كىتاپ ماعان تاقتان دا ارتىق
ۋ. شەكسپير
تاريحتا كوپتەگەن بۇرمالاۋشىلىق كەزدەسەتىنى جاسىرىن ەمەس، سولاردى اشكەرەلەۋمەن، ادىلدىكتى قالپىنا كەلتىرۋمەن ۇلى عۇلامالاردىڭ كوپشىلىگى اينالىسقان. سولاردىڭ ءبىرى - م.شوقاي اتى اڭىزعا اينالعان ەگيپەتتەگى اتاقتى الەكساندريا كىتاپحاناسىنىڭ ورتەلۋى جايلى قاۋەسەتتى زەرتتەۋگە دەن قويدى. بۇل ماسەلەنىڭ اق-قاراسىن انىقتاۋ بىزگە، قازاقتارعا، وتە قاجەت. سەبەبى، وتىرار كىتاپحاناسىنىڭ كولەمى جاعىنان الەمدەگى ەكىنشى كىتاپحانا بولىپ سانالاتىنى بارشاعا ايان. سونىمەن قاتار، اتاقتى الەكساندريا كىتاپحاناسىنىڭ ورتەلۋىن بۇكىل حريستيان الەمى مۇسىلماندارعا جابا سالعاندىعى دا داۋ تۋدىرادى.
[caption id="attachment_10215" align="alignleft" width="98"]
ەرەنعايىپ وماروۆ[/caption]
ەرەنعايىپ وماروۆ،
قاينار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى، اكادەميك
[caption id="attachment_10211" align="alignright" width="418"]
الەكساندريا[/caption]
الەكساندريا كىتاپحاناسىن كىم ورتەگەن؟
الدىمەن ەكىنشى ماسەلەنى قاراستىرايىق. م. شوقاي بۇل جايلى: «بۇعان تۇركيالىق باۋىرلارىمىزدىڭ جاۋاپ بەرۋ، بەرمەۋى، جاۋاپ بەرسە، قالاي بەرەرى بىزگە بەيماعلۇم» دەپ رەنىش بىلدىرەدى دە، ودان ءارى بىلاي دەيدى: «الەكساندريا كىتاپحاناسىن حاليفا ءامىردىڭ ورتەگەندىگى تۋرالى حيكايا بۇكىلدەي جالعان. «تاڭ» گازەتىنىڭ 1923 جىلعى 30 ناۋرىزداعى سانىندا جاريالانعان فرانسيا عىلىم اكادەمياسىنىڭ راپورتىندا (Academie des inscriptions et belles- Lettres) ايتىلعاندارعا قاراعاندا، بۇل وقيعا العاشقى ءداۋىر تاريحشىلارىنا بەيماعلۇم. ول تەك 12 عاسىردىڭ ورتاسىندا عانا پايدا بولعان». ياعني، ودان بۇرىنعى قۇجاتتاردا كەزدەسپەيتىن سەبەبى دە سوندىقتان بولار.
ەندەشە، الەكساندريا كىتاپحاناسىن كىم، قاشان ورتەگەن دەگەن سۇراق تۋادى. ورىس تىلىندەگى بروكحاۋز-ەفرون سوزدىگىندە (1891) بىلاي دەلىنگەن: «…الەكساندريا كىتاپحاناسىنىڭ بۇكىل ريم، گرەك، ءۇندى جانە مىسىر ادەبيەتىن ساقتاعان ەڭ ۇلكەن بولىگى ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىن 48-47 جىلداردا يۋليي سەزار مەن مىسىرلىقتار اراسىنداعى سۇراپىل سوعىس كەزىندە ورتەنىپ كەتكەن… كىتاپحانانىڭ ەكىنشى ءبولىمى، ياعني پتولومەي زامانىندا جيناقتالعان شاعىن كىتاپحانا فەودوسيا داۋىرىنە دەيىن ساقتالعان. ونى باسقارىپ تۇرعان سەرافيم ەرتەدەگى مىسىرلىق المانداردىڭ ءبىرىنىڭ عيبادات ەتۋىنە كەكتەنىپ، پارتريارح تەوفيلدىڭ ۇگىتتەۋىمەن سەرپيون ماحاللاسىنا شابۋىل جاساعان جاۋىز حريستياندار جاعىنان ورتەلگەن بولاتىن (391 ج.). سونىمەن اتاقتى عىلىم قازىناسى ءامىر اسكەرلەرىنىڭ 642 جىلعى جورىعىنان ەمەس، حريستيانداردىڭ شابۋىلىنان ويراندالعان».
