[caption id="attachment_9718" align="alignleft" width="339"]
قانات تاسىبەكوۆ[/caption]
ءبىزدىڭ بۇل جولعى قوناق – قانات تاسىبەكوۆ. «سيتۋاتيۆنىي كازاحسكيي» اتتى كىتاپتىڭ اۆتورى. قازاقشانى 50-گە جەتكەندە ۇيرەنىپتى. سوعان بولا ونى كەيبىرەۋلەر: «بۇعان دەيىن اي قاراپ ءجۇردىڭىز بە؟»، – دەپ سوگەدى ەكەن. ول بولسا: «قازاقشا تازا سويلەيتىندەرگە ەشقاشان جاقپايسىڭ»، – دەيدى.
– نەگە ءبولىنىپ ءجۇرمىز؟
– بولىنگەن دۇرىس ەمەس. «تورتەۋ تۇگەل بولسا، توبەدەگى كەلەدى»، – دەيدى. قازاقتىڭ ەڭ باستى قۇندىلىعى – بىرلىك.
– ءبىر كەزدەرى ءسىز دە قازاقشا سويلەي المايتىنداردىڭ ساپىندا بولدىڭىز عوي؟
– ءيا، ويىمدى جەتكىزە الماي اۋرەگە تۇسەتىن ەدىم. «ءورىستىلدى قازاق كىم؟» دەسە، مەنى كورسەتەر ەدى.
– ءبىراق...
– ءبىراق، بۇلاي كەتە بەرگەنىن قالامادىم. قازاق بولعاننان كەيىن، قازاقستاندا تۇرعاننان كەيىن جانە وسى ەلدىڭ ازاماتى بولعاننان كەيىن قازاقشا بىلۋگە، قازاقشا سويلەۋگە ءتيىسپىن دەپ شەشتىم.
– قولدايمىز.
– مۇنى قازاقتاردىڭ وزىنەن باستاۋ كەرەك شىعار. وزگە ۇلتقا الدەنە دەۋگە ءازىر ەرتە. ولار ءوزىڭدى كوزگە شۇقيدى. «وزىڭە قاراپ ال، الدىمەن ءوزىڭ ۇيرەنىپ ال»، – دەيدى. الدىمەن ءوزىڭ قازاقشا ۇيرەن، ءورىستىلدى باۋىرىڭدى قازاقشا سويلەت. ودان كەيىن ءبىزدىڭ باسقا ۇلتتىڭ وكىلدەرىنەن ءتىل ۇيرەنۋدى تالاپ ەتۋىمىزگە مورالدىق قۇقىمىز بولادى.
ءورىستىلدى قازاقتاردى جەككورۋشىلىك بار ما، قالاي ءوزى؟ ءبىراق، سولاي ەكەن دەپ الگىلەردى ەلدەن قۋىپ جىبەرە المايسىز عوي؟ ولاردى وزىمىزگە تارتۋ كەرەك. الداپ-سۋلاپ بولسىن... مەيىرىمدىلىك قاجەت. بۇل ءتىل ۇيرەتكەن كەزدە ماڭىزدى. تومپەشتەۋ جۇرمەيدى. بىرەۋدى زورلاپ: «ءاي، سەن ءتىلدى ءبىلۋىڭ كەرەك، قازاق بولعاننان كەيىن قازاقشا مەڭگەر»، – دەپ ۇيرەتە المايسىڭ.
– ءسىزدىڭ كىتابىڭىز نە تۋرالى؟
– كىتابىم ءورىستىلدى باۋىرلارعا ارناپ جازىلعان. كىرىسپەسىندە «ەتو كنيگا پرەدنازناچاەتسيا دليا رۋسسكويازىچنىح كازاحوۆ» دەپ اشىپ جازدىم. بالا-شاعا ەمەس، ەرەسەك قازاقتار بار عوي (ءورىستىلدى)، ەلۋدەن اسقان... سولارمەن ءوزىمنىڭ تاجىريبەمدى بولىسكىم كەلدى. سىزدەر ولارعا قول سىلتەي سالعانسىزدار. الدەقاشان. مەنىڭ ماقساتىم وزىمدەي ەردىڭ جاسىنا جەتكەن ادامداردى تىلگە تارتۋ. ءورىستىلدى باۋىرلارعا قالاي قازاقشا ۇيرەتۋ كەرەكتىگىن بىلەم.
– قالاي، ءقايتىپ؟ قاعيداسى، قۇپياسى بار ما؟
– ءتىلدى وقىمايمىن، قاجەت ەتپەيمىن دەگەن ادامعا ونى ۇيرەتە المايسىز. ءبىلىپ قويىڭىز. ميىنا قونبايدى، ساناسىنا سىڭبەيدى.
ءبىرىنشى قاعيدا – ادامنىڭ ءوز ىنتاسى، قۇلشىنىسى. بۇل ورىس بولسىن، قازاق بولسىن، بارىنە ورتاق.
