عالىم الكەي مارعۇلان «اعاشتان بۇيىم جاساۋ قازاقستاننىڭ ورمان ماسسيۆتەرى بار ورتالىق قازاقستان، الاتاۋ، سولتۇستىك-باتىس جانە سولتۇستىك-شىعىس ايماقتارىندا كەڭىنەن تارالعان. اسىرەسە، سولتۇستىك ايماقتاردا قىزىل قايىڭ، قىزىل قاندىاعاش، ۇيەڭكى، جاڭعاق اعاشى، شاعان، ەمەن سياقتى اعاشتاردى پايدالانعان. بۇلار وڭاي كەسىلىپ، بويالادى. شەبەرگە قيىنشىلىق تۋدىرمايدى»، ‒ دەپ جازعان.
اعاشتان ءتۇيىن تۇيگەن شەبەرلەر «ورتەكە قۋىرشاعىن» قۇراستىرىپ، ويىن-ساۋىقتاردا، جيىنداردا دومبىرا اۋەنىنە، ساۋساقتاردىڭ پەرنە باسۋ قوزعالىسى مەن ىرعاعىنا قاراي بيلەتكەن.
«ورتەكە» ارنايى جاسالعان تۇعىرعا ورناتىلادى دا، دومبىراشىنىڭ ساۋساعىنا جىپپەن بايلانادى. كۇيشى اسپاپتا ويناي باستاعاندا، پەرنە باسقان ساۋساقتاردىڭ قوزعالىسىمەن قۋىرشاق اسەم بيگە باسا جونەلەدى.
قازاقتىڭ ۇلتتىق قۋىرشاق ونەرىندەگى «ورتەكەنىڭ» ناقتى قاي ۋاقىتتا، قاي زاماندا پايدا بولعانى بەلگىسىز. قازىرگى كەزدە «ورتەكە» جاساۋمەن اينالىساتىن شەبەر جولاۋشى تۇردىعۇلوۆ:
«اكەمىزدىڭ ءىنىسى سىبىرگە يتجەككەنگە ايدالعان ەكەن. سوندا ءجۇرىپ اعاشتان ورتەكە مەن بيلەپ جۇرگەن ايۋدى جاساعان. ەل-جۇرتىن ساعىنعاندا ورتەكەنى بيلەتىپ، ءان ايتادى ەكەن»، ‒ دەدى. سونداي-اق، شەبەردىڭ ايتۋىنشا، «ورتەكە» بيلەتۋ، جاساۋ ونەرى XIX عاسىردىڭ باسىندا قازاق دالاسىندا كەڭىنەن تارالعان سياقتى.
تابيعاتپەن سىرلاس وسكەن قازاق حالقى جاراتىلىستىڭ ءوسىپ-ونۋىن، تۇرلەنۋىن، وزگەرۋىن، قيمىل-قوزعالىسىن ءجىتى باقىلاپ، ولاردى ءان مەن جىرعا، ەرتەگى مەن اڭىزعا ارقاۋ ەتتى. كۇيشى ابدۋلحاميت رايىمبەرگەنوۆ: «قازاقتىڭ «جەزكيىك»، «اڭشىنىڭ زارى» اتتى كۇيلەرىنىڭ تۋۋ تاريحى اڭىزدان باستاۋ الادى. ەكى كۇيدە دە اڭشىلىقتى كاسىپ ەتكەن مەرگەندەر جايلى ايتىلادى. تويىمسىزدىق بويىن بيلەگەن اڭشىلاردى اقىر سوڭىندا اڭنىڭ كيەسى ۇرادى دەلىنەدى. اڭىزدىڭ استارىنا ۇڭىلسەك حالىقتىق نانىم-سەنىمگە جاقىندايدى. وسى سياقتى «ورتەكەنىڭ» شىعۋ تاريحى دا حالىقىمىزدىڭ نانىم-سەنىمىنە قاتىسى بولۋى مۇمكىن»، ‒ دەگەن بولجامدار ايتادى.