قازىرگى زامانداعى عىلىمدا دا، نە اراب باسقىنشىلىعى كەزىندەگى ويران مەن تالان-تاراج تۋرالى كوپ جازعان يوانن نيكيۋسكيي دە، نە وزگە ءبىر يسلامعا قارسى حريستيان تاريحشىسى دا كىتاپحانانىڭ ورتەنگەنى تۋرالى دەرەك كەلتىرمەيدى. سوندىقتان، كىتاپحانانىڭ جويىلعاندىعىن بەلگىلى ءبىر وقيعامەن بايلانىستىرۋ مۇمكىن ەمەس جانە بۇعان پۇتقا تابىنۋشىلار، حريستياندار نەمەسە مۇسىلماندار كىنالى دەپ كەسىپ ايتۋ قيىن. بۇل تۋرالى ناقتى پىكىر جوق. ماسەلەن، پلۋتارح سەزاردى، ەدۋارد گيببون حريستيانداردى، گريگوريي بار-ەبرەي مۇسىلمانداردى كىنالايدى، ال بريتان ەنسيكلوپەدياسىنىڭ اۆتورلارى بار كىنانى ريم يمپەراتورى اۆرەليانعا ارتادى.
سونىمەن، م.شوقاي بۇكىل مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ اتىنان ۇلكەن تاريحي بۇرمالاۋشىلىقتى عىلىمي تۇرعىدان تۇزەتتى.
ەندى قازاققا قاتىستى دەگەن جەرىنە توقتالايىق! م. شوقاي تاعى ءوز ءسوزىن جالعاستىرا كەلە، بىلاي دەيدى: «كورىپ وتىرسىزدار، الەكساندريا كىتاپحاناسى الەكساندريا قالاسىن ارابتاردىڭ جاۋلاپ الۋىنان 250 جىل بۇرىن، «پاتريارح تەوفيل باستاعان حريستياندار قولىمەن ورتەلگەنى تۋرالى اڭىز 12 عاسىردىڭ ورتالارىندا تۋىلدى» دەگەنىن ەسكە الىڭىز. XI-XII عاسىرلاردا باتىستاعى حريستيانداردىڭ شىعىستاعى يسلامعا قارسى كرەست جورىقتارى بولعانىن ورتا مەكتەپتىك ءبىلىمى بار كەز كەلگەن ادامنىڭ بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس. XII عاسىردىڭ ورتاسى ەكىنشى كرەست جورىعىنىڭ سوڭى مەن ءۇشىنشى كرەست جورىعىنىڭ ارالىعىنا تۋرا كەلەدى. ەكىنشى كرەست جورىعىندا حريستياندىق ەۋروپا ساتسىزدىككە ۇشىرادى. شابۋىل جاساۋشىلار داماسكىنى قورشاپ العانىمەن، جەڭىلىسكە تاپ بولىپ، كەرى شەگىنۋگە ءماجبۇر بولعان ەدى. مىنە، سول كەزدە حريستيانداردىڭ مۇسىلماندارعا قارسى وشپەندىلىگىن ارتتىرۋ ماقساتىمەن «الەكساندريا كىتاپحاناسىنىڭ ءامىر تاراپىنان ورتەلۋى» تۋرالى جالعان اڭىزدى ويدان شىعارىپ تاراتۋ قاجەتتىلىگى تۋعان بولسا كەرەك». جوق، بۇل جالاعا سەنۋگە بولمايدى، كىتاپحانانى مۇسىلماندار ورتەدى دەپ جالا جابۋدىڭ سەبەبى، بۇنداي ناشار پيعىل يسلام ءدىنىن مۇقاتۋ، مۇسىلمانداردى وركەنيەتى جوق حالىقتار دەپ كورسەتۋ ءتارىزدى شولاق ويلى ادامدار پىكىرىنەن تۋىنداعان بولۋى مۇمكىن.
