– ءسىز 2011 جىلعى داعدارىستى ءدال بولجاعان ادامسىز. ەندەشە ەندى ەكى جىلدان رەسەي ەكونوميكاسىن نە كۇتىپ تۇر؟
– ەكى جىلدان كەيىن رەسەي ەكونوميكاسى قازىرگىدەن دە جاقسى جاعدايدا بولادى. ءيا، بيىلعى جىل اۋىر بولادى. ءبىراق، ودان كەيىن ورلەۋ باستالۋى مۇمكىن.
– ۋكراينانىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىنداعى قاقتىعىستار جالعاسىن تاپقان جاعدايدا بۇل رەسەي ەكونوميكاسىنا قانشالىقتى اسەر ەتەدى؟
– رەسەي ۋكراينانىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىنداعى اسكەري قاقتىعىستارعا ارالاسىپ جاتقان جوق.
ءوز تاراپىمنان باتىستىڭ سانكسيالارى كرەملگە قالاي اسەر ەتەرىن زەرتتەدىم. رەسەيدىڭ رەسۋرستارى، ءبىرىنشى كەزەكتە ادامي رەسۋرستارى عالامات، ال تابيعي رەسۋرستارى ءتىپتى سارقىلماس. سوندىقتان دا رەسەيلىكتەر كۇش بىرىكتىرىپ، بۇگىنگى پروبلەمالاردى شەشەرىنە سەنىمدىمىن. بۇعان كۇمانىم جوق.
– رەسەيدىڭ بولمىسىن سيپاتتايتىن ءۇش رەسەيلىك ساياساتكەردى اتاي الاسىز با؟
– ۇشەۋىن عانا ما؟ جارايدى. ءبىرىنشى كەزەكتە، بۇل، بىرگە ىستەگەن – ميحايل گورباچيەۆ، ودان كەيىن بوريس ەلسين جانە ۆلاديمير پۋتين.
مەنىڭشە، پۋتين – قازىرگى رەسەيدىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىن ەڭ جوعارى دەڭگەيدە ايشىقتاپ وتىرعان بىردەن-بىر تۇلعا.
– 2005 جىلى وتانىڭىزدى تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولعاندا نەلىكتەن رەسەيدى تاڭدادىڭىز؟ ايتالىق، قازاقستانعا نەمەسە باتىس ەلدەرىنىڭ بىرىنە كەتكىڭىز كەلمەدى مە؟
– مەندە بۇدان باسقا تاڭداۋ بولعان جوق. سەبەبى، رەسەي – مەنىڭ ەكىنشى وتانىم. ءومىرىمنىڭ ەڭ قىزىقتى ساتتەرىن وسى ەلدە وتكىزدىم. ءومىر كوردىم، تاجىريبە جينادىم.
مەنىڭ رەسەيىم – بۇل ورىس عىلىمىنىڭ، ورىس مادەنيەتىنىڭ جانە قولدانبالى ماتەماتيكانىڭ الەمى.
– ءسىزدىڭ ورنىڭىزعا كەلگەن قۇرمانبەك باكييەۆ ەلدەن قاشقاندا ساياسي باسپانا رەتىندە بەلورۋسسيانى تاڭدادى. ءسىزدىڭ وعان دەگەن كوزقاراسىڭىز وزگەردى مە؟
– جوق. وزگەرگەن جوق. مۇنىڭ ساياسي جانە باسقا دا سەبەپتەرى بار. ول بەلورۋسكە بەكەر كەتكەن جوق. لۋكاشەنكونىڭ ءوزى باكييەۆتى رۋحتاس، ساياساتتاعى ۇستانىمدارى ءبىر، بيلىككە دەگەن كوزقاراستارى ۇقساس ادام رەتىندە اتاعان. ونىڭ بەلورۋستى تاڭداعانى دا سودان.
– قىرعىزستاندا رەسەي پرەزيدەنتى ءپۋتيننىڭ رەيتينگى وتە جوعارى ەكەن. مۇنى نەمەن تۇسىندىرەر ەدىڭىز؟
– بۇل – زاڭدىلىق ءارى ادىلەتتى رەيتينگ دەر ەدىم. سەبەبى، ۆلاديمير ۆلاديمير ۇلى – مىقتى، تاجىريبەلى ساياساتكەر. ونى جوعارى باعالاعان جەرلەستەرىمدى جاقسى تۇسىنەمىن.