«ورتەكەنىڭ» تاريحى تۋرالى ناقتى عىلىمي دەرەكتەر كەزدەسە قويماعانىمەن بۇكىل تۇركى حالىقتارىنا ءتان. ماسەلەن، تۋىسقان قىرعىزداردا ورتەكە «تاق-تەكە» دەگەن اتپەن كەڭ تاراعان.
ءبىر قىزىعى، «ورتەكەنى» تەك دومبىرادا عانا ەمەس، ىشەكتى اسپاپتاردىڭ بارىندە ويناتۋعا بولادى. «ورتەكە ‒ قازاقتىڭ كونە قۋىرشاق تەاترى. ەرتە زاماندا بالالارعا دومبىرا ۇيرەتۋدە ولاردى قىزىقتىرۋ ءۇشىن «ورتەكە قۋىرشاعى» قولدانىلعان. ءقازىر كۇندە دە ورتەكەگە دەگەن قىزعۋشىلىق جوعارى. اۋەلدە ورتەكەنى دومبىرادا ويناتقان، ال كەيىنەن جەتىگەنگە قوسىپ بيلەتكەن. ورتەكەنى بۇگىنگى قوعام ىستىق ىقىلاسپەن قابىلداپ جاتىر. تەك دارىپتەۋ كەرەك»، ‒ دەيدى جەتىگەن اسپابىندا وينايتىن ستۋدەنت ايكەرىم ەلەمەسوۆا. سونداي-اق، ول ورتەكە جاساۋ مەن ويناتۋعا ارنالعان فەستيۆالداردىڭ دا وتكىزىلىپ تۇراتىنىن ايتتى.
ورتەكە ءارتۇرلى كولەمدە جاسالا بەرەدى. شەبەردىڭ وي-قيالىنا بايلانىستى ءتۇرلى اتاۋلار قويىلىپ، اسپاپتا ويناتىلادى. كۇيشى ابدۋلحاميت رايىمبەرگەنوۆ: «بۇرىن مەزەتتە ءۇش ورتەكەنى ‒ «اتا ورتەكە»، «اكە ورتەكە»، «بالا ورتەكەنى» ويناتقان. ءبىر ادام ەڭ كوپ دەگەندە ءتورت ورتەكەنى ساۋساعىنا ىلىنگەن جىپتەر ارقىلى باسقارىپ، كۇي ىرعاعىنا بيلەتە الادى»، ‒ دەيدى. ال اتاقتى كۇيشى، دومبىراشى مۇرات وسكەنبايەۆ «سەگىز لاق» كۇيىن تارتقاندا، سەگىز تەكەنى تۇعىرعا ورناتپاي-اق جەرگە قويىپ ويناتقان ەكەن.
سىرت كوزگە قاراپايىم كورىنگەنىمەن، ورتەكە ويناتۋدىڭ وزىندىك تەحنيكاسى بار. ورتەكەنىڭ بىرنەشەۋىن ويناتقاندا ولار بىر-بىرىنە كەدەرگى كەلتىرمەي، بىر-بىرىنە ۇقسامايتىن «بي» قيمىلدارىن جاساۋى كەرەك. بۇل قۇراستىرۋشىنىڭ لوگيكاسىنا تىكەلەي بايلانىستى بولىپ كەلەتىن ەرەجە.
ورتەكە قويىلاتىن تۇعىر اعاشتان قۇراستىرىلادى. بەتكى جاعىنا ءتۇرلى ويۋ-ورنەكتەر ويىلادى. اشەكەيلەنگەن تۇعىر ىشىنە ورتاسىنان تەمىر سىم وتكىزىلگەن تاياقشا قويىلادى. تەمىر سىمنىڭ ەكى شەتى ءيىلىپ، بىرىنە قۋىرشاق بەكىتىلىپ، بىرىنە دومبىراشىنىڭ ساۋساقتارىنا ىلىنەتىن ءجىپ جالعانادى. تۇعىردى تەسىپ، ءجىپ سىرتىنا شىعارىلادى. ءجىپتى تارتقان كەزدە تەمىر سىم قوزعالىپ، ورتەكە قۋىرشاعى بيلەي باستايدى. ورتەكە قۋىرشاعى تەپە- تەڭدىگىن ساقتاۋ ءۇشىن، باۋىرىنان ىلىنگەن سىم تەمىر قۋىرشاق جان-جاققا اۋىتقىمايتىنداي ولشەمدە قاق ورتاسىنا ورنالاسۋى كەرەك.
