اقش-تاعى بەدەلدى دە بەلگىلى ۇيىم – ازيالىق قوعام ۇيىمداستىرعان كونفەرەنسيانىڭ بارىسىندا دجوردج سوروسپەن پىكىرتالاسىمدى ەسكە تۇسىرە كەتۋدى ءجون كوردىم.
بۇل فورۋم الماتىدا 2005 جىلى ماۋسىمدا، ياعني پرەزيدەنتتىك سايلاۋدان جارتى جىل بۇرىن وتكەن. سوندىقتان اتالعان كونفەرەنسياعا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى مەن ەلىمىزدە جۇمىس ىستەپ جاتقان شەتەلدىك كومپانيالار زور قىزىعۋشىلىق تانىتتى.
دجوردج سوروس جونىندە بىرەر ءسوز. ول ۆاليۋتالىق بيرجالارداعى ايلالى، اككى وپەراسيالار بارىسىندا وزىنە اسا ۇلكەن بايلىق جيىپ العان ميللياردەر، ءوزىنىڭ اسىپ-تاسقان كۇش-جىگەرىن (اقشاسىن دا) جەر شارىنىڭ ەۋرازيالىق بولىگىندەگى دەموكراتيالىق پروسەستەردى قولداۋعا جۇمساپ وتىرادى.
ول كسرو مەن يۋگوسلاۆيانىڭ ورنىندا قۇرىلعان جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەتتەرگە ايرىقشا نازار اۋداردى. دەموكراتيانىڭ ورىستەۋىندە تابىسقا قول جەتكىزۋ ءۇشىن سوروس «اشىق قوعام» دەگەن ماعىناسى سان قىرلى اتاۋمەن ارنايى قور قۇرادى. بۇل مەكەمە «ءترانزيتتى» ەلدەرگە باتىس قۇندىلىقتارىن ەنگىزۋدىڭ قۇرالى رەتىندە داۋ-دامايلى، شىرعالاڭدى اتاقتى يەلەندى.
كەيبىر ساياساتكەرلەر سەنىممەن ايتىپ جۇرگەندەي، بۇل قوردىڭ قىزمەتى دامۋشى ەلدەردىڭ ىشكى ماسەلەسىنە قول سۇعۋعا باعىتتالعان دەپ ءبىرجاقتى ايتۋعا بولمايدى.
سوروستىڭ جولىن ۇستانۋشىلار زياتكەرلىك قۇندىلىقتاردى قولداۋ مەن قوعامدىق عىلىمداردى دامىتۋدا كوپتەگەن پايدالى شارۋالار اتقارادى.
ازيا قوعامى كونفەرەنسياسىنىڭ باستالۋى جايباراقات جاعدايدا ءوتىپ جاتتى، بۋىرقانىستى پىكىرتالاستاردىڭ ەشبىر نىشانى دا بايقالمادى. ازيا قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى ريچارد حولبرۋكتىڭ، ەڭ باستى قوناقتىڭ ءوزىن ءسال ەركىندەۋ ۇستاعانى عانا كوزگە بىردەن شالىندى.
بۇل كىسى اقش مەملەكەتتىك حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى رەتىندە كەزىندە اتى الەمگە تانىلعان.
اتاقتى ديپلومات كونفەرەنسيانى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ فورۋمنىڭ امەريكالىق توبىن باسقارۋ جونىندەگى شاقىرۋىن قابىل الدى. ول ءبىزدىڭ وڭىرگە العاش رەت كەلدى.
وسى كونفەرەنسيانىڭ ۇستىندە حولبرۋك مەنى «keynote speaker»، ياعني نەگىزگى بايانداماشى دەپ تانىستىرىپ، مەنىڭ ەسىمىمدى ەستىر قۇلاققا تانىماستاي بۇزىپ ايتتى جانە ءومىربايانىمنىڭ كەيبىر ناقتى فاكتىلەرىن شاتاستىرىپ الدى.
