تۇرىكتەردىڭ بۇلاي ىستەۋىنىڭ سەبەبى تۇسىنىكتى. ونىڭ ارتىندا «ءتۇبى ءبىر تۇركىمىز!» دەگەن وي جاتىر. ورتالىق ازياداعى تۇركىتىلدەس رەسپۋبليكالار تاۋەلسىزدىگىن جاريالاۋىمەن قوسا سوعان دەيىن بەتى اشىلماي كەلە جاتقان ءبىر جاي كومەسكىدەن كورنەۋگە شىقتى. ادامزات مادەنيەتىنىڭ دامۋ تاريحىندا وزىندىك ورنى بار تۇرىك مادەنيەتى سان تاراۋ بولىپ اعىپ كەلىپ، ۋاقىتتىڭ بۇگىنگى كەزەڭىنە كەلگەندە قايتادان ءبىر ارناعا توعىسۋعا مۇمكىندىك العانىن اڭعارتتى. مەيلى، بىزدەر – تۇركيا مەن ورتالىق ازياداعى ەلدەر – تاريحي سەبەپتەردەن ساياسي جۇيەمىز بەن جاساپ وتىرعان قوعامىمىزدا، ەل قۇرۋداعى ۇستانىمىمىز بەن جۇرەر جولىمىزدا قانشاما ەرەكشەلىكتەر بولعانىمەن، ءبارىبىر بىزدەگى ورتاقتىقتىڭ ورنىن باسا المادى. بۇنى كارى ۋاقىتتىڭ ءوزى دالەلدەپ ءوتتى. ساياسات ءبىزدى ءبولىپ تۇرعانىمەن، مادەنيەت ءبىزدىڭ اجىراماس بىرلىگىمىزدى ساقتادى. جاڭا كەزەڭدەگى ءتۇبى ءبىر تۇركىلەردى تاريحي مادەنيەتى ساباقتاپ تۇر دەسەك، ونىڭ ارقاۋى ارىدان كەلگەن ءتىلى مەن ادەبيەتىندە جاتىر. بىرنەشە مىڭ جىلدان بەرى ورتالىق ازيادا اينالا قورشاعان يمپەريالاردىڭ اشىلعان اراندارىنا جۇتىلماي، جۇتىلسا دا قورىتىلماي امان قالۋ قانداي ەرلىك بولسا، وسى ەرلىكتى تانۋ، وسى ەرلىكتى جاساعان مادەنيەتتى مويىنداۋ دا – سونداي ەرلىك.
2006 جىلى شۆەسيا ادەبيەت اكادەمياسى سول جىلعى نوبەل ادەبيەت سىيلىعىن تۇرىك جازۋشىسى ورحان پامۋككە بەرىپ، ءدال سونداي ەرلىك جاسادى. بۇعان دەيىن نوبەل سىيلىعى باتىس وركەنيەتىنىڭ وكىلدەرىنەن تىس، ءۇندى (1913 ج)، جاپون (1967 ج، 1994 ج)، جۇڭگو (2000 ج)، لاتىن امەريكاسىنداعى ۇندىستەرمەن ارالاس مادەنيەت (1945 ج، 1967 ج، 1982 ج، 1990 ج)، اراب (1988 ج)، سلاۆيان (1933 ج، 1958 ج، 1970 ج) سىندى وركەنيەتتەر مەن مادەنيەتتەردىڭ وكىلدەرىنە بەرىلگەن بولاتىن. وسىلاردان كەيىن جوعارىداعى وركەنيەتتەردىڭ ءبىرازىنىڭ قاق ورتاسىنان ويىپ ورىن الىپ، نەشە عاسىر بويىندا سول وركەنيەتتەردى بىر-بىرىنە ساباقتاپ كەلگەن تۇركى مادەنيەتىنىڭ وكىلىنە نوبەل سىيلىعىن بەرۋ كەزەك كۇتىپ قالعان ەدى. كەيىن ورتالىق ازياداعى تۇركىتىلدەس ەلدەردىڭ ءوز الدىنا ەل بولۋى بۇل ۇستانىمعا ءتىپتى دە تۇرتكى بولدى. «جاس قازاق» گازەتىنىڭ 2005 جىلعى №26 سانىندا «قازاققا نوبەل سىيلىعى كەرەك» دەگەن ماقالامىزدا شەتەلدىڭ نوبەل سىيلىعىن زەرتتەيتىن وقىمىستىلارىنىڭ بىرەر كوزقاراسىنا ورىن بەرگەن ەدىك. وندا زەرتتەۋشىلەر نوبەل سىيلىعىنىڭ وتكەن ءبىر عاسىرلىق تاريحىنا پايىمداۋ جاساي كەلىپ، نوبەل ادەبيەت سىيلىعى «وسى ۋاقىت ارالىعىندا (XXI عاسىردىڭ الدىڭعى شيرەگىندە) ورتالىق ازيادان (تۇركى مادەنيەتىنە قاتىستى) ءبىر اقىن، ەندى ءبىر جازۋشىعا بەرىلۋى مۇمكىن» دەگەن بولجام ايتقان. ارادا جىل وتكەندە تۇرىك جازۋشىسى وتكەن ءبىر عاسىردا قالعان سول بوستىقتى تولتىرىپ، نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى اتاندى. بۇلاردى تەك قانا سايكەستىك دەۋگە بولمايدى.