وتىرار كىتاپحاناسىندا قانشا كىتاپ بولدى؟
[caption id="attachment_10212" align="alignleft" width="281"]
استاناداعى وتىرار كىتاپحاناسى[/caption]
لوگيكا دەگەن عىلىم بار، سوعان جۇگىنسەك، وسى تۇستا وركەنيەتكە قاتىستى ۇلكەن عىلىمي جاڭالىقتىڭ كوزى اشىلايىن دەپ تۇر. سونىمەن، اتاقتى الەكساندريا كىتاپحاناسى 391 جىلى ورتەلگەن بولسا، ال وتىراردى شىڭعىسحان 1220 جىلى قيراتقانى بەلگىلى. وتىرار كىتاپحاناسى ورتەنبەسە دە، تاعدىرى جاناشىرلىق كەيىپتە. حالىقتىڭ كىتاپحانانى جاقسى كورگەندىگىنە تاڭدانباسقا بولمايدى. باستارىنا قاتەر ءتونىپ تۇرعانىنا قاراماستان، كىتاپتاردى جەر استىندا ورنالاسقان قۇپيا ۇڭگىر-قالاشىققا (كاتاكومبا) تىققاندارى- تاريحتىڭ الدىندا جاساعان ۇلكەن ەرلىك، ۇرپاقتىڭ كەلەشەگىنە دەگەن رياسىز قامقورلىق. ءفيردوۋسيدىڭ «شاحناما» كىتابىندا باتىردىڭ جەر استىنداعى ۇڭگىرلەرمەن قورشالعان قالادان شىعىپ كەتكەنى جازىلدى. ءتىپتى گەرودوتتا، پارسىلاردىڭ پاتشاسى كير ورتا ازيا قالالارىن باسىپ العاندا، حالىق سونداي ۇڭگىرلەر ارقىلى قۇتىلىپ كەتەتىن، بايلىقتارىن تىعىپ قوياتىن دەپ جازعان. كەيىن پارسىلاردىڭ ءبىر پاتشاسى قىزىلوردا جاقتاعى ەسكى قالالاردىڭ ءبىرىن قازىپ، ۇلكەن قازىنا تاپقان. سول قازىنانى 12 جىل قاتارىنان قازىپ يرانعا تاسىعان ەكەن، مىنە، قانداي مول بايلىق!
ال، دالەل رەتىندە، وسىدان شاماسى 30 جىل بۇرىن، نە ودان ەرتەرەكتە، قوي باعىپ جۇرگەن ءبىر شوپاننىڭ ءيتى ۇڭگىردەن سىرتى تەرىمەن قاپتالعان اراب تىلىندە جازىلعان كونە كىتاپ تاۋىپ العان. ۇمىتپاسام، شوپاننىڭ اتى نۇرماعانبەت، كىتاپتى وتىرار قالاشىعىنىڭ قاسىنان تاپقان، ياعني، سول كىتاپحانانىڭ كىتابى بولۋى ابدەن مۇمكىن. افريكاداعى مالي مەملەكەتىندە تۋارەگ دەگەن كوشپەندى حالىق بار، سولاردىڭ استاناسى بولعان تۋمبۋكتۋ قالاسىندا دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ءبىرىنشى ۋنيۆەرسيتەت اشىلعان بولاتىن. سول تۋارەگ حالقى وسى كۇندەرى دە كىتاپتارىن ءار جانۇيا، ءار جەردە، دالاداعى قۇمدا ساندىققا سالىپ، جەرگە كومىپ ساقتايدى ەكەن. وسىنىڭ ءبارىن مىسال ەتىپ جاتقان سەبەبىم، وتىرار كىتاپتارى دا ساقتاۋلى، جەر استىندا كومىلىپ جاتىر. سوندىقتان، وتىرار كىتاپحاناسىن ىزدەۋ جۇمىستارىن كۇشەيتە ءتۇسۋ كەرەك، وعان سونشالىقتى كوپ اقشا كەتپەيدى دەپ ويلايمىن.