ەكىنشى – مۇقتاجدىق، قاجەتتىلىك.
قاجەتتىلىك قانداي بولادى؟ مىسالعا، ءبىزدىڭ ەرەسەك، اقىل توقتاتقان، 40-50-دەن اسقان ءورىستىلدى قازاقتار قاي كەزدە قينالادى؟ قازاعا بارعاندا، تويعا بارعاندا نە ايتارىن، قالاي ايتارىن بىلمەي، قارا تەرگە تۇسەدى. ءبىرىنشى كىتابىم جارىققا شىققاندا كەرەكۋدەن (پاۆلودار، اۆت.) حابارلاستى. «دوسىمنىڭ اكەسى قايتىس بولىپ ەدى. نە ايتارىمىزدى بىلمەي، ىشكە كىرە الماي وتىرمىز. قىسىلىپ تۇرمىز، كومەكتەسىپ جىبەرىڭىزشى»، – دەيدى.
ءبىز، استە، بۇلىكشىل ەمەسپىز. بارلىعىنا بايىپپەن باعا بەرەتىن ۇلتپىز. ءبىراق، تىلگە كەلگەندە بىرەۋدى شالاقازاق، بىرەۋدى ساتقىن، بىرەۋدى ۇلتسىز دەپ سوگەمىز. كەۋدەدەن يتەرەمىز. بىردەن داۋ كوتەرەمىز. ءورىستىلدى قازاقتاردى جەككورۋشىلىك بار ما، قالاي ءوزى؟ ءبىراق، سولاي ەكەن دەپ الگىلەردى ەلدەن قۋىپ جىبەرە المايسىز عوي؟ ولاردى وزىمىزگە تارتۋ كەرەك. الداپ-سۋلاپ بولسىن... مەيىرىمدىلىك قاجەت. بۇل ءتىل ۇيرەتكەن كەزدە ماڭىزدى. تومپەشتەۋ جۇرمەيدى. بىرەۋدى زورلاپ: «ءاي، سەن ءتىلدى ءبىلۋىڭ كەرەك، قازاق بولعاننان كەيىن قازاقشا مەڭگەر»، – دەپ ۇيرەتە المايسىڭ. ەشتەڭە شىقپايدى. ءتىلدى اقىلمەن، توزىمدىلىكپەن، قازاقتىڭ بولمىسىنا ءتان داعدى-داستۇرمەن ۇيرەتۋ قاجەت. ءقازىر بىرەۋگە ايعايلاپ اقىل ايتقان دا ءقاۋىپتى...
– ءتىل ۇيرەنۋگە نە تالپىندىردى؟
– ءومىر. ول وزگەرىپ كەلەدى. قازاق كوبەيىپ جاتىر.
ستۋدەنت كەزدە قۇرىلىس وتريادىنا بارامىز. جەتەكشىمىز دۇيسەن دەگەن جىگىت مەنى يۆان دەپ مازاقتايتىن. ونىڭ «انانى اپار، مىنانى جەتكىزىپ تاستا» دەگەن قازاقشا بۇيرىقتارىن تۇسىنبەيتىنمىن. سوعان قاراماي، يۆان دەسە قاتتى نامىستاناتىنمىن.
قازاق بولا تۇرا، مەن نەگە قازاقشا بىلمەيمىن؟ الەمدە ەكى نەمىستىڭ فرانسۋزشا سويلەگەنىن كورۋ – نونسەنس. سولاي عوي؟ ەكى جىل بويىنا بار ءىسىمدى، بيزنەسىمدى شەگەرىپ تاستاپ، ءتىل ۇيرەندىم. 50-گە كەلگەندە...
– ەشتەن كەش جاقسى.
– ءسىز دە سولاي ويلايسىز، ءا. ءبىر جيىندا ماعان «قازاق ءتىلىن قالاي، قاشان ۇيرەندىڭىز؟» دەدى.
اعىمنان جارىلىپ، باستان كەشكەنىمنىڭ ءبارىن ايتىپ بەردىم. الايدا، زالدا وتىرعاندار ءبىر عانا نارسەنى ەستىدى. ىلگەرىدە 50-دەن اسقاندا ءتىل ۇيرەندىم دەپ ايتتىم عوي. «وعان دەيىن اي قاراپ ءجۇردىڭىز بە؟»، – دەيدى.
قازاقشا تازا سويلەيتىندەرگە ەشقاشان جاقپايسىڭ. بۇدان كەيىن قاپالانباي كور. بۇل مىسقىل ما، الدە كەمسىتۋ مە؟ قازاق ءتىلىن قاي جاسىڭدا ۇيرەنسەڭ دە كەش ەمەس. بۇدان كەيىن ءورىستىلدى باۋىرلاردا بەلگىلى ءبىر كومپلەكستىڭ قالىپتاسۋى زاڭدى.