بۇدان سوڭ «شۆەسيا ادەبيەت اكادەمياسى العاشقى نوبەل ادەبيەت سىيلىعىنىڭ يەگەرى ەتىپ نەلىكتەن تۇرىك جازۋشىسى ورحان پامۋكتى تاڭدادى؟» دەگەن زاڭدى ساۋال تۋادى. بىزدىڭشە، مۇنىڭ تومەندەگىدەي سەبەپتەرى بار.
بىرىنشىدەن، تۇركيا – تۇركىتىلدەس ەلدەردىڭ ىشىندە كەڭەس وداعى قۇلاعانعا دەيىن تاۋەلسىز بولىپ تۇرعان بىردەن-بىر تۇركىتىلدەس ەل نەمەسە تۇركى مادەنيەتىن مەملەكەت فورماسىندا ساقتاپ، دۇنيەگە تانىتقان جالعىز مەملەكەت.
ەكىنشىدەن، تۇركيا – باتىس مادەنيەتىنە دوس بولماسا دا، قاس بولعان جوق، قايتا بەلگىلى دەڭگەيدە باتىس مادەنيەتىمەن ارالاستىق قالىپ تانىتتى، ءتىپتى اينالاسىنداعى وزگە مادەنيەتتەرمەن (ايتالىق، اراب، پارسى) سالىستىرعاندا باتىس مادەنيەتىمەن ۇندەسە ءبىلدى. ورتالىق ازياداعى تۇركىتىلدەس ەلدەر تاۋەلسىزدىك جاريالاعاننان كەيىن باتىس وركەنيەتى ءۇشىن تۇركيانىڭ بۇنداي «جاقىنداستىق» ورنى ءتىپتى دە كورنەكتىلەنە ءتۇستى. باتىستىقتار ورتالىق ازيا ەلدەرىنە تۇركيانى ۇلگى ەتىپ كورسەتە وتىرىپ، وزدەرىنە تارتۋ باعىتىن ۇستاندى.
ۇشىنشىدەن، ورحان پامۋك – تۇرىكتىڭ وزگە اعا بۋىن قالامگەرلەرىمەن سالىستىرعاندا ادەبيەتكە 1980 جىلداردان كەيىن كەلگەن جاس بۋىننىڭ وكىلى. تۇركيا ءۇشىن دە، ورتالىق ازياداعى تۇركىتىلدەس ەلدەر ادەبيەتى ءۇشىن دە بۇنىڭ سيمۆولدىق ءمانى وتە زور. ەندىگى جەردە نوبەل سىيلىعىنىڭ تۇڭعىش يەگەرى رەتىندە ورحان پامۋك بىردەن تۇركىتىلدەس ەلدەردىڭ ادەبيەتكە تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن كەلگەن ۇرپاعىنىڭ تۋىن ۇستاۋشىعا اينالادى. بۇل ورتالىق ازياداعى تۇركىتىلدى ەلدەر ادەبيەتىنىڭ بۇعان دەيىن باسا بيلەگەن ورىس ادەبيەتىنىڭ يلەۋىنەن شىعۋىنا جەتەكشى كۇش تابىلدى دەگەن ءسوز.
