«داعدارىس ورتالىقتارى وداعىنىڭ» باسقارما ءتورايىمى ءزۇلفيا بايساقوۆانىڭ ايتۋىنشا، ەڭ الدىمەن وتباسىلىق قۇندىلىقتار ۇعىمىنا انىقتاما بەرىپ الۋىمىز كەرەك. بۇل دەگەنىمىز – كوبىنەسە ءار وتباسىندا ءارتۇرلى تۇسىندىرىلەتىن داستۇرلەردى بىلدىرەدى.
– مەنىڭ ويىمشا، تەك وتباسىلىق قۇندىلىقتار مەن سالت-داستۇرلەر تۋرالى ايتاتىن بولساق، وندا ەڭ الدىمەن اتا-انا ءوزىن-وزى تاربيەلەۋى ءتيىس. ولار وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرۋعا دۇرىس ءمان بەرە الاتىنداي دەڭگەيگە جەتكەنى دۇرىس. ياعني، جاقىندارى الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك دەڭگەيى. بۇعان قيىن كەزدە قولداۋ كورسەتۋ جانە ەڭ باستىسى قانداي احۋالدا دا ءبىر كوماندا بولۋ كىرەدى. نەگىزى، بۇل دۇنيە قازاق ۇلتىندا عاسىرلار بويى جۇيەلەنىپ، قالىپتاسىپ قويعان، الايدا سوڭعى جىلدارى ءبىز ونى بۇزىپ الدىق.
ماسەلەن، ءبىزدىڭ كوپشىلىگىمىزدىڭ اتا-انالارىمىز العاشقى ۇيلەرىن اسار داستۇرىمەن سالعان. ءبىر توپ تۋىستارىمىزدىڭ قولعابىس ەتۋگە كەلىپ، كىرپىش قالاعانى، قابىرعانى سىلاعانى، تاعى بىرەۋلەردىڭ تەرەزەسىن قاعىپ، ەسىگىن قويعانى سول ۋاقىتتى كورگەندەردىڭ ەسىنەن كەتە قويماعان بولار. وسىنداي ءتاتۋ-تاتتى بىرلىكتىڭ ناتيجەسىندە ءۇيىمىز جازدىڭ ەكى-اق ايىندا سالىنىپ بىتكەن. بۇل وتباسىلىق قۇندىلىقتاردىڭ سالماعىن، پايداسىن كورسەتەدى. وتباسى مۇشەلەرى اراسىنداعى بايلانىستىڭ مىعىمدىعىن ايعاقتايدى. مىنە، وتباسى قۇندىلىقتارى، – دەپ اتاپ ءوتتى زۋلفيا بايساقوۆا.
ونىڭ ايتۋىنشا، بالا ۇيدە وسى ىسپەتتى قۇندىلىقتاردى قابىلداپ، ونى بويىنا ءسىڭىرۋ ءۇشىن الدىمەن وعان ۇلگى بولا ءبىلۋىمىز كەرەك. ەگەر اتا-انانىڭ ءوزى وتباسى قۇندىلىقتارىن بولىسپەسە، وسكەلەڭ ۇرپاق مۇنى قايدان سەزىنىپ، قالاي ۇلگى الادى؟ دەمەك، وتباسى قۇندىلىقتارىندا ەڭ باستىسى – بارلىق وتباسى مۇشەلەرىن بىرىكتىرۋ، ولاردى ومىردەگى كەز كەلگەن قيىنشىلىققا دايىن بولاتىن ۇجىمعا اينالدىرۋ.
سوندىقتان وتباسى مۇراسىن قورعاۋ، بالاعا بەلگىلى ءبىر ءرولدى اتقارۋعا مۇمكىندىك بەرە وتىرىپ، وعان كوبىرەك كوڭىل ءبولۋ كەرەك. وسىلايشا ءبىز كىشكەنتاي ادامعا ءوزىن ۇلكەن نارسەنىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە سەزىندىرەمىز.