سونىمەن، وتىرار كىتاپحاناسى 1220 جىلى كومىلسە، ال الەكساندريا كىتاپحاناسى 391 جىلى ورتەلگەن بولسا، وسى ەكى ارالىقتا (830 جىل) ۇلكەن كىتاپحانا وتىراردا عانا بولعان!
دەگەنمەن اسىقپايىق، وتىرار مەن ونىڭ كىتاپحاناسى قاي كەزدەن باستاپ ءومىر سۇرگەن ەكەن؟ وتىرار شامامەن V عاسىردا بەلگىلى بولا باستاعان. ەكىنشى جاعىنان تارازعا 2000، سايرامعا 3000 جىل دەپ ەسەپتەسەك، وتىراردىڭ دا جاسى سول شامالاس بولار، ياعني، كەمى ەكى مىڭ جىل. سەبەبى وتىرار ەڭ قولايلى جەردە، ارىستىڭ سىرداريا وزەنىنە قۇيار جەرىندە ورنالاسقان. ول كىتاپحانا ساقتالسا، ونداعى كىتاپتار – ۆاۆيلوننىڭ قىشتان كۇيدىرىلگەن تاس كىتاپتارىنان باستاپ، تۇرىك، پارسى جانە جۇڭگو تىلىندەگى كىتاپتار بولۋى مۇمكىن. ارابتار مۇسىلماندىقپەن قاتار، اراب تىلىندەگى كىتاپتاردى الا كەلگەن. جۇڭگو تىلىندەگى كىتاپتاردى عۇندار وقي العان جانە عۇنداردىڭ وزدەرى دە ەجەلگى تۇرىك، عۇنداردىڭ تىلىندە كىتاپ جازىپ، گەوگرافيالىق كارتا سىزعان. سوڭعى عىلىمي جاڭالىقتارعا سۇيەنسەك، قاڭلىلاردىڭ ءوز جازۋى بولعان جانە العاشقىدا ولاردا قىشقا جازىپ كۇيدىرىپ ساقتاعان. بۇلارعا ساقتاردى قوسىڭىز، ولار تۇرىكشە جانە پارسىشا بىلگەن.
ورىستىڭ كنيگا دەگەن ءسوزى كىتاپ سوزىنەن شىققانىن بىلەمىز. قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تيپوگرافياسى شىعارعان ءحىح عاسىرداعى 400 كىتاپتىڭ تەڭ جارتىسى تازا قازاق تىلىندە باسىلعان ەكەن.
