Dalanews وسى ورايدا قازاقستانداعى «شىعارماشىل ايەلدەر» قاۋىمداستىعىنىڭ ءتوراعاسى ءاسيا حايرۋللينا جانە قىرعىزستانداعى «پوليس ازيا» ساراپتاما ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى ەلميرا نوعايبايەۆانى سوزگە تارتقان-تۇعىن.
«شىعارماشىل ايەلدەر ليگاسىنىڭ» جەتەكشىسى ءاسيا حايرۋللينا «ورتا ازيادا تولىق گەندەرلىك تەڭدىك ورناعاندا عانا ايماقتىڭ ەكونوميكالىق احۋالى تۇزەلەدى» دەپ سەنەدى.
– «ازيا دامۋ بانكىنىڭ» زەرتتەۋىندە مىناداي مالىمەتتى كوزىم شالدى:
«ورتا ازيادا تولىق گەندەرلىك تەڭدىك ورناعاندا جان باسىنا شاققانداعى ورتاشا كىرىس 30،2 پايىزعا ۇلعايادى، اراعا ءبىر بۋىن سالىپ بۇل كورسەتكىش 71،1 پايىزعا جەتەدى» دەلىنگەن ەكەن. وسىنىڭ ءوزى ايەلدەر قاۋىمىنىڭ ۇلكەن الەۋەتكە يە ەكەنىن اڭعارتىپ وتىر، – دەيدى ول.
ونىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاندا، جالپى، ورتا ازيادا گەندەرلىك تەڭدىكتىڭ ءمان-ماعىناسىن تۇسىنبەيتىندەر وتە كوپ.
– بۇل ايەل بىتكەننىڭ شولتاڭداتىپ شالبار كيۋى، كولىك تىزگىندەۋى، ءبىر بۇرىشتا تۇرىپ تەمەكىنى بۇرقىراتىپ، بولماسا ەر-ازاماتپەن سالعىلاسۋى ەمەس. گەندەرلىك تەڭدىك – ايەلدەرگە ادىلەتسىزدىك جاسالماۋىن قاداعالايتىن قاعيدا.
سوڭعى 5 جىلدا ءبىزدىڭ ەلدە 15 پەن 17 جاس ارالىعىنداعى 33 مىڭ بويجەتكەن بالا كوتەردى. سولاردىڭ 10 مىڭى تۇسىك جاساتتى. مەكتەپ جاسىندا جۇكتى بولىپ قالاتىن مۇنداي جاعداي جيىلەپ كەلەدى.
ەلىمىزدە ءار 8ء-ىنشى ايەل زورلىق-زومبىلىقتىڭ قۇربانى بولادى. ۇي-ىشىندەگى زورلىق-زومبىلىقتان جىلىنا 400-گە جۋىق ايەل كوز جۇمادى، – دەدى ءاسيا حايرۋللينا Dalanews تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا.
...
ءوز كەزەگىندە ەلميرا نوعايبايەۆا مانساپ قۋعىسى، ومىردە ءوز قالاۋىمەن، ءوز كۇشىمەن تابىسقا جەتكىسى كەلەتىن قىزدار ءداستۇردىڭ دوگمالارىنا قارسى كەلە قالماي، جەتەگىندە كەتەدى دەپ ەسەپتەيدى.
– قىرعىزستاندا قادىم زاماننان قالىپتاسقان قاعيدالاردى بۇزعىسى كەلەتىن تاۋەلسىز، تالاپتى، وزىندىك ۇستانىمى بار قىزدار كوپ-اق.
الايدا ءبىزدىڭ تىم ءداستۇرشىل، سالتشىل، ءدىنشىل قوعامدا ولاردىڭ توپ جارۋى قيىن. ولاردى تەجەيتىن، جولىندا كەسە كولدەنەڭ جاتاتىن كەسەلدەر جەتىپ ارتىلادى.
بىلىمدە، عىلىمدا، جالپى ءوزىن-وزى تانىتۋدا «ايەل ادامنىڭ ورنى – وشاق قاسى» دەپ بىلەتىن كەيبىر ءداستۇرشىل توپتار الگىندەي قىزدارعا قىرعيداي تيەدى. ولاردى ۇركىتىپ، قورقىتادى. ءوز تىلدەرىمەن ايتقاندا «ورنىنا قويۋعا» تىرىسادى. مۇندايدى ءوز باسىمنان وتكەرگەنمىن.
مانساپ قۋعىسى، ومىردە ءوز قالاۋىمەن، ءوز كۇشىمەن تابىسقا جەتكىسى كەلەتىن قىزدار ءداستۇردىڭ دوگمالارىنا قارسى كەلە الماي، جەتەگىندە كەتە بارادى، – دەيدى قىرعىز سپيكەرى.
ونىڭ پىكىرىنشە، وكىنىشكە وراي، ورتا ازياداعى ايەل قۇقىعى – ايماقتاعى بيلىكتى سوڭعى كەزەكتە مازالايتىن ماسەلەلەردىڭ ءبىرى.
– ايەلدىڭ بيلىككە تالاسىپ، سايلاۋعا ءتۇسۋىنىڭ ءوزىن سۇيەككە تۇسكەن تاڭباداي كورەتىن ەلدەر بار ورتا ازيادا.
جىل باسىندا تاجىكستاننىڭ ايەلدەر جانە وتباسى ءىسى كوميتەتىنىڭ ءتورايىمى ماحبۇبا ءازىزوۆا ايەلدەردىڭ الداعى پرەزيدەنت سايلاۋىنا ءتۇسۋىن مىسقىلداپ، سىناپ-مىنەپ تاستادى.
