قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ «بۇگىندە الەم شىنىمەن وزگەردى. پاندەميانىڭ اسەرىنەن مىزعىماس جاھاندانۋ مەملەكەتتەردىڭ ءوزىن-وزى وقشاۋلاۋى جانە ءوزىن-وزى ساقتاپ قالۋى پايداسىنا پوزيسياسىن جوعالتقان سياقتى. حالىقارالىق قاتىناستاردا ۇلتشىلدىققا سۇرانىس ارتىپ كەلەدى»، - دەگەن-دى.
حالىقارالىق ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، ءدىني سوعىستار، ۇلتارالىق قاقتىعىستار، قارۋلى سەپاراتيزم مەن يررەدەنتيزم ەلدەردى جانە تۇتاس ايماقتاردى، اسىرەسە ىشكى پروبلەمالار اياسىندا شارپىپ جاتىر. سوناۋ ون توعىزىنشى عاسىردا پايدا بولعان ءدىني ەكسترەميزمنىڭ حالىقارالىق لاڭكەستىكتىڭ يدەولوگياسى رەتىندەگى ءقاۋپى ءقازىر الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلدى. بۇل، قانات جۇمابەكوۆتىڭ پايىمىنشا، جيىرما ءبىرىنشى عاسىردىڭ ءۇشىنشى ونجىلدىعى باسىنداعى حالىقارالىق ورتانىڭ باستى ەرەكشەلىكتەرىنىڭ بىرىنە اينالدى.
Marsh & McLennan حالىقارالىق ەكونوميكالىق فورۋمىنىڭ جاھاندىق تاۋەكەلدەر ەسەبىنە سايكەس، جاقىن بولاشاقتاعى الەمنىڭ «تاۋەكەلدەردىڭ نەگىزگى كارتاسى» گەوساياسي تۇراقسىزدىق، ەكونوميكالىق قاراما-قايشىلىق، كليمات پەن بيوارتۇرلىلىكتىڭ جوعالۋى، سيفرلىق فراگمەنتاسيانىڭ سالدارى، دەنساۋلىقتىڭ جاڭا وسالدىعى جانە ءدىني ەكسترەميزم تۇرعىسىنان جاسالدى. كورىپ وتىرعانىمىزداي، الەم پانوراماسى بەلگىلى ءبىر جاھاندىق كۇشتەردىڭ الدىن الا ءداستۇرلى ۇلتتىق، تاريحي جانە مادەني كودتارعا، رۋحاني-ەتيكالىق قۇندىلىقتار مەن مورالدىق مۇراتتارعا اسەر ەتە وتىرىپ، بارلىق جەردە پلانەتانىڭ بۇكىل ايماقتارىنىڭ دۇنيەتانىمىنا اسەر ەتۋگە ۇمتىلۋىمەن سۋرەتتەلگەن.
عالامشاردىڭ اۋقىمدى ايماعى – ورتالىق ازيا دا بۇل ماسەلەدەن تىس قالمايدى. ونىڭ ۇستىنە، جاھاندىق الەمدە ساياسي تۇراقسىزدىقتىڭ كۇشەيۋىنە بايلانىستى كەيبىر ساراپشىلار ورتالىق ازيا ايماعىنىڭ بولاشاعىنا قاتىستى بولجامداردىڭ دۇرىستىعىنا باستەسەدى. سونىمەن قاتار، جاقىن شەتەل عالىمدارىنىڭ زەرتتەۋىندە ە.يۆانوۆا مەن ل.يسايەۆا «ورتالىق ازيا ەلدەرىندەگى قازىرگى جاعدايدى باعالاۋ جانە الەۋمەتتىك تۇراقسىزدىقتى بولجاۋ ادىستەمەسى تۋرالى» زەرتتەۋىندە «الەمنىڭ ساياسي داعدارىستار بولاتىن كەلەسى ايماعى ورتالىق ازياعا اينالادى» دەلىنگەن.
«دۇنيە ءجۇزىنىڭ گەوگرافيالىق كارتاسىندا ورتالىق ازيا ەۋرازيا كونتينەنتىنىڭ ورتالىعىندا ورنالاسقان مەگارەگيون رەتىندە ورنالاسقان. جالپى قابىلدانعان كوزقاراس بويىنشا ورتالىق ازيا ايماعى قازىرگى زامانعى مەملەكەتتەردەن – وزبەكستان، تاجىكستان، تۇركىمەنستان، قىرعىزستان جانە قازاقستاننان تۇرادى. تاريح بويىندا ورتالىق ازيا ۇلى جىبەك جولىنىڭ ارقاسىندا ەۋروپانى، تاياۋ شىعىستى، وڭتۇستىك جانە شىعىس ازيانى بايلانىستىراتىن اۋماق رەتىندە بەلگىلى، بۇل ولاردى مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ ماتەريالدىق جانە ماتەريالدىق ەمەس رۋحاني قۇندىلىقتارىنىڭ ءوزارا الماسۋىنا ىقپال ەتتى.