[caption id="attachment_10213" align="alignright" width="396"]
كونە كىتاپتار[/caption]
ەڭ ۇلكەن كىتاپحانا قايدا؟
سونىمەن، «كوشپەندىلەر كىتاپ جازدى ما؟» - دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى. جاۋاپ – يا، ولار كىتاپ جازدى. مۇنداي كەسىمدى جاۋاپ فرانسۋز عالىمدارى دەلەز بەن گۆاتاري قۇرعان «نومادولوگيا تەورياسىنان» (كوشپەندىلەر تەورياسىنان) كەلىپ شىعادى. ولار بىلاي دەيدى: «ءبىز تاريحتى وتىرىقشى تۇرمىس سالتىن ۇستانعان ادامنىڭ كوزقاراسى تۇرعىسىنان جازامىز... تاريح ەشۋاقىتتا سىرتقى دۇنيەنى تۇسىنبەگەن». مۇمكىن، نومادولوگتار دۇرىس ايتاتىن بولار، تاريحتى، ءتىپتى، جالپى كىتاپتى قازاق دالاسىندا قالانى مەكەندەگەن وتىرىقشى قازاقتار جازۋلارى مۇمكىن عوي.تاريحشى ۋ.شالەكەنوۆتىڭ پىكىرىنشە، قازاقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى وتىرىقشى بولعان جانە قالالاردا تۇرعان. سونىمەن ەرتەدەگى قازاقتار كىتاپ جازعان، كوپ جازعانى سونشالىق، جازۋعا ارنالعان جاڭا ماتەريالدى ويلاپ تابۋعا تۋرا كەلگەن. بۇرىن نەگىزىنەن تەرىگە جازاتىن، ونداي كىتاپتار اۋىرلاۋ كەلەدى. بۇعان ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ باسىندا قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە، تارازدا قاعازدىڭ ويلاپ تابىلعانى دالەل بولا الادى. شاماسى، قاعازدى الەمدەگى ەڭ ءىرى كىتاپحانا ورنالاسقان وتىرار قالاسىنا جاقىنداۋ جەردە دايىنداعان بولار. سونداي-اق، Vءى عاسىردا ارال تەڭىزىنىڭ سولتۇستىگىندەگى ەل بيلەگەن ساقتاردىڭ پاتشايىمى اققاعاز تۋرالى دا مالىمەت بار. اققاعاز – قازاق تىلىندە دە «اق قاعاز» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. ولاي بولسا، قاعازدى قازاقتار قولدانعاندىقتان، ولارعا تانىس بولىپ تۇر عوي! اق قاعازبەن قاتار جاسىل، كوك، سارى ياعني ءتۇرلى ءتۇستى قاعازدا دايىندالعان بولار. بالاعا ەسىمدى اتا-اناسى نەمەسە رۋدىڭ ۇلكەندەرى قوياتىنىن ەسكەرسەك، قازاقتار ءىىى-V عاسىرلاردا-اق قاعازدى بىلگەن بولىپ شىعادى. ساقتار پاتشايىمى اققاعاز تۋرالى جۇڭگو دەرەككوزدەرىمەن تانىسقان تانىمال فرانسۋز عالىمى ە. شاۆان جازعان. ارينە، كىتاپتار نەگىزىنەن جىبەك جولىنىڭ كومەگىمەن جينالعان.
ال ەندى تىم باتىل شەشىم ايتار بولساق، الەكساندريا كىتاپحاناسىنىڭ باسىم بولىگىنىڭ ورتەلۋى ب.د.د. 47 جىلعا تيەسىلى ەكەنىن ەسكەرسەك، ورتتەن امان قالعان كىتاپتارى بار بولعان كۇننىڭ وزىندە، وتىرار كىتاپحاناسىنىڭ قورىنان از بولۋى مۇمكىن. ولاي بولسا، وتىرار كىتاپحاناسى 1000-1200 جىل شاماسىنداي ۋاقىت دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ۇلكەن كىتاپحانا بولعان! مىڭ جىل دەگەن از ۋاقىت ەمەس
وتىرارعا دەيىن دە، ودان كەيىن دە قازاق جەرىندە كىتاپحانالار بولعاندىعى بەلگىلى. ورىس پاتشاسى پەتر ءبىرىنشى ۇيىمداستىرعان ەكسپەديسيا 3 عاسىر بۇرىن سەمەي قالاسىنىڭ ماڭىنان ساقتاردىڭ جازعان كىتاپتارىنىڭ 3000 داناسىن تاپقاندىعى سوزىمىزگە دالەل. ول كىتاپتار كوك قاعازعا اق ارىپتەرمەن جازىلعان ەكەن. كىتاپتار تۇپتەلگەن، سوندىقتان سالماعى اۋىر بولعاندىقتان، ۇشەۋىن عانا الىپ كەتكەن ەكەن، ولاردىڭ كوشىرمەسى پاريجگە جىبەرىلىپتى. قالعان 2997 كىتاپتىڭ تاعدىرى بەلگىسىز دەلىنگەن (ينتەرنەتتەگى «ۆيكيپەديا ەنسيكلوپەدياسىنان»). ءبىر جەردەن 3000 كىتاپ تابىلسا، ول جەردە كىتاپحانا بولدى دەگەن ءسوز!
