قازاق عىلىمىنىڭ قازىرگى جايى
قازىرگى تاڭدا عىلىمنىڭ دامۋ تەندەنسياسى ۇلكەن وزگەرىستى باستان كەشۋدە. ەلىمىز «بولون» ۇردىسىنە مۇشە بولعانان كەيىن «عىلىم تۋرالى» زاڭ قابىلدانىپ، ۇكىمەتتىڭ عىلىمعا بولەتىن قارجىسى ارتا تۇسكەنى بەلگىلى. وسىعان دەيىن ەلىمىزدە عىلىمنىڭ ءتيىستى دەڭگەيدە دامىماي جاتقانىنا قارجىنىڭ جەتىمسىزدىگىن قولبايلاۋ بولىپ كەلگەن ەدى. سوڭعى جىلدارى قارجى ماسەلەسى وڭ شەشىمىن تاپقانىمەن عىلىم سالاسى كەرەمەتتەي دامىپ جاتقان جوق. تاۋەلسىزدىك جىلدارى قازاق عىلىمى كوپتەگەن رەفورمانى باستان وتكەرگەنىن بىلەمىز. ونىڭ ءبارى عىلىمنىڭ وڭ جامباسىنا كەلدى دەپ ايتا المايمىز. توقىراۋ جىلدارى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ جۇمىسى قاتتى السىرەپ كەتكەنى جاسىرىن ەمەس. قازىرگى تاڭدا قازاقستان دامىعان باتىس جانە وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ەلدەرىمەن سالىستىرعاندا عىلىمي كادرلار الەۋەتى دە ءماز ەمەس. دەڭگەيىمىز وتە تومەن. الدىنا تاۋداي تالاپ قويىپ، دۇنيەجۇزىندەگى دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋعا ۇمتىلعان ەل ءۇشىن بۇل ويلانتاتىن-اق جاعداي. ەلىمىز «بولون» دەكلاراسياسىن قابىلداعاننان كەيىن قازاقستاندا قورعالاتىن ديسسەرتاسيالاردىڭ سانى ايتارلىقتاي ازايدى. جاڭا جۇيە ەنگەن التى جىل ىشىندە ەلىمىز بويىنشا 700-گە تاياۋ عىلىمي قىزمەتكەر وزدەرىنىڭ PhD دوكتورلىق جۇمىستارىن قورعاپتى. ال، ەسكى جۇيە كەزىندە جىل سايىن شامامەن 1500 عىلىم كانديداتى جانە 300-500 عىلىم دوكتورلارى عىلىمي جۇمىستارىن قورعاپ، عىلىمي دارەجەگە يە بولاتىن-دى. سوندىقتان الداعى ۋاقىتتا ەلىمىزدەگى عىلىمي مەكەمەلەر مەن وقۋ ورىنداردىڭ قاجەتتى عىلىمي كادرلارمەن قامتاماسىز ەتە الماي، ولاردىڭ ءبىراز بولىگىن شەتەلدەن شاقىرۋعا ءماجبۇر بولۋىمىز مۇمكىن. سوندىقتان بۇل ماسەلەنى ەلەۋسىز قالدىرۋعا بولمايدى.
زۇلحايىر مانسۇروۆ باسقاراتىن جانۋ ماسەلەلەرى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ اتقارىپ جاتقان جۇمىستارى ەلىمىزدى قويىپ، شەتەلدىڭ ماماندارىن تاڭقالدىرىپ وتىرعانىن عىلىمي ورتا جاقسى بىلەدى. ءاپايتوس اكادەميك باسقاراتىن ينستيتۋتتا ەڭبەك ەتەتىن عالىمدار گرانتتىق قارجىلاندىرۋ باعدارلاماسىنا وزدەرىنىڭ ماڭىزدى عىلىمي جۇمىستارىن ۇسىنىپ، عىلىمنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتىپ كەلەدى. قازىرگى تاڭدا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ جۇمىسىن جۇيەگە قويعان زۇلحايىر مانسۇروۆتى عىلىمى كوش ىلگەرى وزىپ كەتكەن باتىس ەلدەرىنىڭ وزدەرى اتتاي قالاپ شاقىرىپ، بايانداما جاساتىپ، وي-پايىمىن تىڭدايتىنىن بىلەمىز.