ورتالىق ازيا ايماعىنىڭ گەوساياسي ماڭىزدىلىعى ءبىرقاتار وبەكتيۆتى فاكتورلارمەن تۇسىندىرىلەدى: كوپتەگەن قولدانىستاعى، مۇمكىن جانە جوسپارلانعان كولىك جانە قۇبىر جولدارىنىڭ تۇيىسكەن جەرىندەگى گەوستراتەگيالىق ورنالاسۋى؛ ەڭ باي تابيعي جانە ادام رەسۋرستارى؛ يسلام الەمىندەگى تۇراقسىزدىق وشاقتارىنا اۋماقتىق-گەوگرافيالىق، تاريحي-مادەني جانە دەموگرافيالىق جاقىندىعى؛ كونفەسسيالىق كەڭىستىكتە جاھاندىق سىن-قاتەرلەر مەن قاۋىپتەر ايماعىنىڭ شوعىرلانۋى»، - دەپ ءتۇسىندىردى قانات جۇمابەكوۆ.
ماسەلەنىڭ تاريحىنا ەكسكۋرسيا ورتالىق ازيا ايماعىنداعى ءدىني ەكسترەميزمنىڭ باستاۋى 1990 جىلداردىڭ باسىنداعى كەزەڭگە تۇسەتىنىن كورسەتەدى. بۇل راديكالدى يدەولوگيانىڭ پايدا بولۋى مەن تارالۋىنىڭ بەلگىلى العىشارتتارى بولدى. ءدىني ەكسترەميزمنىڭ شىعۋ تەگىن انىقتاۋ ءۇشىن كەيبىر زەرتتەۋلەرگە جۇگىنگەن ءجون. ماسەلەن، ر.دۆيۆەنديدىڭ پىكىرىنشە، ورتالىق ازيا ەلدەرى – وزبەكستان، قىرعىزستان جانە تاجىكستان ەلدەرىندە ءدىني ەكسترەميزمنىڭ بەلسەندىلەنۋىنە ساياسي باعىتتىڭ السىزدىگى، ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ ناشارلاۋى، سىبايلاس جەمقورلىق، ەكونوميكانىڭ كۇرت تومەندەۋى سياقتى فاكتورلار اسەر ەتتى. ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى مەن ءتيىمسىز مەملەكەتتىك باسقارۋ دا ىقپالىن تيگىزدى.
وتاندىق عالىم جانە ساياساتكەر ماۋلەن اشىمبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، نارىققا كۇرت كوشۋ ەسكى مورالدىق قۇندىلىقتاردى «توڭكەرىپ» تاستادى. وڭىردەگى كەيبىر جاستاردىڭ جۇمىسسىزدىق پەن مارگينالدانۋى اياسىندا ەكسترەميستىك كوزقاراستار، ۇندەۋلەر مەن ارەكەتتەر بەلەڭ الدى. تاجىريبەدە ءدىني ەكسترەميزم ءبىرقاتار مەملەكەتتەردىڭ ومىرىندە الەۋمەتتىك جانە ساياسي اجىراماس فاكتورعا اينالىپ وتىر.
ورتالىق ازيا كەڭىستىگىندەگى ءدىني ەكسترەميزمنىڭ «ءومىر ءسۇرۋ قابىلەتىنىڭ» ىرگەلى سەبەپتەرى، الدە فاكتورلارى – فاناتيزم، ويلانباعان ليتەراليزم، ءدىننىڭ ءوزىنىڭ ماقساتى مەن مانىنە، ونىڭ باستاپقى قاينار كوزدەرىنە قاتىستى ينتەللەكتۋالدىق ساۋاتسىزدىق دەۋگە بولادى. سونداي-اق مەگا-ايماققا ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تانىتاتىن ءارتۇرلى سىرتقى كۇشتەردىڭ يدەولوگيالىق ايلا-شارعىلارى دا ماڭىزدى ءرول اتقارىپ جاتىر.