اتاقتى الەكساندريا كىتاپحاناسىن ەگيپەتتەگى الەكساندريا قالاسىندا ماكەدونسكييدىڭ بۇيرىعىمەن اتاقتى پتولەمەي II ب.ز.د. III عاسىردا سالدى. ول دا سەبەپسىز ەمەس، زۇلقارنايىن ورتالىق ازيانى جاۋلاپ العانىندا كىتاپحانالاردى كورىپ، تامسانىپ قىزىققان بولار؟! ولاي دەيتىنىم، العاشقى كىتاپحانانى شۋمەرلەردى 600 جىل بيلەگەن ءبىزدىڭ دالادان شىققان كوشپەندىلەر – قاسسيتتەر (قاسساقتار) ويلاپ تاپقان.
جوعارىدا ايتىلعانداردى قورىتا كەلە، ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ باسىنان باستاپ وتىرار قالاسى دا، كىتاپحاناسى دا كوتەرىلە باستاعان. جارايدى، 341 جىلعا دەيىن كىتاپحانا كىشكەنتاي بولدى دەپ ەسەپتەيىك، ەكىنشى ورىندا بولعان شىعار. ءبىراق الدەكىمنىڭ سول كىتاپتاردى سالىستىرىپ سانادى دەگەننىڭ ءوزى كۇماندى. الەكساندريا كىتاپحاناسى 391 جىلى ورتەلگەن بولسا، وتىرار كىتاپحاناسى سول جىلدان باستاپ بەرى قاراي، ياعني 830 جىلداي الەمدەگى ەڭ ۇلكەن كىتاپحانا بولىپ تۇرعان! ال ەندى تىم باتىل شەشىم ايتار بولساق، الەكساندريا كىتاپحاناسىنىڭ باسىم بولىگىنىڭ ورتەلۋى ب.د.د. 47 جىلعا تيەسىلى ەكەنىن ەسكەرسەك، ورتتەن امان قالعان كىتاپتارى بار بولعان كۇننىڭ وزىندە، وتىرار كىتاپحاناسىنىڭ قورىنان از بولۋى مۇمكىن. ولاي بولسا، وتىرار كىتاپحاناسى 1000-1200 جىل شاماسىنداي ۋاقىت دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ۇلكەن كىتاپحانا بولعان! مىڭ جىل دەگەن از ۋاقىت ەمەس. ريم يمپەرياسىنان دا ۇلكەن. ولاي بولسا، نەگە عىلىم بۇل ماسەلەنى بىلە تۇرا ءسوز ەتپەگەن دەگەن وي تۋادى. مەنىڭ ويىمشا، عالىمداردىڭ كوپشىلىگى ءۇشىن بۇل ءبىر كىشكەنتاي ماسەلە سياقتى، سونى زەرتتەپ اۋرە بولعىلارى كەلمەيدى. مەنىڭ ءوزىم دە ەكىنشى ورىننىڭ ءوزى دە وتىرار كىتاپحاناسى ءۇشىن تومەن ەمەس قوي دەپ ويلادىم با، كىم ءبىلسىن. ءبىراق ءبىر ماقالامدا ەڭ ۇلكەن كىتاپحانا وتىراردا بولعان دەپ باتىلداۋ جازىپ جىبەرسەم دە، ناقتى دالەلدەر كەلتىرە الماعان ەدىم، ونداي ماقساتىم دا بولمادى.