بىلىك پەن ءبىلىم
[caption id="attachment_10218" align="alignright" width="561"]
اكادەميك زۇلحايىر مانسۇروۆ جانە ەlsevier كومپانياسىنىڭ ءتوراعاسى يونگسۋك چي[/caption]
ماقالامىزدىڭ باسىندا قازاقستانداعى عىلىمنىڭ قاندايدا ءبىر ءتۇرىنىڭ دامۋى عىلىم سالاسىندا زور جەتىستىككە جەتكەن عالىمدارعا تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن ايتىپ قالدىق قوي. سول ويىمىزدى ارى قاراي ساباقتاساق. بۇگىندە باتىستان ءبىلىم العان شەنەۋنىكتەردىڭ كوپشىلىگى كەڭەس زامانىندا عىلىمنىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشكەن مايتالمان مامانداردىڭ وي-پىكىرىنە قۇلاق اسا بەرمەيتىنى جاسىرىن ەمەس. ولاردىڭ وزىندىك ولشەمى بار. ال قازاق توپىراعىندا عىلىمنىڭ نەگىزىن قالاپ، قازىعىن قاققان اعا بۋىننىڭ وزىندىك ايتار ءۋاجى بار. ەلىمىزدە عىلىمنىڭ كوسەگەسىن كوگەرتكەن عالىمداردىڭ كوپشىلىگى كەڭەس زامانىندا عىلىمي جۇمىستارىن قورعاپ، ىسىمەن عىلىمي ورتانى مويىنداتقانىن ءبارىمىز بىلەمىز. ولار ءالى دە بولسا، زامان اعىمىنا بەيىمدەلىپ، وتاندىق عىلىمنىڭ ءورىسىن كەڭەيتىپ كەلەدى. وسى شوعىردىڭ بەل ورتاسىنان زۇلحايىر مانسۇروۆتىڭ تۇلعالىق بەينەسى مەن قولتاڭباسىن انىق بايقاۋعا بولادى. ول ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندەگى حيميا فاكۋلتەتىنىڭ دامۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان مايتالمان عالىم. بۇگىندە زۇلحايىر مانسۇروۆ باسقاراتىن جانۋ ماسەلەلەرى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ اتقارىپ جاتقان جۇمىستارى ەلىمىزدى قويىپ، شەتەلدىڭ ماماندارىن تاڭقالدىرىپ وتىرعانىن عىلىمي ورتا جاقسى بىلەدى. ءاپايتوس اكادەميك باسقاراتىن ينستيتۋتتا ەڭبەك ەتەتىن عالىمدار گرانتتىق قارجىلاندىرۋ باعدارلاماسىنا وزدەرىنىڭ ماڭىزدى عىلىمي جۇمىستارىن ۇسىنىپ، عىلىمنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتىپ كەلەدى. قازىرگى تاڭدا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ جۇمىسىن جۇيەگە قويعان زۇلحايىر مانسۇروۆتى عىلىمى كوش ىلگەرى وزىپ كەتكەن باتىس ەلدەرىنىڭ وزدەرى اتتاي قالاپ شاقىرىپ، بايانداما جاساتىپ، وي-پايىمىن تىڭدايتىنىن بىلەمىز.
جانۋ ماسەلەلەرى ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى سۋ كوزدەرىن اۋىر مەتالداردان تازارتۋدىڭ جولىن دا ويلاپ تاۋىپ، ەلىمىزدە اسقىنعان ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى وڭ باعىتتا شەشۋگە اتسالىسىپ كەلەدى. بۇدان باسقا ەلىمىزدىڭ مۇنايلى ايماقتارىندا جيناقتالعان كۇكىرت جانە ەسكى كولىك دوڭعالاقتارىن ۋتيليزاسيالاۋعا قاتىستى بىرەگەي جوبالارىن ۇسىنعانىن دا جاقسى بىلەمىز. سوڭعى ۋاقىتتارى ينستيتۋت عالىمدارى نانوتەحنولوگيا سالاسىندا دا ءىرى جوبالاردى ىسكە اسىرىپ، ەلىمىزدىڭ مەرەيىن ۇستەم ەتۋدە. بۇل رەتتە بيداي مەن قانت قىزىلشاسىنىڭ ونىمدىلىگىن 20-40 پايىزعا دەيىن ارتتىراتىن بيوستيمۋلياتورلار ويلاپ تاپقانىن اتاپ ايتۋىمىز كەرەك. سونداي-اق، ەلەكترودتى ماتەريالداردىڭ كومەگىمەن قان تازالاۋدىڭ تىڭ ءتاسىلىن الەمدىك مەديسينا ايتۋلى جاڭالىق رەتىندە قابىلدادى.