وسى تۇرعىدا كەلگەندە، كەلەشەكتە الەمدىك تالداۋ ورتالىقتارىنىڭ بولجامى بويىنشا ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە ەلەۋلى قاتەر توندىرەتىن دىني-ەكسترەميستىك ۇيىمداردى مەن قوزعالىستاردى بولەك انىقتاعان ءجون. بۇل، ەڭ الدىمەن، «حيزب-ۋت-تاحرير»، وزبەكستان يسلام قوزعالىسى، «جامااتي تابليعي»، «سالافيا»، «ءال-قايدا»، «تاليبان» سياقتى راديكالدى-ەكسترەميستىك قوزعالىستارى. مۇنىڭ قاتارىنا ەۆرەيلەر مەن كرەستشىلەرگە قارسى دۇنيەجۇزىلىك يسلام مايدانىن، «IG» ( قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تىيىم سالىنعان ۇيىمدار) ۇيىمىن قوسۋعا ابدەن بولادى.
ءدىني ەكسترەميزمگە اپولوگتاردىڭ سىن-قاتەرلەرى مەن قاۋىپتەرى ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ينتەگراسياسىن تەرەڭدەتەدى. ءدىني ەكسترەميزمگە بايلانىستى ورتالىق ازياداعى ايماقتىق تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرى ءارتۇرلى مەملەكەتارالىق كەلىسىمدەرگە قول قويۋ جانە حالىقارالىق ۇيىمدار قۇرۋ نەگىزىندە وزەكتى ماسەلەلەردىڭ بىرىنە اينالۋدا.
وسى اسپەكتىدە شىۇ مەن ۇقشۇ اياسىنداعى بىرلەسكەن ۇجىمدىق جۇمىس تاجىريبەسى ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى ءۇشىن بىرەگەي بولىپ تابىلادى، بۇل ىنتىماقتاستىقتى ارتتىرۋعا جانە بۇكىل مەگاوڭىردە ساياسي، ەكونوميكالىق جانە مادەني قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ بويىنشا سىندارلى شارالاردى جۇزەگە اسىرۋعا كومەكتەسەدى.
«وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، 2020 جىلدىڭ سوڭىندا قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ شىۇ-عا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ مەملەكەت باسشىلارى كەڭەسىنىڭ وتىرىسىندا سويلەگەن سوزىندە مۇشە ەلدەردى اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك ورتالىعىن قۇرۋعا شاقىردى. اسىرەسە، تەرروريزمگە، سەپاراتيزمگە جانە ەكسترەميزمگە، ونىڭ ىشىندە ينتەرنەتتە قارسى تۇرۋدىڭ ءوسىپ كەلە جاتقان تاۋەكەلدەرىنە شىۇ-نىڭ ارەكەتى قاجەت ەكەنىن ەسكەرتتى. بۇل الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ءومىردىڭ كوپتەگەن سالالارىن ونلاين كەڭىستىككە كوشىرۋ كيبەرقاۋىپسىزدىك تاقىرىبىن جاڭارتقانىنىڭ ارقاسى ەكەنىن دە مەملەكەت باسشىسى قاداپ ايتتى. الەمدىك تۋربۋلەنتتىلىك «ءۇش زۇلىمدىقتىڭ»: ءدىني ەكسترەميزم، سەپاراتيزم جانە تەرروريزم كۇشتەرىنىڭ جاعىمسىز بەلسەندى بولۋىنا الىپ كەلدى»، - دەدى كونفەسسياارالىق جانە وركەنيەتارالىق ديالوگتى دامىتۋ ورتالىعىنىڭ باس كونسۋلتانتى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ رەسمي اقپاراتىنا سايكەس، شىۇ لاڭكەستىك نەمەسە ەكسترەميستىك ارەكەتكە قاتىسى بار تۇلعالاردىڭ ءبىرىڭعاي ءتىزىمىن جۇرگىزەدى. وندا سەگىز مىڭعا جۋىق ادام بار، ولاردىڭ 700ء-ى قازاقستان ازاماتتارى، نەگىزىنەن قاقتىعىس ايماقتارىنا كەتكەندەر. شىۇ قۇجاتىندا جانە ۇقشۇ كەلىسىمىندە «تابليعي جاماعات» قوزعالىسى ەكسترەميستىك دەپ تانىلعان، قىرعىزستاننان باسقا ورتالىق ازيا ەلدەرىندە ونىڭ قىزمەتىنە تىيىم سالىنعان.