[caption id="attachment_10214" align="alignleft" width="267"]
ءال-فارابي بەدەرلەنگەن اقشا[/caption]
ءبىرىنشى ۇستاز كىم؟
جالپى، وسى ەكىنشى دەگەننەن شىعادى، تاريحتى زەرتتەپ، جازاتىنداردىڭ كوپشىلىگى ەۋروپالىقتار، ال ءبىزدىڭ تاريحتى بولشيەۆيكتەر قۇراستىردى. ارينە، ولار بىزگە ءبىرىنشى ورىندى قيمايدى. ءال-فارابيدى «ەكىنشى ۇستاز» دەپ جۇرگەندەرى دە كەزدەيسوق ەمەس-اۋ وسى؟ ونىڭ ءبىر ەڭبەگىنىڭ اتىندا «ەكىنشى ۇستاز» دەگەن ءسوز بار ەكەن-مىس، سوندىقتان ونى سولاي اتاپ كەتكەن دەگەن بولجام بار. ال وسى «ەكى» ءسوزى قايدان شىققان؟ تۇرىك تىلىندەگى جۇمىستارىندا ءفارابيدىڭ سامانيد مەملەكەتىندە بولىپ قايتقاندىعى ايتىلادى. ا.ابنان XV ع. مۋللا ءلۋتفيدىڭ «كاشف ءاز-زۋنۋن» كىتابىنا سۇيەنىپ، فارابي ءوز وتانى تۇركىستاندا جۇرگەندە سامانيد مانسۋر يبن نۋحتىڭ وتىنىشىمەن «ءات-تاعليم ءاس-ساني» («ەكىنشى ءتالىم») ەڭبەگىن جازعانىن ايتادى. ءفارابيدىڭ اريستوتەلدەن كەيىنگى «مۋعالي ءاس-ساني»، ياعني (ەكىنشى ۇستاز) اتانۋى ءدال وسى جاعدايمەن بايلانىستىرىلادى. مەن بۇل جەردە «ءات-تاعليم ءاس-ساني» – «ەكىنشى تاربيە» دەگەن ماعىنادا ايتىلعان دەپ ويلايمىن. «ءات-تاعليم ءاس-ساني» كىتابى «سيۋان ال-حيكما» يسفاھان كىتاپحاناسىندا ساقتالعان، يبن سينا فيلوسوفيا ماسەلەلەرىن وسى كىتاپتان وقىعان. ءبىرىنشى ۇستاز دەپ جۇرگەندەرى – اريستوتەل، ول نەگىزىنەن الەكساندر ماكەدونسكييدى عانا وقىتتى عوي. ونداي كۇن كورىس ءۇشىن ءبىر كىسىنى وقىتقان عالىمدار جەتىپ جاتىر. 1997-98 جىلدار اراسىندا الماتىدا وتكەن عىلىمي كونفەرەنسيادا ءبىر اراب عالىمى، اتى ەسىمدە قالماپتى، ءال-فارابيدى ءبىز ءبىرىنشى ۇستاز دەپ ەسەپتەيمىز دەگەنى بار. ءال-فارابي دە، ياسساۋي دا وسى وتىرار كىتاپحاناسىنان ءبىلىم العاندار. سول زامانداردان قازاق دالاسىنان شىققان 40-تان اسا عۇلامانىڭ اتى تاريحتا قالعان، قانشاسىنىڭ اتى بىزگە جەتپەدى.
سونىمەن ەرتەدەگى قازاقتار كىتاپ جازعان، كوپ جازعانى سونشالىق، جازۋعا ارنالعان جاڭا ماتەريالدى ويلاپ تابۋعا تۋرا كەلگەن. بۇرىن نەگىزىنەن تەرىگە جازاتىن، ونداي كىتاپتار اۋىرلاۋ كەلەدى. بۇعان ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ باسىندا قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە، تارازدا قاعازدىڭ ويلاپ تابىلعانى دالەل بولا الادى.