– وتباسىلىق سالت-داستۇرلەر مەن ادەت-عۇرىپتار – سالاۋاتتى اتموسفەراسى بار وتباسىنىڭ ماڭىزدى بەلگىسى بولىپ سانالادى. سونىمەن قاتار، بۇل ادامنىڭ كەلەسى ۇرپاققا وتباسىلىق ءوزارا ارەكەتتەسۋ زاڭدىلىقتارىن: وتباسى ءومىرىنىڭ بارلىق سالالارىنداعى رولدەردى ءبولۋىن بەرەتىن وزىندىك قۇرالى، ەرەجەسى دەۋگە دە بولادى، دەپ اتاپ ءوتتى مامان.
داعدارىس ورتالىقتارى وداعىنىڭ باسقارما ءتوراعاسى ايتقانداي، بۇگىندە ءسالت-داستۇر تۋرالى اڭگىمەلەگەندە، ونى اركىم ءوز قالاۋىنشا تۇسىندىرەدى، كەيدە، ءتىپتى ءوزىنىڭ يكەمىنە قاراي ايتا بەرەدى.
– ماسەلەن، ايەل قۇقىعىن قورعايتىن ادام رەتىندە جاڭا شاڭىراققا كەلگەن جاس كەلىن تۋرالى ايتسام، ول الدىمەن سول وتباسىنىڭ اتا-اناسىنان باستاپ، بارىنە بەلىنەن ءيىلىپ، سالەم سالادى. وسىنداي بەتاشار ءداستۇرى ماعان قاي كەزدە دە قاتتى اسەر ەتەدى. كۇيەۋى مەن تۋىستارىنان باستاپ، كامەلەتكە تولماعان بالالارمەن، ناعاشى-جيەندەرمەن، كۇيەۋ جىگىتتىڭ اعالارىمەن جالعاساتىن سالەم سالۋ اقىرى بۇكىل اۋىل تۇرعىندارىنا يىلۋمەن اياقتالادى. ولاردىڭ ءبارى ارنايى بانكىگە اقشا سالادى، كىم قانشا سالدى دەگەن ماسەلە تاعى بار. مەنىڭ ويىمشا، بۇل – دۇرىس تۇسىندىرىلمەگەن ادەت-عۇرىپ. بەتاشار ءراسىمى جاڭا وتباسىنان شىققان سىيلى ادامدارعا قىزدىڭ ءجۇزىن كورسەتۋدى، سول ارقىلى ولاردىڭ اۋلەتىنىڭ ءسالت-داستۇرىن جالعاستىرۋدى بىلدىرەدى. تاعزىم ەتۋ ارقىلى قىز ءوزى كىرەتىن وتباسىنا دەگەن قۇرمەتىن بىلدىرەدى، ءبىراق بۇل كەم دەگەندە 25 مارتە ءيىلۋ دەگەن ءسوز ەمەس قوي، – دەپ ءتۇسىندىردى زۋلفيا بايساقوۆا.
سونىمەن بىرگە، وتباسىلىق داستۇرلەر مەن قۇندىلىقتار ەجەلدەن وسى وتباسىنىڭ جەكە جانە بىرەگەي كودىنا نەگىزدەلگەن. ماسەلەن، ول اۋلەتتىڭ ارعى اتالارى شەبەر بولسا، ءوندىرىستىڭ كەيبىر قۇپيالارى نەمەسە زەرگەرلىك بۇيىمدار جاسالعان مەتالدىڭ قۇرامى، مۇنىڭ ءبارى وسى وتباسىندا ساقتالادى جانە ەشقايدا كەتپەيدى. ال وتباسىندا اركىم بىر-بىرىنە جاۋاپتى بولدى. ءزۇلفيا بايساقوۆا مۇنىڭ دا بۇرىن ءبىر شاڭىراقتا بىرنەشە ۇرپاق ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ارقاسىندا مۇمكىن بولعانىن، بۇل وتباسى مۇشەلەرىنىڭ تاجىريبەسى مەن ونەرىن ۇلكەندەردەن ۇيرەنۋگە مۇمكىندىك بەرگەنىن باسا ايتتى.