ال بۇل بۇلقىنىستىڭ ارتىندا ناعىز رۋحاني تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلۋ – ساياسي، يدەولوگيالىق سەنىمنىڭ ءومىر سۇرەتىنى وزىنەن ءوزى تۇسىنىكتى. ورحان پامۋكتىڭ جاسامپازدىعىنا نازار سالساق، ونىڭ تۇرىك ادەبيەتىندەگى جاڭا بۋىن ەكەنىنە بىردەن كوز جەتكىزەمىز. شىعارمالارى الەمنىڭ 40 تىلىنە اۋدارىلعان (نوبەل سىيلىعىن الۋدان بۇرىن) وسى جازۋشى تۋراسىندا باتىستىڭ ادەبيەت سىنشىلارى قاشاندا ءبىر اۋىزدان «م.پرۋست، ت.مانن، ح.ل.بورحەس، ي.كالۆينو، ۋ.ەكوستاردىڭ ءىزباسارى» دەگەن ماراپات ايتادى. جوعارىداعى قالامگەرلەر بۇگىنگى الەم ادەبيەتىنىڭ جاڭا دەڭگەيىن كورسەتىپ تۇرعان تۇلعالار سانالاتىنى بەلگىلى. نوبەل سىيلىعى بۇعان دەيىن جوعارىداعى قالامگەرلەردىڭ توپىراعىنان شىققان ەڭ جاس بۋىنعا بەرىلمەي كەلگەن ەدى. ال، ورحان پامۋككە كەلگەندە ادەبيەتتە مودەرنيزم مەن پوستمودەرنيزمدى ءوزارا سىڭىرە بىلگەن ەڭ جاڭاشىل وسى ۇرپاقتىڭ وكىلى نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى اتاندى جانە بۇل قالامگەر تۇرىكتىلدى ادەبيەتتەن شىعىپ وتىر.
جازۋشىنىڭ 1985 جىلى جارىق كورگەن «اق قورعان» (Beyaz Kal) رومانىندا XVII عاسىرداعى باتىستىق (ۆەنەسيالىق) قولعا تۇسكەن قۇل مەن وسمان يمپەرياسىنىڭ وقىمىستى-عالىمى ورتاسىنداعى اڭگىمە باياندالادى. بۇل ەكى ادام بولمىس-بىتىمىنەن تارتىپ مىنەزىنە دەيىن ۇقسامايدى. باتىستىق –شىعىستىقتارشا اڭگىمە ايتۋعا قۇمار، قيالشىل ادام، ال شىعىستىڭ وقىمىستىسى – باتىستىقتار سياقتى عىلىمعا شەكسىز بەرىلگەن، قاشاندا بايىپتى وي ايتاتىن، سالقىنقاندىلىعىمەن كوزگە تۇسەدى. روماندا بۇل ەكى ادام تالاسا-تالاسا كەلە اقىرىندا ءبىرىنىڭ كەمشىلىگىن ءبىرى تولىقتاي باستايدى. ەكەۋى سوڭىنان كيىم اۋىستىرادى دا، باتىستىق شىعىسقا بەت الادى، شىعىستىق وقىمىستى باتىستى بەتكە الادى... رومان «مادەنيەتتەر ءبىرىن-بىرى جاۋلاپ جۇتۋى كەرەك» دەگەن كوزقاراسقا تۇبىرىمەن قارسى وي ايتادى. بۇل تاقىرىپ ورحان پامۋكتىڭ بۇكىل روماندارىنىڭ نەگىزىن قۇرايدى.
جازۋشى كەلەسى «قارا كىتاپ» (Kara Kitap، 1990 ج) رومانىندا ءوز ءداۋىرىنىڭ ەڭ جاڭا ادەبيەت ۇعىمدارىن شىعارماشىلىعىنا سىڭىرۋگە تىرىسقان. بۇل روماندى مودەرنيزم مەن پوستمودەرنيزمدىك دۇنيەتانىم ءار قىرىنان ايشىقتاپ تۇر. اۆتوردىڭ تاقىرىپ جاعىندا جوعارىداعى «باتىس پەن شىعىس قاتىناسىنا» سوعا وتىرىپ، داستۇرلىك پروزانىڭ شەڭبەرىنەن شىعىپ كەتكەن جاڭا رومان جازۋ ۇمتىلىسىنىڭ ءتۇپ ماقساتى – ادامزاتتىڭ وسىزاماندىق ساناسىنا تەرەڭ ءۇڭىلۋ سىندى قاجەتتىلىكتەن تۋىنداعان.