اۆەستانىڭ وتانى قاي جەر؟
مادەنيەت پەن وركەنيەتتىك تۇرعىدان العاندا كىتاپحانا بار جەردە جازۋ، سىزۋ، ءبىلىم مەن عىلىم بار دەگەن ءسوز. كىتاپحانا بار جەردە مەكتەپ، مەدرەسە، ءبىزدىڭ زامانمەن سالىستىرعاندا ۋنيۆەرسيتەت مىندەتتى تۇردە ورنالاساتىن. كىتاپ - عىلىمنىڭ نەگىزگى قۇرالى، قاينار كوزى. كىتاپ شىعاراتىن جەردە قاعاز ءوندىرۋ ونەرى، كىتاپ باسپاحانالارى دا داميدى. وعان قوسا قالالار سالىنىپ، حالىقتىڭ مادەنيەتى دە ارتادى. كىتاپحاناسى بار قالاعا عالىمدار دا شوعىرلانادى جانە ونداي قالادان اتاقتى عۇلامالار مىندەتتى تۇردە شىعادى. ناعىز وركەنيەت دەگەن - وسى جانە بۇل - قازاق وركەنيەتى. وتىرار كىتاپحاناسىنىڭ ماسەلەسىن كوتەرمەسەك، قازاق وركەنيەتى جابۋلى قازان كۇيىندە قالا بەرە مە، كىم ءبىلسىن!؟ كىتاپ جازىپ، ولاردى كىتاپحانالارعا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ جيناعان وركەنيەتتى حالىق ەكەنبىز، ءبىراق سونى اسا قاستەرلەمەيمىز.
بىردە جولىم ءتۇسىپ الەكساندرياعا بارعاندا الدىمەن كىتاپحاناسىنا بارسام، ىشىندە كىتاپقا ارنالعان ەسكەرتكىش تۇر ەكەن. سونداي ەسكەرتكىش ۇرگەنىش قالاسىندا اتاقتى اۆەستا كىتابىنا قويىلعان. اۆەستانىڭ وتانى - قازاق دالاسى دەيدى بەلگىلى تاريحشى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ۋاحيت شالەكەنوۆ. ويلاپ قاراساق، كونە زاماننان باستاپ كىتاپ جازىپ، وقىپ كەلە جاتقان حالىق ەكەنبىز، سوندا وركەنيەتتىڭ دىڭگەگى قازاق دالاسىندا كوتەرىلمەسە، قاي جەردە بولماق؟
سونىمەن، وتىرار كىتاپحاناسى ءوز زامانىندا الەمدەگى ەڭ ۇلكەن كىتاپحانا بولعان!، كىتاپتى وركەنيەتتى ەل عانا جازادى. كىتاپ پەن كىتاپحانا- وركەنيەتتىك كاتەگوريا.
ەندىگى ماقسات- سول كىتاپحانانى قازىپ، مول مۇرانى ىزدەۋ جۇمىستارىن باستاۋ، جەر استىندا شامامەن بەس ءجۇز مىڭداي كىتاپ جاتۋى مۇمكىن. سونىڭ جارتىسىن تاپسادا قانداي ولجا، ءارقايسىسىن اۋكسيوننان ساتىپ، قىرعىن اقشاعا كەنەلەمىز. كىتاپپەن قاتار التىن سياقتى باعالى زاتتار دا كومىلۋى ابدەن مۇمكىن. ەرتە زاماندا پارسىلاردىڭ ءبىر پاتشاسى قىزىلوردا جاقتاعى ەسكى قالالاردىڭ ءبىرىن قازىپ، ۇلكەن قازىنا تاپقان. سول قازىنانى 12 جىل قاتارىنان يرانعا تاسىعان ەكەن، مىنە، قانداي مول بايلىق! ولاي بولسا، جەر استى قويناۋىندا كومىلگەن جاۋھارلارىمىزدى ءوز يەسى - قازاق حالقىنىڭ قولىنا تابىستاۋ - ادامگەرشىلىك پەن ۇرپاق بورىشىن سەزىنگەن ءار ەلىن سۇيەتىن ازاماتتىڭ مىندەتى بولسا كەرەك.