قۋىرشاقتى قۇراستىرۋ جاعىنا كەلەتىن بولساق، ونىڭ كەۋدەسى مەن باسىن ءبىر بولەك، سيراقتارىن ءبىر بولەك اعاشتان قيىپ الادى. ماتەريالدىڭ مەيلىنشە قاتتى، جەڭىل ءارى يىلگىش بولعانى دۇرىس. ونى جاساۋعا قايىڭ، تەرەك، شەتەن، جەمىس اعاشتارىن قولدانۋعا بولادى. ءتۇرلى-تۇستى بوياۋلارمەن بوياپ، ساندەپ، كورەرمەن الدىنا الىپ شىعادى. ورتەكە ۇلكەن ساحنالارعا ارنالماعاندىقتان، كوبىنە شاعىن كورەرمەن اۋديتورياسىنا ۇسىنىلاتىن قىزىقتى ساۋىقتىڭ تۇرىنە اينالعان. ورتەكە ويىنى سيرەك ورىندالاتىن جانرلىق قويىلىم بولىپ سانالادى. ونى العاش رەت «مۇراگەر» رەسپۋبليكالىق فولكلور سازدى ءانسامبلى 1984 جىلدان باستاپ ەل اراسىندا ناسيحاتتاي باستادى. قازىرگى كۇنى ۇلتتىق مۋزىكانى دارىپتەپ جۇرگەن «تۇران» ءانسامبلى 2010 جىلدان باستاپ ورتەكەنى ساحناعا الىپ شىعىپ، بيلەتىپ ءجۇر. سونداي-اق، انسامبل ورتەكەنى ۆەنگريا، جۇڭگو، اقش، رەسەي، فرانسيا، يسپانيا، تۇركيا ەلدەرىنە تانىستىرىپ كەلدى. «شەتەلدىك كورەرمەندەردىڭ ورتەكەگە قىزىعۋشىلىعى باسىم، جۇمباعىن شەشكىسى كەپ، سۇراقتار قويادى. ال جاس بالالار ورتەكە ءبيىنىڭ قىزىعىنا باتىپ، ءماز بولادى »، ‒ دەيدى ءانسامبلدىڭ مۇشەسى ابزال ارىقبايەۆ.
ەلىمىزدە 2007 جىلدان باستاپ قۋىرشاق تەترلارى اياسىندا حالىقارالىق فەستيۆالدار ۇيىمداستىرىلىپ كەلەدى. اتاپ ايتساق، العاشقى «ورتەكە» حالىقارالىق قۋىرشاق تەاترلارىنىڭ فەستيۆالى اقتاۋ قالاسىندا ءوتتى. 2010-12 جىلدارى الماتىدا (ۇلتتىق قۋىرشاق ونەرىنىڭ حالىقارالىق فەستيۆالى)، 2013 جىلى استانادا، 2015 جىلى قوستانايدا ۇيىمداستىرىلدى.
«ورتەكە ‒ قازاق قۋىرشاق ونەرىنىڭ باستاۋى»، – دەگەن بەلگىلى عالىم احمەت جۇبانوۆ. ەرتە كەزدەن قالىپتاسقان مادەنيەت بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتقانى قۋانتادى. الايدا ورتەكە بيلەتۋ ونەرىن ۇيرەتۋ مەن ونى جەتىلدىرۋدى مۋزىكا زەرتتەۋشىلەرى، قولونەرشىلەر مەن قۋىرشاق تەاترىنىڭ ماماندارى شىنداپ قولعا السا. سوندا عانا، قازاق قۋىرشاق ونەرى الداعى زامانداردا دا جۇرتتى قۋانىشقا بولەي بەرەتىنى ءسوزسىز.
ايجان تەمىرحان قىزى، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ، جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ ءىىى كۋرس ستۋدەنتى.
دەرەككوزى: turkystan.kz