– بۇگىنگى جاعداي ءسال باسقاشا، مەنىڭ ويىمشا، قۇندىلىقتار جوعالىپ كەتكەن سياقتى. وتباسى مۇشەلەرى دارىگەر نەمەسە شەبەر بولسا، ولاردى ەڭبەكتەرى ءۇشىن قۇرمەتتەيتىن. ەڭبەك ادامى قاي كەزدە دە الدىڭعى قاتاردا جۇرگەن، – دەدى ساراپشى.
ءوز كەزەگىندە الەۋمەتتانۋشىلار قازىرگى قوعامدا ۇرپاقتار اراسىنداعى ساباقتاستىق السىرەپ بارا جاتقانىن اتاپ وتەدى. بۇل ەڭ الدىمەن اقپاراتتىق تەحنولوگيانىڭ قۋاتتى دامۋىمەن بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. بۇل اعا بۋىن مەن جاس ۇرپاقتىڭ ءداستۇرلى قارىم-قاتىناس مادەنيەتىن وزگەرتۋدە، ولار بىر-بىرىمەن سيرەك ارالاسادى، اقىلداسپايدى، سويلەسپەيدى. مىنە، قازىرگى تاڭدا وسىنداي قۇندىلىقتاردى، ونىڭ ىشىندە وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى قايتا باعالاۋ جولدارىن قاراستىرۋ قاجەت.
– ارينە، بۇل، ءبىر جاعىنان، بالالار مەن اتا-انالاردىڭ جەكە ءىسى، ەكىنشى جاعىنان، مەملەكەت مۇنداي پروسەستەرگە نازار اۋدارماۋى مۇمكىن. ءبىز جالپى قامقورشىلىقتى ايتپاعاندا، وتباسىن قولداۋ جانە نىعايتۋ، وتباسىلىق قارىم-قاتىناستىڭ لايىقتى ۇلگىلەرىن ناسيحاتتاۋ شارالارىن مىقتاپ قولعا الۋعا ءتيىسپىز. ال مەملەكەتتىڭ ءرولى ءداستۇرلى وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى جاقسارتۋ ءۇشىن يكەمدى جاعداي جاساۋعا نەگىزدەلۋى كەرەك، سەبەبى وتباسى – قوعامدى تۇراقتاندىرۋشى. ەگەر ادام باسپانامەن، جۇمىسپەن جانە ءقاۋىپسىز وتباسىمەن قامتاماسىز ەتىلسە، وسى ءۇش فاكتور ارقىلى ءاربىر وتباسىنىڭ جاعدايىن انىقتاۋعا بولادى، – دەيدى سالا مامانى.
پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ ءوز ءسوزىنىڭ بىرىندە وتباسى – ەلدىڭ ءال-اۋقاتى مەن وركەندەۋىنىڭ نەگىزى، سوندىقتان مەملەكەت وتباسى ينستيتۋتىنا قولداۋ كورسەتىپ، ونى جان-جاقتى جۇرگىزەتىنىن اتاپ وتكەن بولاتىن. بۇگىندە مەملەكەت تاراپىنان وتباسى ينستيتۋتىن قولداۋ شارالارىنا باسىمدىق بەرىلۋدە. ماسەلەن، 2022 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى وتباسىلىق جانە گەندەرلىك ساياساتتىڭ 2030 جىلعا دەيىنگى تۇجىرىمداماسى جاڭارتىلدى. وتباسىن نىعايتۋ جانە قورعاۋ، وتباسىلاردىڭ فيزيكالىق، ينتەللەكتۋالدىق، رۋحاني جانە ادامگەرشىلىك دامۋىنا قولايلى جاعداي جاساۋ: كوپ بالالى، از قامتىلعان، مۇگەدەك بالالارى بار وتباسىلاردى قولداۋ؛ تۇرعىن ءۇي ماسەلەسىن شەشۋ؛ اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك؛ ءبىلىم بەرۋ جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنداعى رەفورمالاردى جەتىلدىرۋ شارالارى ۇنەمى نازاردا.