قازاقتىڭ باس حيميگى
زۇلحايىر مانسۇروۆ بۇرىنعى س.م. كيروۆ اتىنداعى ءقازمۋ-دىڭ حيميا فاكۋلتەتىنە تۇسكەننەن باستاپ، ەلىمىزدەگى حيميا سالاسىنىڭ دامۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقان مامان. ول 1973 جىلى كانديداتتىق ديسسەرتاسياسىن ءساتتى قورعاپ، كوپشىلىكتىڭ نازارىن وزىنە اۋدارادى. 1980 جىلى الماتىدا بۇكىلوداقتىق جانۋ جانە جارىلىس سيمپوزيۋمىندا زۇلحايىر مانسۇروۆ كەڭەس وكىمەتى عالىمدارىنىڭ نازارىنا تۇسكەنى بەلگىلى. وسى باسقوسۋدا سول كەزدەگى نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى نيكولاي سەمەنوۆتىڭ اق باتاسىن الدى دەسەك تە بولادى. سيمپوزيۋم جاس عالىمنىڭ قازاقستاندا جانۋ ماسەلەلەرىن زەرتتەيتىن عىلىمي مەكەمە قۇرۋىنا تۇرتكى بولعانى انىق. بۇدان كەيىن زۇلحايىر مانسۇروۆ دوكتورلىق جۇمىسىن كسرو عا قاراستى قۇرىلىمدىق ماكروكينەتيكا ينستيتۋىندا ءساتتى قورعاپ شىعادى. ءبىلىمى تولىسقاننان كەيىن ول ۇستازى، اكادەميك گەورگيي كساندوپۋلومەن بىرلەسىپ، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ جانىنان جانۋ ماسەلەلەرى ينستيتۋتىنىڭ نەگىزىن قالاعانىن بىلەمىز. ارادا ءبىر جىل وتكەننەن كەيىن ىرگەلى ۇجىم «جانۋ ءۇردىسىنىڭ حيميالىق نەگىزدەرىن ىرگەلى زەرتتەۋلەرى» بويىنشا ق ر مەملەكەتتىك سىيلىعىنا ۇسىنىلىپ، ەلىمىزدەگى ەڭ جوعارعى ماراپاتقا يە بولدى. مىنە، سودان بەرى زۇلحايىر مانسۇروۆتىڭ باسقارۋىنداعى ىرگەلى عىلىم ورداسى جانۋ ماسەلەلەرىنە قاتىستى ىرگەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، ەلىمىزدە حيميا سالاسىنىڭ جوعارى دەڭگەيدە دامۋىنا بارىنشا جول اشىپ كەلەدى. زۇلحايىر مانسۇروۆ بريۋسسەلدەگى INTAS عىلىمي كەڭەسىندە ءۇش جىل قاتارىنان قازاقستان اتىنان وكىلدىك ەتىپ، قازاق حيميكتەرىنىڭ الەمدىك دەڭگەيدە جارقىراي كورىنۋىنە جولاشار جاساعان عالىم.
بىرەگەي ينستيتۋت كەرەمەتتەرى
تاۋەلسىزدىك جىلدارى قازاقستان مۇناي ءوندىرىسىن وركەندەتىپ، ەل ەكونوميكاسى وركەندەدى. مۇناي ءوندىرىسى ءوز كەزەگىندە ءتۇرلى ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى تۋىنداتقانى جاسىرىن ەمەس. وسى رەتتە جانۋ ماسەلەلەرى ينستيتۋتى مۇناي ءوندىرۋشى كومپانيالارعا ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى وڭتايلى باعىتتا شەشۋدىڭ تىڭ جولدارىن ۇسىندى. رەتى كەلگەندە سولاردىڭ ءبىرازىن اتاي كەتسەك. ءوز كەزەگىندە ينستيتۋت عالىمدارى مۇناي ونىمدەرىمەن ابدەن لاستانعان كەنىشتەرىنىڭ بەتكى قاباتىنداعى توپىراقتاردى قىرىپ الىپ، توپىراق پەن مازۋت ارالاسقان قاباتتى جوعارى تەمپەراتۋرادا قىزدىرىپ، جولعا توسەيتىن اسفالت الۋدىڭ تىڭ ءادىسىن ويلاپ تاپقانى ەسىمىزدە. بۇدان باسقا سۋعا توگىلگەن مۇنايدى تازارتۋدىڭ تىڭ جوبالارىن وسى جانۋ ماسەلەلەرى ينستيۋتى ۇسىنعانىن عىلىمعا قاتىسى بار ادامدار جاقسى بىلەدى. زۇلحايىر مانسۇروۆتىڭ شاكىرتتەرى ماگنيت سوربەنتىنەن لاستانعان سۋدى مۇناي ونىمدەرىنەن تازارتۋدىڭ وزىق ءتاسىلىن ۇسىنىپ، سۋ كوزدەرىن