«تابليعي جاماعات» قىرعىزستاندا زاڭدى تۇردە جۇمىس ىستەيدى، جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ قولداۋىنا يە، ورتالىق ازيا ەلدەرىندە، ءۇندىستاندا، پاكىستاندا جانە بانگلادەشتە دە ىس-ارەكەتتەرى مەن يدەولوگياسىن جۇرگىزەدى. ايتا كەتەيىك، 2020 جىلى قىرعىزستاندا وسى ۇيىمنىڭ ءىزباسارلارىنىڭ بەلسەندى قاتىسۋىمەن جاپپاي تارتىپسىزدىكتەر ورىن الىپ، ناتيجەسىندە ەلدىڭ ساياسي باسشىلىعى وتستاۆكاعا كەتكەن بولاتىن.
جوعارىدا ايتىلعاندار قىرعىزستانداعى قيىن ەكونوميكالىق جاعداي مەن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ جوعارى كەدەيلىگىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردا «تابليعي جاماعات» مۇشەلەرىنىڭ بەلسەندى قىزمەت ەتۋىن كورسەتەدى.
ساراپشىلار قاۋىمداستىعىنىڭ بولجامى بويىنشا، مەملەكەتتەر مەن قوعامداردىڭ COVID-19 پاندەمياسىن جەڭىپ، ورتالىق ازيا ەلدەرى مەن باسقا مەملەكەتتەر اراسىنداعى شەكارالاردى اشقاننان كەيىن قازاقستان ارقىلى كورشىلەس ەلدەرگە قىرعىز ميگرانتتارىنىڭ اعىنى كۇرت ارتتى. سونىمەن بىرگە «تابليعي جاماعات» يدەولوگياسىنىڭ ەكسپورتى كۇتىلۋدە. وسىعان وراي، قازاقستان باستاعان ورتالىق ازيا ءوڭىرى ەلدەرىنە عالامشاردىڭ وسى بولىگىنىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن تۇراقتىلىعى ءۇشىن جوعارى جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلەدى.
ەلىمىزدە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتىن ىسكە اسىرۋ جونىندەگى 2021-2023 جىلدارعا ارنالعان ءىس-شارالار جوسپارى جوعارى دەڭگەيدە قابىلداندى. كيبەرقاۋىپسىزدىك تۇجىرىمداماسى ينتەرنەتتە ەكسترەميستىك جالداۋ جانە ۇگىت-ناسيحاتپەن كۇرەسۋ ءۇشىن ازىرلەندى جانە جۇيەلى قولدانىلۋدا. سونىمەن قاتار «قازاقستاننىڭ كيبەرقالقانى» جۇيەسى قۇرىلدى. وسىنداي شارالار ارقىلى ينتەرنەت كەڭىستىگىندە ءدىني ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋ جۇمىستارى جالعاسۋدا. ەلىمىزدىڭ ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ رەسمي اقپاراتىنا سايكەس، 2020 جىلى باق-تا، ينتەرنەت-رەسۋرستار مەن الەۋمەتتىك جەلىلەردە ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمنىڭ الدىن الۋعا باعىتتالعان 64 مىڭنان استام جاريالانىم ورنالاستىرىلعان. 2020 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي 21 مىڭنان استام ەكسترەميستىك ماتەريالدار جويىلدى.
جالپى، مەگا-ايماقتاعى ءدىني ەكسترەميزمنىڭ بەلسەندىلىگىن تومەندەتۋ ءۇشىن ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى جاستار مەن حالىقتىڭ باسقا دا وسال توپتارى ءۇشىن قولايلى جانە ءتيىمدى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايلار جاساۋعا باعىتتالعان الدىن الۋ شارالارىن قابىلداۋى كەرەك سياقتى. دەسترۋكتيۆتى اعىمدارعا بەرىك يممۋنيتەتى جانە ولاردىڭ راديكالدى كوزقاراستارىنا قارسى تۇرۋ قابىلەتى بار قوعامداستىقتاردى بىرىكتىرۋ، ۇيلەستىرۋ جانە دامىتۋ ماقساتىندا ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىنىڭ قىزمەتىن دە اركەز قولداۋ قاجەت.
ال مەملەكەتارالىق دەڭگەيگە كەلسەك، ءبىز ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ءوزارا سەنىمىن ودان ءارى ارتتىرىپ، ءدىني ەكسترەميزمگە قارسى كۇرەستە ازىرلەنگەن ۇجىمدىق ورتاق ۇزاق مەرزىمدى ستراتەگيانىڭ تەتىكتەرىن ازىرلەپ، جەتىلدىرۋىمىز قاجەت.