دە-يۋرە – قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل، دە-فاكتو – ءدال وسى دارەجەگە جەتە الماي وتىر. ءتىلدىڭ ماسەلەسىن كوتەرىپ جۇرگەندەر «قازاق ءتىلىن دامىتۋ كەرەك» دەيدى. ءبىراق بۇل ۇراننىڭ اۋەلگى ماعىناسىنىڭ ءوزى دۇرىس ەمەس. ورىس ءتىلىن دامىتقان كىم؟ پۋشكين، تولستوي سياقتى تۇلعالار. قازاق ءتىلىن دە تەك ۇلكەن اقىن-جازۋشىلار، فيلولوگتار، اكادەميكتەر دامىتا الادى. ال قاراپايىم ادامدار ءتىلدى قالاي دامىتپاق؟ ءتىلدى ۇيرەتۋ كەرەك. بىلمەيتىندەرگە... سولاي عوي؟ ياعني، ۇيرەتۋ كەرەك دەگەن ۇران قيسىندى.
– قازاقشا جازىپ ءجۇرسىز بە؟
– جازۋدى جەتىك مەڭگەردىم دەمەيمىن. ءبىراق ءقازىر ءوز ويىمدى اجەپتاۋىر ەركىن جەتكىزەتىن مۇمكىندىگىم بار. ساۋاتتى جازۋعا، قاتە جىبەرمەي جازۋعا تىرىسامىن.
قازاق حالقى، قازاق مەملەكەتى تۋرالى وي-پىكىرىمدى قازاقشا بىلدىرگىم كەلەدى. ءتىل بىلۋگە ءبىر جاعىنان وسى جايت يتەرمەلەدى. بۇل تاراپتاعى ويىڭدى ءوز تىلىڭدە ايتا الماساڭ، سەنىڭ پىكىرىڭنىڭ قۇنى كوك تيىن. ەشكىمگە كەرەگى جوق. ەلۋگە دەيىن مەنىڭ ىشىمدە كوپ دۇنيە قايناپ جاتتى. ءبىراق، ولاردى ورىسشا ايتىپ، ورىسشا جەتكىزىپ، ابىروي تاپپاسىمدى ءبىلدىم. مەنىڭ كىتاپتارىمنىڭ ءوزى ىشتەگى وي-پىكىرىمنىڭ سىرتقا اقتارىلعان كورىنىسى.
– «ۇيرەتۋ مەن دامىتۋدىڭ اراسىندا ۇلكەن ايىرماشىلىق بار» دەپسىز.
– دە-يۋرە – قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل، دە-فاكتو – ءدال وسى دارەجەگە جەتە الماي وتىر. ءتىلدىڭ ماسەلەسىن كوتەرىپ جۇرگەندەر «قازاق ءتىلىن دامىتۋ كەرەك» دەيدى. ءبىراق بۇل ۇراننىڭ اۋەلگى ماعىناسىنىڭ ءوزى دۇرىس ەمەس. ورىس ءتىلىن دامىتقان كىم؟ پۋشكين، تولستوي سياقتى تۇلعالار. قازاق ءتىلىن دە تەك ۇلكەن اقىن-جازۋشىلار، فيلولوگتار، اكادەميكتەر دامىتا الادى. ال قاراپايىم ادامدار ءتىلدى قالاي دامىتپاق؟ ءتىلدى ۇيرەتۋ كەرەك. بىلمەيتىندەرگە... سولاي عوي؟ ياعني، ۇيرەتۋ كەرەك دەگەن ۇران قيسىندى.
– قازاقستان كۇندەردىڭ كۇنى تولىقتاي ءقازاقتىلدى مەملەكەتكە اينالادى. بۇعان كۇمان جوق. ءبىراق بۇل ورتادا ورىستىلدىلەرگە ورىن بولا ما، ولار وزگەرە مە؟
– بۇعان سەنبەيتىن بولسام، قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ اۋرەگە تۇسەر مە ەدىم؟ قازاق ءتىلى بۇرىن دا بولعان، ءقازىر دە بار، ەرتەڭ دە بولادى.
ءبىر ورىس ءجۋرناليسى ماعان: «ۆى ۆەريتە چتو كازاحسكيي يازىك ستانەت نا ساموم دەلە پولنوسەننىم گوسۋدارستۆەننىم يازىكوم؟»، – دەيدى. الگىگە: «سەن ءوزىڭ تۋرالى تىم اسقاق ويلايتىن سياقتىسىڭ. قازاق ءتىلىنىڭ تولىققاندى مەملەكەتتىك ءتىل بولۋى نەمەسە بولماۋى سەنىڭ قالاۋىڭا بايلانىستى ەمەس»، – دەدىم. ىلگەرىدە ايتتىم عوي. ءومىر وزگەرىپ كەلەدى، قازاق كوبەيىپ جاتىر.
اڭگىمەلەسكەن دۋمان بىقاي