ساقتاۋعا كۇش سالعان بولاتىن. گازەتىمىزدىڭ وتكەن ساندارىندا زۇلحايىر مانسۇروۆتىڭ شاكىرتى PhD دوكتار كەڭەس قۇدايبەرگەنوۆ سۋعا توگىلگەن مۇناي مەن مۇناي ونىمدەردەن كۇرىش قاۋىزىنان جاسالعان سوربەنتپەن تازارتۋدىڭ تىڭ جولىن ۇسىنعانىن جازعان بولاتىنبىز. ءوز كەزەگىندە جاس عالىم كۇرىش قاۋىزىن زەرتحانالىق جاعدايدا تەرميالىق جانە حيميالىق وڭدەۋدەن وتكىزىپ، قاجەتتى كومىرتەكتەنگەن سوربەنتتى الىپ، لاستانعان سۋ كوزدەرىن تازارتاتىن جاڭا ءونىم ويلان تاپقان ەدى. جانۋ ماسەلەلەرى ينستيتۋتىنىڭ جاس عالىمدارى ازىرلەگەن بۇل سوربەنتتىڭ 1 گرامم سوربەنت 15-18 گرامم مۇنايدى بويىنا ءسىڭىرىپ، سۋدى جاقسى تازارتاتىنىمەن ەرەكشەلەنەتىن بولاتىن. بۇدان باسقا جانۋ ماسەلەلەرى ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى سۋ كوزدەرىن اۋىر مەتالداردان تازارتۋدىڭ جولىن دا ويلاپ تاۋىپ، ەلىمىزدە اسقىنعان ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى وڭ باعىتتا شەشۋگە اتسالىسىپ كەلەدى. بۇدان باسقا ەلىمىزدىڭ مۇنايلى ايماقتارىندا جيناقتالعان كۇكىرت جانە ەسكى كولىك دوڭعالاقتارىن ۋتيليزاسيالاۋعا قاتىستى بىرەگەي جوبالارىن ۇسىنعانىن دا جاقسى بىلەمىز. سوڭعى ۋاقىتتارى ينستيتۋت عالىمدارى نانوتەحنولوگيا سالاسىندا دا ءىرى جوبالاردى ىسكە اسىرىپ، ەلىمىزدىڭ مەرەيىن ۇستەم ەتۋدە. بۇل رەتتە بيداي مەن قانت قىزىلشاسىنىڭ ونىمدىلىگىن 20-40 پايىزعا دەيىن ارتتىراتىن بيوستيمۋلياتورلار ويلاپ تاپقانىن اتاپ ايتۋىمىز كەرەك. سونداي-اق، ەلەكترودتى ماتەريالداردىڭ كومەگىمەن قان تازالاۋدىڭ تىڭ ءتاسىلىن الەمدىك مەديسينا ايتۋلى جاڭالىق رەتىندە قابىلدادى. وسىلايشا جانۋ ماسەلەلەرى ينستيتۋتى تەك قانا حيميا سالاسىمەن شەكتەلمەي – اۋىل شارۋاشىلىعى، مەديسينا سالاسىندا دا عىلىمي جاڭالىقتار اشىپ، ارەكەت ەتۋ اۋقىمىن كەڭەيتىپ كەلەدى. وسى جۇمىستاردى جۇيەلى اتقارۋعا، جاس عالىمداردىڭ گرانتتىق قارجىلاندىرۋعا قول جەتكىزۋىنە زۇلحايىر مانسۇروۆ بارىنشا قولداۋ كورسەتۋدە. ەگەر ەلىمىزدەگى ءاربىر عالىم زۇلحايىر مانسۇروۆتاي عىلىمعا ەڭبەك ءسىڭىرىپ، جاستارعا قولداۋ كورسەتسە، قازاقستاننىڭ ەڭسەسى تىك، ەكونوميكامىز مىعىم بولاتىنى ءسوزسىز. ءسوز سوڭىندا جانۋ ماسەلەلەرى ينستيتۋتىنىڭ ابىرويىن اسقاقتاتىپ، شوقتىعىن بيىكتەتكەن مىنا ءبىر جايتتى ايتپاي كەتپەسكە بولمايدى. ءقازىر قازاقستاندا «Scopus» الەمدىك عىلىمي مالىمەتتەر قورىنا ەنگەن جالعىز عىلىمي جۋرنال دا وسى ينستيۋتتىڭ عالىمدارى شىعارۋدا. زۇلحايىر مانسۇروۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن جارىق كورەتىن «ەۋرازيا حيميا تەحنولوگيالارى» عىلىمي جۋرنالى اعىلشىن تىلىندە جىلىنا ءتورت رەت شىعادى. اتالعان جۋرنالعا شىققان ماتەريالدى دۇنيەجۇزى عالىمدارى ۇنەمى باقىلاپ، باسىلىمدا جارىق كورگەن ماقالالارعا ۇدايى سىلتەمە جاسايدى. وسى جۋرنالدىڭ ارقاسىندا قازاق حيميكتەرىنىڭ عىلىمي جۇمىستارىنا الەم عالىمدارىنىڭ نازارى ىلىگىپ جاتىر.
نۇرلان جۇماحانوۆ