مەن، ارينە، بۇل شالاعايلىققا اسا ءمان بەرىپ جاتپادىم، العاشقى ءسوزىمدى الماتى فورۋمىنا قاتىسۋعا ءىلتيپات تانىتقان امەريكالىق قوناقتىڭ اتىنا ماقتاۋ ايتۋدان باستادىم.
ازيالىق قوعامنىڭ جوعارى بەدەل دەڭگەيىن جانە شەتەلدەردىڭ ساياسي توپتارى، ديپلوماتياسى مەن بيزنەس قوعامداستىعى قاتىسقان ساپالىق قۇرامىن ەسكەرە كەلە، سويلەيتىن سوزىمە بارىنشا جاۋاپكەرشىلىكپەن دايىندالدىم.
قارساڭداعى كۇنى اعىلشىن تىلىندە قازىرگى زامانعى حالىقارالىق احۋالدىڭ مەيلىنشە وتكىر پروبلەمالارىنا دەگەن كوزقاراستارىمىزدى باياندايتىن كونسپەكت جاساپ العان ەدىم.
قوشەمەت قولشاپالاقتاۋلاردان سوڭ كونفەرەنسياعا قاتىسۋشىلاردىڭ سۇراقتارىنا جاۋاپ بەردىم دە، ەسكى تانىستارىممەن قوش-ەسەندەسىپ، كونفەرەنسيا زالىنان شىعىپ كەتەتىنىمدى اڭعارتتىم.
سونىڭ ارتىنشا حولبرۋك قاسىما كەلىپ، كەلەسى سەسسيادا قوزعالاتىن ماسەلەنىڭ باستى تۇلعاسى سوروس بولاتىنىن ايتىپ، قالۋىمدى ءوتىندى. مەن قارسىلىق ءبىلدىرىپ جاتپادىم، الدەبىر قىزىقتىڭ بولارىن ىشتەي سەزگەندەي ەدىم.
سوروستىڭ سىنى
بۇدان كەيىنگى اڭگىمە بەتالىسى مەنىڭ ويلاعانىمنان دا اسىپ ءتۇستى.
ساياسي مەسەنات كوپ ءسوز تالاستىرىپ جاتپاي، توتەنشە ءارى تۋراسىنان قازاقستاندىق بيلىكتى سىناۋدان باستادى.
ايتسە دە سوروستىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىز تۋرالى ايتقانى بۇل رەتتە «سىن» دەگەن ءسوزدىڭ ءمان-ماعىناسىنان الشاق كەتتى. جۋرناليستەردىڭ ءبىرى وندىقتان دالدەپ اتقانداي، بۇل قازاقستاندىق بيلىكتىڭ ىشكى ساياساتىنا «اڭداتپاي كەلىپ اۋىز سالعانداي» بولىپ شىقتى.
بايانداماشى جاسىنىڭ ەگدەلىگىنە قاراماستان، وي-ساناسى سەرگەك، جىگەرلى ادام ەكەن.
ومىراۋ قالتاسىنان ءماتىن جازىلعان پاراقشا قاعازدى الىپ، اۋديتوريانىڭ وزىنە بۇرىلعان نازارىنا ماساتتانعان قالپىندا داۋسىن سالماقتاپ، ايىپتاۋ تۇجىرىمىن وقي باستادى.
سوروس قازاقستاننىڭ ساياسي رەفورمادا كەيىن قاراي قۇلدىراعانىن، شىن مانىندە، ەلدى باسقارۋدىڭ قۋعىن-سۇرگىندىك ادىسىنە دەيىن تومەندەگەنىن مالىمدەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، ءبىزدىڭ ەلىمىز جول ايرىعىندا تۇر، وندا اق پەن قارانىڭ كۇرەسى جاتىر، بيلىك اۆتوريتاريزمگە، دەموكراتياعا قىسىم جاساۋشىلىققا، توتاليتاريزمگە قاراي قۇلدىراپ بارادى.
بۇل سوروس ءسوزىنىڭ ساياسي تۇرعىداعى بولىگى ەكەن.
