيدى. «حەمينگۋەي دەگەن جازۋشىنى ەستۋىڭ بار ما؟» دەيمىن. تەمەكىسىن بۇرقىراتىپ: «ۆووبششە-تو ون موي ليۋبيمىي پيساتەل»، – دەيدى. «شال مەن تەڭىزدى» دە وقىعان ەكەن. مىنە، ەندەشە! بۇل كەزدەيسوقتىق ەمەس دەپ ويلادىم دا، سەنارييدى وقۋعا بەردىم. 1-2 كۇننەن كەيىن كەزدەستىك. وقىپتى. قالاي ەكەنىن سۇراسام، «جاقسى» دەپ ارى قاراي كەتىپ بارا جاتىر. توقتاتىپ الدىم. سويلەستىك. ءوزى كينوشنيك. تاجىريبەسى مول. دالادا جۇرگەن ادامدار كينوعا تۇسكىسى كەلەدى عوي. ال مىنا كىسى كينونىڭ تابيعاتىن بىلەدى، تۇسكىسى كەلمەيدى. ات-تونىن الا قاشتى. ارەڭ كوندىردىك. كينوپروبا شىققاننان كەيىن قاراسام، ىزدەگەنىم وسى شال. تۋرا سەنارييدەگى شال. ەندى اسەكەڭە بارىپ ايتۋ كەرەك بولدى. سۇمىرەيىپ باردىم. «اسەكە، رەنجىمەڭىز. بۇل ءسىز ەمەس، باسقا شال»، – دەپ ءتۇسىندىرىپ ايتتىم. اسەكەڭ اشۋلاندى. بۇل جەردە كوڭىلجىقپاستىققا سالىپ، اسەكەڭدى تۇسىرسەك، فيلم شىقپاس ەدى. سونى ءتۇسىندىرىپ ايتۋعا ءتىلىم جەتپەدى. ءبىراق، فيلم شىققاننان كەيىن ءاسانالى اعامىز مويىندادى، ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى. «شالعا» «قۇلاگەردى» ءوزى بەردى.
– نەگە ينتەللەكتۋالدىق كينو شىعارۋ ازايىپ بارادى؟ مىسالى، «اماناتقا» ەشكىم بارمادى دەپ ايتۋعا بولادى. ادەتتە بۇرىندارى كىتاپ وقيتىن ادامدار كينوعا بارادى دەلىنەتىن. ءقازىر كينوعا كىمدەر بارادى؟
– كينونىڭ تابيعاتى وزگەردى. كينو وزگەرگەننەن كەيىن كورەرمەن دە وزگەردى. ءقازىر كينوعا باراتىنداردىڭ جاسى 14-24 جاس ارالىعىندا. ەڭ نەگىزگى كورەرمەن وسى. تينەيدجەرلەر بارادى. 12 جىل شەتەلدە تۇردىم عوي. دامىعان ەلدەردە تەك فەللينينىڭ، باسقا دا اتاقتى رەجيسسەرلاردىڭ عانا كينوسىن كورسەتەتىن ارنايى كينوتەاترلار بار. ال كوپشىلىك «ترانسفورمەرگە» بارادى، «اۆاتارعا» بارادى. ولارعا نە كەرەك؟ ءبىر جارىم ساعات ميىن ءوشىرىپ تاستاۋى كەرەك. كەيبىر رەجيسسەرلارىمىز بۇرىن 1 مينۋتتىق جارناما ءتۇسىرىپ جۇرسە، ءقازىر ءبىر جارىم ساعاتتىق جارناما تۇسىرەتىن بولدى. وندايعا مەن بارمايمىن. قازىرگى كينونى كورە المايمىن. ءوزىمنىڭ 150 كينودان تۇراتىن ءتىزىمىم بار. سولاردى اينالىپ كەلىپ قاراپ وتىرامىن. ونىڭ ىشىندە شەتەلدىڭ مىقتى دۇنيەلەرىمەن قاتار، ءوزىمىزدىڭ شاكەن اعامىزدىڭ فيلمدەرى دە بار، «كوكسەرەك» بار. سول ارقىلى ءوزىمنىڭ ىشكى تازالىعىمدى ساقتاعىم كەلەدى. ال قوقىم-سوقىمعا ءبىر كىرسەڭ، ودان قايتىپ شىعا المايسىڭ. بىلعانىپ قالاسىڭ. كوزقاراسىڭ بىلعانادى. قازىرگى زاماننىڭ كىتاپتارىن وقىمايمىن، قازىرگى زاماننىڭ كينوسىنا بارمايمىن. كلاسسيكانى وقيمىن. ەسكى سپەكتاكلدەردى كورەمىن. قازىرگى زاماننىڭ ەستەتيكاسىن مۇلدەم قابىلداي المايمىن.