ءبىر كۇنى ادۆوكات ۇيىنە ورالعاندا ءىنىسى مەن ايەلىنىڭ جازىم بولعانى تۋرالى حاباردى ەستيدى. بۇل روماندا جۋرناليستىك ستيل، بارلاۋشىلىق روماندارعا ءتان قولتاڭبا بار، جانرلىق شەكتەمەلىك جويىلعان، ۋاقىت پەن كەڭىستىك ءجيى بۇزىلادى. بۇل رومان قاي جاعىنان قاراساڭ دا اتى زاتىنا ساي بۇگىنگى «جاڭا رومانداردىڭ» تالعامىنان شىعادى. باتىستىڭ ءبىر سىنشىسىنىڭ بۇل رومان تۋرالى «قارا كىتاپ» وقيعانى باياندامايدى، قايتا وقيعانى قالاي بايانداۋدى باياندايدى» دەگەنى بار. رومان – تۇركيا قوعامىنىڭ بۇگىنگى مادەنيەتتىك بولمىسىن تۇراقسىزدىقتان ىزدەگەن. بۇل كىتاپقا كەزىندە تۇركيانىڭ سولشىل باعىتتاعى قايراتكەرلەرى قاتتى شۇيلىككەن ەكەن.
روماننىڭ وقيعاسى قاراپايىم: جاس ادۆوكاتتىڭ ايەلى جوعالىپ كەتەدى. شارق ۇرىپ ايەلىن ىزدەگەن ادۆوكات ايەلى وزىمەن اكەسى ءبىر، شەشەسى باسقا ءىنىسىنىڭ ەتەگىن ۇستاپ كەتكەنىن بىلەدى. بۇل ادام الىس-جاقىنعا بەلگىلى جۋرناليست ەدى. سونىمەن ادۆوكات جۋرناليست ءىنىسىنىڭ دەرەگىن ول جازعان ماقالالاردىڭ ىزىمەن كەسۋگە كوشەدى. وسى بارىستا ادۆوكات ايەلى مەن ءىنىسىنىڭ «جارىق ساراي» دەگەن ۇيدە تۇرىپ جاتقانىن بىلەدى. ادۆوكات ول اراعا بارعاندا قاشقىندار الدەقاشان ءىز جاسىرىپ ۇلگەرگەن بولىپ شىعادى. سونىمەن ادۆوكات ءىنىسىنىڭ اتىمەن گازەتتەردە ماقالا جاريالاي باستايدى. الايدا ول ءىنىسىنىڭ ماقالاسىن وقىماسا ءوز جۇمىسىن جۇرگىزە المايدى... ءبىر كۇنى ادۆوكات ۇيىنە ورالعاندا ءىنىسى مەن ايەلىنىڭ جازىم بولعانى تۋرالى حاباردى ەستيدى. بۇل روماندا جۋرناليستىك ستيل، بارلاۋشىلىق روماندارعا ءتان قولتاڭبا بار، جانرلىق شەكتەمەلىك جويىلعان، ۋاقىت پەن كەڭىستىك ءجيى بۇزىلادى. بۇل رومان قاي جاعىنان قاراساڭ دا اتى زاتىنا ساي بۇگىنگى «جاڭا رومانداردىڭ» تالعامىنان شىعادى. باتىستىڭ ءبىر سىنشىسىنىڭ بۇل رومان تۋرالى «قارا كىتاپ» وقيعانى باياندامايدى، قايتا وقيعانى قالاي بايانداۋدى باياندايدى» دەگەنى بار. رومان – تۇركيا قوعامىنىڭ بۇگىنگى مادەنيەتتىك بولمىسىن تۇراقسىزدىقتان ىزدەگەن. بۇل كىتاپقا كەزىندە تۇركيانىڭ سولشىل باعىتتاعى قايراتكەرلەرى قاتتى شۇيلىككەن.