ونىڭ ءسوزىنىڭ ەكونوميكالىق قۇرامداسى ۇلتتىق قوردىڭ قاراجاتىن «ادىلەتتى تۇرعىدان» ءبولۋ كەرەك دەگەنگە كەلىپ سايدى. بۇل ورايدا ول الياسكانىڭ تاجىريبەسىنە سىلتەمە جاسادى.
ۆاليۋتامەن ساۋداگەرلىك جاساۋدان ۇلكەن بايلىقتى يەلەنگەن اتاقتى بيزنەسشىنىڭ اۋزىنان مۇنداي پايىمدى ەستۋ ءتىپتى دە تاڭعالارلىقتاي بولعانىن ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق.
باسقا-باسقا، مۇنداي ساياساتتىڭ تەرىس سالدارىن ونىڭ انىق ءبىلۋى كەرەك ەدى عوي. ونىڭ بۇل اقىل ۇيرەتۋشىلىك سوزىنە ەكونوميكا ءمينيسترى ق.كەلىمبەتوۆ دالەلدى جاۋاپ بەردى، ول الياسكا تاجىريبەسىن اقشا ماسساسىنا قاتاڭ شەكتەۋ مەن مەملەكەتتىك قاراجاتقا باقىلاۋ جاساۋ ساياساتىن جۇرگىزىپ وتىرعان قازاقستانعا قولدانۋدىڭ قاتەلىك ەكەنىن ايتتى.
باسقاشا بولعان جاعدايدا ءبىزدىڭ ەلىمىز ينفلياسيانىڭ شىرماۋىنا ءتۇسۋى مۇمكىن، مۇنداي جاعدايدى ول 90-جىلداردىڭ باسىندا كەشىرگەن بولاتىن.
سىنعا جاۋاپ
بۇدان سوڭ مەنىڭ پىكىرتالاسقا شىعۋىما تۋرا كەلدى.
مەن سوروستىڭ قازاقستان دەموكراتيانىڭ پايداسىنا تۇبەگەيلى تاڭداۋ جاساي الماي، كوپە-كورنەۋ كەرى شەگىنىس جاساپ وتىر دەگەن پىكىرىنە قارسىلىق ءبىلدىردىم.
ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ءالى جاس ەكەنىن، ءوزىنىڭ تاريحي تاڭداۋىن الدەقاشان، سوروسپەن تانىسقانعا دەيىن جاساعانىن باسا ايتتىم.
تاۋەلسىزدىگىنىڭ 13-جىلدىعىن تاياۋدا عانا اتاپ وتكەن ەلدەن ەركىن قوعام قۇرۋدىڭ عاسىرلىق ءداستۇرىن يەلەنگەن مەملەكەتتەرگە ءتان دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارعا جەتۋدى تالاپ ەتۋ ادىلدىكتەن الشاق كەتكەن قيسىنسىزدىققا جاتار ەدى.
بۇل دەگەنىڭىز – ءجۇز جاساعان قارت ادامنىڭ دانالىعىن ءومىر جولىن ەندى باستاعان جاسوسپىرىمنەن تالاپ ەتكەندەي. ەلىمىزدىڭ ساياسي دامۋىنداعى ايقىن ىلگەرىلەۋلەردى بوستان-بوسقا سىناپ، تەرىستەۋدىڭ ورنىنا سوروس نەعۇرلىم ويلى دا سىندارلى پىكىرىن ايتسا، قازاقستان جۇرتشىلىعى مۇنىسىن لايىقتى باعالار ەدى.
ويتكەنى قازاقستان ءوزىنىڭ دەموكراتيالىق دامۋىنا قاتىستى ايتىلار ىسكەرلىكتى، بايىپتى كەڭەسكە ءزارۋ.
مەنىڭ ءسوزىمدى شەتەلدىك جۋرناليستەر مەن ساياساتشىلار عانا ەمەس، شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ وكىلدەرى تولا وتىرعان زال قوشەمەتپەن قابىلدادى.