– بالالارىڭىزبەن وتىرىپ كينو كورمەيسىز بە؟
– جوق، كورمەيمىن.
– ال بالالارىڭىزعا قانداي كىتاپ وقىپ، قانداي كينو كورۋ جونىندە ءوز پىكىرىڭىزدى تاڭاتىن كەزىڭىز بولا ما؟
– ايتپايمىن. بىر-ەكى رەت قانا بولمايتىن شوۋلاردى كورىپ وتىرعاندارىندا تەلەديداردى ءوشىرىپ تاستادىم. بار قارسىلىعىم سول بولدى. وزدەرى كەڭەس سۇراماسا، ءوزىم ەشتەڭە ايتپايمىن. ءتىپتى، بالالارىم مەنىڭ نەمەن اينالىساتىنىمدى دا ونشا تۇسىنە بەرمەيدى عوي دەيمىن. وتكەندە كوشەدە بىرەۋلەر مەنىمەن سۋرەتكە تۇسسە، كىشى قىزىم «وني چەگو وت تەبيا حوتيات؟» دەپ جاتىر. ءوز پىكىرىمدى تاڭبايمىن. ينتەرنەتتە كوپ وتىرماۋدى عانا وتىنەمىن. كوبىرەك بىرگە قىدىرۋعا تىرىسامىن. اۋىل جاققا اپارامىن. ءبىر بىلەرىم، قازىرگى زاماننىڭ بالاسى مۇلدەم باسقا.
– ءدال قازىرگى جاعدايدا ءبىلىم ءمينيسترى بولساڭىز، نە ىستەر ەدىڭىز؟ مادەنيەت ءمينيسترى بولساڭىز شە؟
– اسىلىپ ولەتىن ەدىم... بىزدە مادەنيەت بار ما؟ ءبىلىم بەرۋ دەيسىز، ءبىلىمنىڭ ءوزى جوق قوي بىزدە! ءبىلىم بەرۋ سالاسى تۇرالاپ تۇر. ءبىلىمدى جاستار بار، ءبىراق جالپى كوپشىلىكتىڭ دەڭگەيى وتە تومەن. قازىرگىلەر كەز كەلگەن نارسەنى گۋگلدان ىزدەيدى. بۇل قورقىنىشتى ۇرپاق.
– الداعى جوسپارىڭىز... نە تۇسىرەسىز؟
– بىرنەشە دايىن سەناريي بار. ءبىراق، اقشا جوق. ءقازىر بىزگە مينيسترلىك اقشا بەرمەيدى. ولاردىڭ جوسپارى باسقا. سول، قالدىرىپ كەتكەن جەرلەرىندە وتىرمىز... بولاشاقتا كينو تۇسىرەمىن بە، تۇسىرمەيمىن بە، بىلمەيمىن. ءبارى قيراپ جاتسا، نەمەنەگە جەتىسىپ كينو تۇسىرەمىز؟ ءقازىر «وستوروجنو، كوروۆا!» دەگەن سياقتى نارسەلەردى ءتۇسىرۋ كەرەك. مەن وندايدى تۇسىرە المايمىن. وندايعا «قابىلەتىم جەتپەيدى»...
اڭگىمەلەسكەن جۇلدىز ءابدىلدا
دەرەككوزى: kitap.kz