پۋتين رەسەيدىڭ ەگەمەندىگىن ەرەكشە قورعايدى، قىرعىزدار ءوز كەزەگىندە ءوز پرەزيدەنتىنەن قىرعىزستان مۇددەسىن ءدال پۋتين سياقتى قورعاۋىن قالايدى. سوسىن قازىرگى قىرعىزستان ەكونوميكاسى اۋىر حالدە. كوپشىلىك «ەلدىڭ دامۋىنا رەسەي ىقپال ەتەدى» دەگەن سەنىمدە.
ءپۋتيننىڭ قىرعىزستانداعى رەيتينگىسىنىڭ جوعارى بولۋىنا ءبىر جاعىنان وسى جاعداي ىقپال ەتىپ وتىر.
– ۋكراينا، بەلورۋس، مولدوۆادا ءارى كەتسە ەكى تاڭداۋ بار. ول – ەۋرووداق نەمەسە رەسەي. ال قىرعىزستاندا قالاي؟ ازيا قۇرلىعىندا ورنالاسقان مەملەكەت رەتىندە سىزدەرگە جۇڭگو دا قىزىعۋشىلىق تانىتۋى مۇمكىن عوي؟
– مەن ۋكرايندىقتاردى جاقسى بىلەمىن. بالتىق ەلدەرىن قوسپاعاندا، قازىرگى ۋكراينانىڭ باعىتى حالىقتىڭ ەمەس، ساياسي ەليتانىڭ تاڭداۋى.
1991 جىلعى رەفەرەندۋمدا كسرو حالقىنىڭ كوپ بولىگى كەڭەس وداعىن ساقتاپ قالۋعا داۋىس بەردى. ياعني، رەسەيدىڭ جاعىنا قاراي تاڭداۋ جاسادى.
قىرعىزستاننىڭ الدىندا مۇنداي تاڭداۋ تۇرعان جوق. ءبىزدىڭ تاريحىمىز ەكى ۇلى دەرجاۆا – رەسەي جانە قىتايمەن تىعىز بايلانىستى.
جالپى سوڭعى 200 جىلدا ءبىز رەسەيمەن بىرگە بولدىق. اتاكە بااتىر دەگەن اتاقتى ءامىرشى بولعان. مىنە، سول بااتىر ەكاتەرينا پاتشايىمعا رەسەيدىڭ قۇرامىنا قوسىلۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ ەلشىلەرىن جىبەرەدى. ول تۇستارى قىرعىز بيلىگى ءار تۇستان انتالاعان جاۋدىڭ شابۋىلدارىنان ابدەن السىرەگەن بولاتىن. 2015 جىلى ەكاتەرينا پاتشايىمنىڭ بااتىر ءامىرشى جىبەرگەن ەلشىلەردى بارشا سالتاناتپەن قابىلداعانىنا 230 جىل تولدى. ول تۇستارى رەسەي ورىس-تۇرىك سوعىسىمەن باسى قاتىپ، ورتا ازياعا كوڭىل اۋداراتىن جاعدايدا ەمەس-تۇعىن. الايدا 80 جىل وتكەسىن قىرعىزستان ءوز ەركىمەن، قايتالاپ ايتايىن، ءوز ەركىمەن رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا قوسىلادى.
– ساراپشىلار ءسىزدى جانە ۋكراينانىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى ۆيكتور يانۋكوۆيچتى ءجيى سالىستىرادى. ەكەۋىڭىز دە ازىرگى كۇنى رەسەيدە تۇراسىزدار...
– مەنىڭ بىلۋىمشە، يانۋكوۆيچ الاڭعا شىققان حالىققا «وق اتىڭدار!» دەگەن بۇيرىق بەرگەن جوق. مايداندى ۇيىمداستىرعان ازاماتتار وتقا ماي تامىزۋ ءۇشىن وزدەرى وق اتتى. يانۋكوۆيچتىڭ ەڭ باستى قاتەلىگى، بيلىكتى قولدان بەرە سالعان مەموراندۋمعا قول قويىپ قويدى.