اۋديتوريانىڭ ىڭعايىنان امەريكالىق «ميسسيونەرلەردىڭ» «جاراپازانى» باسقا ەلدەردە قولداۋ تاپپايتىنىن اڭعارعان سەزىممەن شىقتىم. جانە ءبىر قىزىعى، وسىنداي ارەكەتتەردى باسقا ەلدەرگە، اسىرەسە يراك سوعىسىنان كەيىن امەريكاعا قارسى كوڭىل كۇيدىڭ ورشۋىنەن ۋايىم جەگەن اقش-تىڭ ءوز ازاماتتارى دا قۇپتاي قويمايدى.
وتىرىس اياقتالعان سوڭ امەريكالىق كومپانيالاردىڭ وكىلدەرى ماعان كەلىپ، ەلدەگى ينۆەستيسيالىق احۋال مەن دەموكراتيا قۇرۋ جولىندا كوپ شارۋا تىڭدىرعان قازاق كوشباسشىسىنا شابۋىل جاسايمىن دەپ سوروستىڭ «اسىرا سىلتەڭكىرەپ» جىبەرگەنىن ايتىستى.
سوروسقا كەلسەك، ول وزىنە قارسى جاساعان قىزۋ شابۋىلىما ەشبىر وكپە ساقتامادى. ەكەۋارا «جىلى ءتىلقاتىسۋلاردان» كەيىن بىزدەر ساياسي رەفورمالار مەن ازاماتتىق قوعام قۇرۋ جونىندە ءسوز قوزعادىق.
ماقسات ورىندالدى
قازاقستانعا سوروستىڭ قالاي قارايتىنى ازيا قوعامى كونفەرەنسياسىندا ونىڭ سويلەگەن سوزىنەن-اق ءبىلىنىپ قالدى. ول الدىنا قويعان مىندەتىن ءوزى ويلاعانىنان دا اسىرا ورىنداعانىن مويىنداۋ كەرەك.
ونىڭ ءسوزىن كوپتەگەن اقپارات اگەنتتىكتەرى سول زاماتتا تاراتىپ ۇلگەردى. ماقسات ورىندالدى، قازاقستاندا دەموكراتيا مەن ازاماتتىق ەركىندىك ماسەلەسىندە ءبارى دە ويداعىداي ەمەس ەكەندىگىن الەم ءبىلدى.
ساباسىنا تۇسكەن سوروسپەن اڭگىمە ۇستىندە مەن بۇل ءجايتتى جاقسى ءتۇسىنىپ وتىردىم. ونىڭ سول جالاقور ءسوزى جاۋاپسىز قالماعانى عانا كوڭىلگە مەدەۋ بولدى، وعان قاراتا ايتىلعان قارسى ءۋاجى بار جاۋاپتار قىسقارتىلىپ بەرسە دە، شەتەلدىك ب ا ق قۇرالدارىنىڭ جاڭالىق حابارلارىندا كورىنىس تاپتى.
مەنىڭ ءسوزىم جاندى جەرىنە تيگەن وپپوزيسيا باسشىلارىنىڭ ءبىرىنىڭ قارسىلىق بىلدىرگەنى ەسىمدە قالىپتى.
ول ءسوز الىپ، قويانشىعى ۇستاعان ادامداي دۇرسە قويا بەردى. ابىرجىپ-ابدىراعان الگى بايعۇس بۇلاردىڭ الدىندا «كەڭەس ديپلوماتياسىنىڭ ناعىز وكىلى» سويلەگەنىن ايتىپ، شىن مانىندە، ايقايعا باستى.
ونىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى كاريب داعدارىسى كەزىندە شىندىقتى جۇرتتان جاسىرىپ، كەڭەس زىمىراندارىنىڭ كۋبادا ورنالاسقانىن بۇركەمەلەگەن گرومىكودان ەشبىر ايىرماسى بولمادى.
وسى ارادا شەشەن كەڭەس ديپلوماتياسى باسشىسىنىڭ سول زۇلىمدىعىنا، ءسىرا قاتتى شامدانىپ كەتكەن بولۋى كەرەك، سوروستىڭ باس شۇلعىپ، ماقۇلداۋىن ارقالانىپ، ءمينيستردىڭ ايتقانىنا ەشقانداي دا سەنبەۋ كەرەك، ول شەتەلدىڭ قوعامدىق پىكىرىن ادەيى اداستىرۋعا تىرىسىپ وتىر دەپ مالىمدەمە جاسادى.