ءزۇلفيا بايساقوۆانىڭ ايتۋىنشا، كونسۋلتاسيالىق، قۇقىقتىق جانە پسيحولوگيالىق كومەك كورسەتەتىن وتباسىن قولداۋ ورتالىقتارىن دامىتۋعا دا كۇش سالۋ قاجەت. «مۇنداي ورتالىقتار وتباسىلاردىڭ بەكۋىندە ماڭىزدى ءرول اتقارادى، وتباسىلىق جانجالداردى شەشۋگە جانە بالالى ايەلدەردى ۋاقىتشا ورنالاستىرۋعا كومەكتەسۋگە ىقپال ەتەدى. مۇنداي ۇيىمدار قيىن ومىرلىك جاعدايعا تاپ بولعان انالارعا پسيحولوگيالىق، الەۋمەتتىك، قۇقىقتىق جانە باسقا دا كومەك كورسەتەدى»، – دەدى ول.
وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى دارىپتەۋ جانە وتباسى ينستيتۋتىن نىعايتۋ مەملەكەتتىڭ ۇزاق مەرزىمدى جانە كەلەشەگى زور باسىمدىعى ەكەنىن اتاپ وتكەن ءجون. مىسالى، «مەرەيلى وتباسى» ۇلتتىق بايقاۋى وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى دارىپتەۋدە جانە باقىتتى قازاق وتباسىنىڭ وڭ ءيميدجىن قالىپتاستىرۋدا ناتيجەسىن كورسەتىپ جاتىر. جوبا 2013 جىلى قازاقستاندا قولعا الىندى جانە ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى جاڭعىرتۋعا، ينستيتۋتتى نىعايتۋعا، وتباسىلىق جانە رۋحاني-ادامگەرشىلىك نورمالاردى قالىپتاستىرۋعا، ەرلى-زايىپتىلاردىڭ، اتا-انالاردىڭ بالا تاربيەسى مەن وتباسىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋدەگى جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋعا، سونداي-اق ولارعا قامقورلىق جاساۋعا باعىتتالعان. جىل سايىن بايقاۋعا قازاقستاننىڭ جۇزدەگەن ۇلگىلى شاڭىراقتارى قاتىسىپ، قوماقتى سىياقىلارعا يە بولادى.
قاسىم-جومارت توقايەۆ بايقاۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن دا اتاپ وتكەن. ونىڭ ايتۋىنشا، جىل سايىنعى بايقاۋدىڭ ارقاسىندا بۇكىل ەل كەلىسىم، ىنتىماق، ءوزارا قولداۋ اتموسفەراسى ورناعان وتباسىلار تۋرالى بىلەتىن بولادى. ال مۇنداي وتباسىلار ەلىمىزدە وتە كوپ. «حالقىمىز قاي زاماندا دا وتباسى ءداستۇرىن ەرەكشە قاستەرلەگەن. ۇلكەنگە قۇرمەت، كىشىگە قامقورلىق كورسەتۋ – ۇلتتىق مادەني كودىمىزدىڭ ءبىر بولىگى. تۇلعانىڭ بيىك ادامگەرشىلىك ۇستانىمدارىن قالىپتاستىرۋدا وتباسى باستى ءرول اتقارادى. اتا-انا مەن اتا-اجەلەر بالالاردى وتانسۇيگىشتىككە، ەڭبەكسۇيگىشتىككە، بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىققا تاربيەلەيدى»، –دەدى مەملەكەت باسشىسى.
ايتپاقشى، وتباسى قۇندىلىقتارىن ناسيحاتتاۋ، وتباسى ينستيتۋتىن نىعايتۋ، سونداي-اق قازاقستاندا اكە ينستيتۋتىن دامىتۋ ماقساتىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ جاستار جانە وتباسى ىستەرى كوميتەتى ەكى جاڭا زاڭ جوباسىن ەنگىزۋدى ۇسىندى. قازاقستانداعى مەرەكەلەر: انالار كۇنى – مامىردىڭ ەكىنشى جەكسەنبىسى جانە اكەلەر كۇنى – ماۋسىمنىڭ ءۇشىنشى جەكسەنبىسىنە بەلگىلەندى. بۇل شارا دا اتالعان باعىتتاعى شارۋالاردى جانداندىرا تۇسەدى دەگەن ءۇمىت بار.