ال مەنىمەن ونى سالىستىرماڭىزدار! ارامىزدا ەشقانداي ۇقساستىق جوق. ەكەۋمىز ەكى الەمنىڭ ادامىمىز. مەن – عىلىمنىڭ، عىلىمي ورتانىڭ ادامىمىن. يانۋكوۆيچ شەنەۋنىكتەر اۋلەتىنەن شىققان.
– قىرىمدى اننەكسيالاپ، ۋكراينانىڭ شىعىسىنا باسىپ كىرگەننەن كەيىن ءسىزدىڭ رەسەيگە قاتىستى كوزقاراسىڭىز وزگەردى مە؟
– وزگەرسە دە وڭ باعىتقا قاراي وزگەردى. تۇسىندىرە كەتەيىن. ۋكراينانىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىنداعى احۋالعا پرەزيدەنت پوروشەنكو باستاعان قازىرگى ۋكراينا بيلىگىنىڭ ءوزى كىنالى. ولار ءوز حالقىنا قارسى سوعىس اشتى.
– ال قىرىم شە؟
– قىرىم دەيسىز بە؟ قىرىم – رەسەيدىكى. الەمدىك تاريحتى، رەسەي مەملەكەتىنىڭ تاريحىن جاقسى بىلەتىن ادام سىزگە وسىلاي ايتادى. قىرىم – ۇلى ەكاتەرينا پاتشانىڭ جوباسى. دەمەك، رەسەيدىڭ جوباسى.
حرۋششيەۆتىڭ قىرىمدى ۋكراينا قۇرامىنا قوسۋ تۋرالى شەشىمى كسرو-نىڭ كونستيتۋسياسىنا ساي جاسالعان جوق.
ەگەر ءازىر ۋينستون چەرچيلل مەن رۋزۆەلت ءتىرىلىپ كەلسە، ولار قىرىمنىڭ ورىسقا تيەسىلى ەكەندىگىن ايتار ەدى. چەرچيلل سونىمەن قاتار سيەۆاستوپولدى ورىس قالاسى دەپ اتاعان.
– ءسىز پرەزيدەنت كەزىڭىزدە امەريكالىق اسكەري كۇشتەردى قىرعىزستان تەرريتورياسىندا ورنالاستىرۋعا كەلىسىم بەردىڭىز. ءبىراق كەيىن، اقش-تى «قىرعىز جەرىندە ريەۆوليۋسيا جاسادى» دەپ ايىپتادىڭىز. قىرعىزستان مەن امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ قازىرگى قارىم-قاتىناسىنا قانداي باعا بەرەسىز؟
– 2001 جىلى ناتو-نىڭ اۋە كۇشتەرىن ورنالاستىرۋعا كەلىسىم بەردىم جانە بۇل دۇرىس شەشىم بولدى. اقش ول تۇستارى حالىقارالىق انتيتەرروريستىك كواليسيانىڭ باسىندا تۇردى.
ول كەز قىرعىزستانعا اۋعانستان تەرريتورياسىنداعى لاڭكەستەردەن ءقاۋىپ ءتونىپ تۇرعان كەز ەدى...
شىنى كەرەك، ول تۇستارى ءبىز ءبارىمىز دە امەريكانىڭ نيەتى ادال دەپ ويلايتىنبىز. اقش-تىڭ ورتا ازيا ەلدەرىندە دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى ورناتپاق ۇمتىلىسىنا سەنەتىن ەدىك. ءبىراق، بۇگىنگى زاماندا كۇللى الەم دەموكراتيانىڭ «امەريكالىق ۇلگىسى» قانداي بولاتىنىن جانە ونىڭ ارتى قانداي تراگەدياعا الىپ كەلەتىنىن ءوز كوزىمەن كوردى.
ايتالىق، يراكتى الايىق. بۇل ەلدىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتىنا امەريكا ارالاسقان سوڭ حاوس باستالدى. قازىرگى يراك جەر بەتىنەن جوعالۋدىڭ الدىندا تۇر. ۋاقىت وتە كەلە ليۆيا، سيريا، اۋعانستان دا الەم كارتاسىنان وشەدى.