وسى شاتاقتىڭ ەرىكسىز كۋاگەرى بولعان كوپشىلىك ءوز ويىن ءوزى قىزىقتاپ ماساتتانعان شەشەننىڭ سۋدىر ءسوزىن ەستۋدەن ىڭعايسىزدانىپ وتىرعانداي كورىندى ماعان، ويتكەنى بيلىككە نارازىلىعىن، جانجالسىز ءارى ورەكپىمەي-اق، ءوزى مەيلىنشە ۇناتپايتىن ەل باسشىلىعىنا شارا قولدانۋعا شاقىرماي-اق، باسقاشا تۇردە ايتۋىنا بولار ەدى.
سوروستىڭ ساباسىنا ءتۇسۋىنىڭ ءمانىسى
سوروستىڭ ساباسىنا ءتۇسۋىنىڭ ءمانىسى، كەيىن ءمالىم بولعانداي، ءتىپتى قاراپايىم ەكەن. ءوزىنىڭ الگى قاتقىل سوزىنەن كەيىن ونى ءبىزدىڭ پرەزيدەنت قابىلداپ، بايىپتى مانەرىمەن قازاقستاننىڭ ىشكى ساياساتىن ءتۇسىندىرىپ بەرەدى.
وسى اڭگىمەدەن سوڭ «وڭتايلاستىرعىش» ماماندار ونى جان-جاعىنان قاۋمالاپ، كەلەشەگى جوق ساياسي جوبالارمەن اينالىسۋدى توقتاتىپ، بيزنەس سالاسىنداعى قولدا بار مۇمكىندىكتەرگە كوڭىل اۋدارۋعا ۇسىنىس-كەڭەستەرىن ايتادى.
ەپتى دە اڭعارىمدى سوروس قازاقستاننىڭ اتىنا سىن ايتۋمەن ۇزاققا بارمايتىنىن ءارى ونىڭ ۇستىنە ءوزى بيزنەس تۇرعىسىنان بۇل ءىستىڭ ءتيىمسىز ەكەنىن تۇيسىنسە كەرەك.
سوروس دەموكراتيا الىپپەسىن ۇيرەتكىسى كەلگەن سول كونفەرەنسيانىڭ وتكەنىنە دە ءۇش جىلدان اسىپتى. وسى مەزگىل ىشىندە تالاي وقيعالار، سونىڭ ىشىندە پرەزيدەنت سايلاۋى دا ءوتتى، ءبىراق سول ساياسي كوممەرسانتتىڭ ءۇنى مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنان ەستىلمەي قالعانىن بىلاي قويعاندا، قازاقستاندا قاراسى دا كورىنبەي كەتتى.
بالكىم، ءوزى جەك كورەتىن، قىلمىستى دەپ اتاعان بۋش رەجيمىنە قارسى كۇرەسكە بەل شەشىپ كىرىسىپ كەتكەن بولار نەمەسە جۇڭگو يۋانىن كۇيرەتۋدىڭ جانە ءبىرىڭعاي ازيا ۆاليۋتاسىن جاساۋ جوسپارىنا قالاي قارسى تۇرۋدى ويلاستىرىپ جاتقان شىعار.
الدە ءوزى اشىقتان-اشىق جەك كورەتىن ەل-جارتى ميلليارد دوللارىن جوعالتىپ، بيلىك يەلەرى ونىڭ قورىن جابۋعا شەشىم قابىلداعان رەسەيدىڭ بولاشاعى جايىندا باس قاتىرىپ ءجۇر مە ەكەن.
ساراپتاي كەلگەندە تۇيگەنىمىز، ماسكەۋدە قارتاڭ ميللياردەرگە ءتيىمدى بيزنەس جوباسىن جاساۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتۋ ەشكىمنىڭ دە ويىنا كىرىپ-شىقپاعان ءتارىزدى.