1998 جىلعى «مەنىڭ اتىم – قىزىل» (Benim Adim Kirmizi) رومانىندا «باتىس پەن شىعىس قاتىناسى» ماسەلەسى قايتادان كوتەرىلگەن. روماننىڭ وقيعاسى 1591 جىلى ستامبۇلدا تۋعان سۋرەتشىنىڭ قاستاندىقپەن ولۋىنەن ءوربيدى. سىنشىلار بۇل كىتاپتىڭ تەتىگى «يسلام دۇنيەسىندەگى زەر سۋرەت ونەرىنىڭ باتىستىڭ رەاليستىك سۋرەتىنىڭ اسەرىندە داعدارىستارعا ۇرىنىپ، ءوز السىزدىگىنىڭ شىرماۋىندا ماتالىپ قالعان بولمىسى ارقىلى بۇگىنگى تۇرىك قوعامىنىڭ كوزگە كورىنبەيتىن تاساداعى قايشىلىقتارىن اشقاندىعىندا» دەپ قارايدى. روماندا تۇرىك سۇلتانىنىڭ امىرىمەن ەرەكشە ءبىر سۋرەت سىزۋ تاپسىرماسىن العان ايگىلى سۋرەتشىنىڭ دەنەسى قۇدىقتان تابىلادى. بۇل ادام وزگە ەكى سۋرەتشىمەن بىرلەسە وتىرىپ، ەۋروپادا سول تۇستا جاڭادان بوي كوتەرىپ كەلە جاتقان سۋرەت ونەرىنىڭ ارتىقشىلىقتارىن قابىلداي وتىرىپ، تۇرىك سۇلتانىنىڭ ءومىرىن بەينەلەمەك بولادى. ءبىراق ولاردىڭ بۇل مىندەتتى ورىنداۋى بىرەۋلەرگە جاقپايدى. سونىمەن سۋرەتشى ولتىرىلەدى. بۇل قاستاندىقتى تەكسەرۋدى قولعا العاندار بار سىردىڭ شەشۋى سۋرەتشىنىڭ ارتىندا بىتپەي قالعان سۋرەتتە ەكەنىن اڭعارادى. ول سۋرەتتە قاراپايىم عانا جىلقى سۋرەتتەلگەن ەدى. ءبىراق ۇڭىلە كەلگەندە، ول جىلقىنىڭ بويىندا وزگەگە ۇقسامايتىن وزىندىك ەرەكشەلىكتىڭ بار ەكەنىن بايقاۋعا بولاتىن. ول جىلقى اسىلىندە، جىلقى بالاسىنا ۇقساماي سىزىلعان – تاناۋى ەكىگە ايىرىلعان ەدى...
جوعارىداعى روماندار تۇركيانىڭ بۇگىنگە دەيىنگى داستۇرلىك مادەنيەتىنىڭ بولمىسىنا ۇڭىلگەن بولسا، 2002 جىلى جارىق كورگەن «قار» (Kar) رومانى بىردەن بۇگىنگى تۇرىك قوعامىنا نازار اۋدارتادى. روماننان اۆتوردىڭ بۇگىنگى زاماندىق رومان جازۋ ءستيلىن جەتىك مەڭگەرگەنىن بايقايمىز. كىتاپتاعى وقيعا قاراپايىم: ۇزاق جىل گەرمانيادا سەرگەلدەڭ بولىپ جۇرگەن كا (Ka) دەگەن اقىن جىگىت 12 جىلدان كەيىن ەلىنە ورالادى. ول گازەت ءتىلشىسى سالاۋاتىمەن تۇركيانىڭ شىعىسىنداعى كارس دەگەن قالاشىقتا وتەتىن سايلاۋعا قاتىستى ءبىر ماقالا جازباق بولادى. كا كارس قالاشىعىنا كەلگەن كۇنى قالادا قار جاۋادى. ول قار قالانىڭ قاتىناسىن ءۇش كۇن بويىندا وزگە الەمنەن ءۇزىپ تاستايدى. سونىمەن تۇيىقتالىپ قالعان ءۇش كۇندە قالاشىقتا تۇركيانىڭ وتكەن ءبىر عاسىردا باسىنان وتكىزگەن ءتۇرلى-تۇستى وقيعالارى تۇگەلگە جۋىق قايتالانادى: سايلاۋ بولادى؛ دىنشىلدەر باس كوتەرمەك بولادى؛ سوڭى اسكەري توڭكەرىسكە ۇلاسادى؛ تەرروريستەردى تەرروريستەر قۇرتادى...
كا بۇلاردىڭ ءبارىنىڭ كۋاسى بولادى. ءتورت جىل بويىندا جىر جازباعان اقىن كەنەتتەن شابىتى كەلىپ، 19 جول ولەڭ جازىپ تاستايدى. جوعارىداعى ءتۇرلى-تۇستى داڭعازا ايعايلاردان كەيىن كا جاۋىپ تۇرعان قارعا قاراپ ادام مەن تابيعاتتىڭ ۇندەستىگىنەن قيالعا بەرىلىپ «شىركىن، كىرلەگەن قاپ-قارا سانامىزدى مىناۋ قار تاپ-تازا قىلىپ جۋىپ كەتسە عوي» دەگەن وي كەشەدى... جوعارىداعى ءتورت روماننان ءبىز ورحان پامۋكتىڭ شىعىس پەن باتىستىڭ ادەبيەت ءداستۇرىن تولىق مەڭگەرگەنىن بايقايمىز. بۇنىڭ ءوزى بۇدان كەيىنگى تۇركى ءتىلدى ادەبيەتتىڭ وسى باعىتتا دامۋىنا قوزعاۋشى كۇش بولاتىنى ايدان انىق.
ارداق نۇرعازى ۇلى