امەريكاندىقتار دەموكراتيامەن اينالىسقان بارلىق ايماقتاردا اتىس-شابىس، كوتەرىلىس بولادى، حاوس باستالادى. «ءتۇرلى ءتۇستى ريەۆوليۋسيا» بولعان مەملەكەت وركەنيەت كوشىنەن قالىپ، بىرنەشە عاسىرعا كەرى شەگىنەدى.
ۋكراينانى الىپ قارايىق. ءقازىر بۇل ەلدە ازاماتتىق سوعىس ءجۇرىپ جاتىر. ءبىر كەزدەرى، بۇل ەل كسرو-نىڭ ەڭ قۋاتتى ەلدەرىنىڭ ءبىرى ەدى. ونىڭ عىلىمي-تەحنيكالىق پوتەنسيالىنا كۇللى الەم قىزىعاتىن. قازىرگى جاعدايى قالاي؟
گرۋزياداعى احۋال دا سونداي. ءوز باسىم قىرعىزستان مەن اقش-تىڭ اراسىنداعى جاعداي جاقسارا تۇسەدى دەپ ويلامايمىن.
– «ورىس ءتىلىن – تۋعان ءتىلىم» دەپ ايتا الار ما ەدىڭىز؟
– ارينە. مەن – عىلىمنىڭ ادامىمىن. عىلىم تۋرالى ويلاعاندا ورىسشا ويلايمىن. راس، قىرعىزشا دا ويلايمىن. قىرعىزستان پرەزيدەنتى بولعاندا مەن ورىس ءتىلىن ناسيحاتتادىم، ورىس ءتىلى رەسمي ءتىل رەتىندە بەكىتىلدى. ءيا، ۇلتشىلدار تاراپىنان سىنعا ۇشىراعانىم راس.
رەسەيدە ءبىلىم الىپ جاتقان قىرعىز جاستارى وسىنداي شەشىم قابىلداعانىم ءۇشىن تالاي رەت العىس ايتقان. ولار ورىس ءتىلىن جاقسى بىلەدى. ورىس ءتىلىن بىلە وتىرا، كەز كەلگەن جاعدايدا، كەز كەلگەن سالادا باسەكەگە تۇسە الارىن جاقسى تۇسىنەدى.
– وتانىڭىزعا ورالاتىن ويىڭىز بار ما؟ قىرعىز بيلىگىمەن وسى تۋرالى سويلەستىڭىز بە؟
– سويلەستىم. ءبىراق، ەلگە قايتقاننىڭ وزىندە قىرعىز بيلىگى مەنىڭ قاۋىپسىزدىگىمە كەپىلدىك بەرە الارىنا سەنبەيمىن. قىرعىزستان وسىدان ون جىل بۇرىن قۇقىقتىق مەملەكەت دەگەن اتاۋىنان ايىرىلعان. وسى ۋاقىتتىڭ ارالىعىندا بيلىككە كەلگەن باكييەۆ، وتۋنبايەۆا، اتامبايەۆ – بارلىعى دا ريەۆوليۋسيانىڭ كوشباسشىلارى. 2005 جىلعى مەملەكەتتىك توڭكەرىستى ۇيىمداستىرعان دا وسى ۇشەۋى.
– ءسىزدىڭ پرەزيدەنت قۇرداستارىڭىز كوپ. نۇرسۇلتان نازاربايەۆ پەن الەكساندر لۋكاشەنكو 20 جىلدان اسا بيلىك قۇرىپ كەلەدى. بۇرىنعى پرەزيدەنت رەتىندە ايتالىق، لۋكاشەنكوعا قانداي كەڭەس بەرەر ەدىڭىز؟
– لۋكاشەنكو كەڭەسكە مۇقتاج ەمەس. ول – كورەگەن پرەزيدەنت. ەگەر ۇزاق بيلىك قۇرعان پرەزيدەنتتەردى حالقى سۇيەتىن بولسا جانە ورنىندا قالعانىن قالايتىن بولسا، ولارعا كەتۋدىڭ نە قاجەتى بار؟
اۋدارعان، دۋمان تاناباسوۆ