«بىزگە نە جەتپەيدى وسى؟ ۇلت ليدەرىمەن تالاسپاق ءتۇرىمىز بار ما؟ ۇلت ليدەرى قايدا، بىزدەر قايدامىز؟ ۇلت ليدەرىن حالىق سايلاعان، حالىق تاڭداعان. تاجىك ايەلدەرى قوعامداعى ايەلدىڭ ابىرويىن كوتەرگەنى ءۇشىن ەمومالي راحمونعا سانسىز ماداق ايتۋى كەرەك»، – دەپ دۇڭك ەتكىزدى ول.
ورتا ازياداعى ايەلدەر قۇقىعىنىڭ قانشالىقتى ساقتالىپ وتىرعانىن وسىعان قاراپ ساراپتاۋعا بولادى»، – دەيدى ول.
اڭگىمە بارىسىندا نوعايبايەۆا حالىقارالىق ەڭبەك ۇيىمىنىڭ زەرتتەۋىن مىسالعا كەلتىردى.
«ورتا ازيادا تولىق گەندەرلىك تەڭدىك 71 جىل وتكەسىن بارىپ ءبىر-اق ورنايدى ەكەن. بۇل دەگەنىڭىز ءبىر عاسىرعا جەتەقابىل ۋاقىت...»، – دەيدى ساراپشى.
...
ءاسيا قايرۇللينانىڭ ايتۋىنشا، ورتا ازيادا ايەلدەردىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتىنە ءالى كۇنگە دەيىن سەنىمسىزدىكپەن قارايدى.
– ايماقتاعى ەلدەردىڭ بارلىعىندا زاڭنامالىق نەگىزدە ايەلدەر اينالىسۋعا بولمايتىن ماماندىق ءتىزىمى تۇزىلگەن. بۇل – نەگىزىنەن، مەتالل وڭدەۋ، قۇرىلىس نەمەسە اۋىر ءوندىرىس سالاسى. بۇلارمەن دا شەكتەلمەيدى.
ورتا ازيادا ايەل زاتى يگەرە المايدى، قولىنان كەلمەيدى دەگەن سەبەپپەن ماڭايىنا دا جولاتپايتىن 400-گە تارتا ماماندىق تۇرلەرى بار. اينالىپ كەلگەندە بۇل نە؟ بۇل – ايەل قۇقىعىن شەكتەۋ.
ىرگەمىزدەگى ارمەنيادا، گرۋزيادا، اقش-تا، باتىس ەلدەرىندە ايەلدەر اينالىسۋعا بولمايتىن كاسىپ تۇرلەرى جوق. مۇنداي شەكتەۋدى دامىعان ەلدەر وركەنيەت كوشىنەن قالىس قالعاننىڭ بەلگىسى رەتىندە قابىلدايدى، – دەيدى قايرۇللينا.
«شىعارماشىل ايەلدەر» قاۋىمداستىعىنىڭ ءتوراعاسى ەگەر ورتا ازياداعى ەلدەردىڭ مەملەكەتتىك ىسىنە ايەلدەر قاۋىمى بەلسەندى ارالاسار بولسا، قوعام قازىرگىگە قاراعاندا الدەقايدا ىزگىلەنەر ەدى دەگەن سەنىمدە.
«پەرزەنتحاناداعى سالدىر-سالاقتىققا جول بەرىلمەي، وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىق ازايار ەدى. ايەلدىڭ جانىن ايەل عانا تۇسىنەدى ويتكەنى. دومالاق انالار، ۇلجان، زەرەلەر ارامىزدا ءقازىر دە بار. ەلدىڭ ءسوزىن سويلەيتىن، كەرەك دەسەڭىز قيىن-قىستاۋ جاعدايدا اتقا قونۋعا ءازىر ايەلدەر قازاق دالاسىندا بولعان»، – دەيدى ول.
«ورتا ازيادا سەڭى بۇزىلماي وتىرعان ءبىر ستەرەوتيپ – اجىراسسا دا، كۇيەۋى قول كوتەرسە دە، مۇگەدەك بالا تۋسا دا ايەل كىنالى دەگەن تۇسىنىك. سوندىقتان كوپ جاعدايدا ايەلدەر زورلىققا توزەدى. ايماقتاعى جالعىزباستى انالاردىڭ جاعدايى اۋىر. كوپتەگەن ەر-ازاماتتار اجىراسقاسىن ءوزىنىڭ جۇمىس ورنىن جاسىرادى. رەسمي جالاقىسىن جاسىرادى. مۇنىڭ ءبارى – ءوز بالالارىنا اليمەنت تولەمەۋدىڭ جولى.
بۇۇ جانىندا ايەلدەر ينستيتۋتىنىڭ دەرەگىنشە، وزبەكستاندا ايەلدەر اراسىنداعى ءسۋيسيدتىڭ 99 پايىزى ۇيدەگى زورلىق-زومبىلىق سالدارىنان بولادى ەكەن.
بۇل ەلدە كۇيەۋىنەن كورگەن قورلىققا توزبەي، اجىراسقىسى كەلەتىن ايەلگە «تەرىس باتا» بەرىپ، قۋدالاپ، قۋعىنداپ، سوڭىندا ءوزىن كىنالى قىلاتىن كوزقاراس قالىپتاسقان. جىل سايىن «ايەلدەر جىلىن»، «انالار جىلىن» جاريالايتىن مەملەكەت جاعدايدى تۇزەتۋگە تىرىسىپ باققانمەن ماسەلەنىڭ شەشىلگەن دانەڭەسى جوق»، – دەيدى ءوز كەزەگىندە ەلميرا نوعايبايەۆا.
ليايليا بولتايەۆا
