“مىڭ قاناتتى تىرنا” جونىندە اۋەلى وقىماس بۇرىن، تاقىرىپتىڭ ءبىزدىڭ سانامىزعا تۇرتكى سالاتىنى؛ ميفولوگيالىق تۇسىنىك، ميفتىك ىلكى دۇنيەنى ىزدەۋ. وقۋ بارىسىندا ونداي ءبىر ميفتىك ايقىن دەتالدارعا كەزدەسپەگەنىمىزبەن، ميف شىعارما ءونبويىنا تىپتەن ءسىڭىپ كەتكەن. ياعني، مىڭ قاباتتى ءمولدىر كريستالدار تاعانىنان ساۋلە شاشىپ تۇراتىن جارىق سەكىلدى، شىعارمانىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنەن ميفتىك سانا ساۋلە شاشادى.

***

كىرىسپە سوزدە «ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىس جىلدارىندا جانە سوعىستان كەيىنگى ۋاقىتتا سايااساتتان اۋلاق بولۋعا تىرىستى. مانچجۋريانى ۇزاق ارالاپ، XI عاسىرداعى جاپون كلاسسيكالىق رومانى “ساگي و گەندزيدى” وقۋعا كوپ ۋاقىت ءبولدى. نەگىزىنەن، جاپون شاي مەرەكەسى جاتقان جۇمباق. “مىڭ قاناتتى تىرنا”(1949) رومانىندا وسى “ساگي و گەندزيدىڭ” ەلەمەنتتەرى بوي كورسەتەدى» دەلىنگەن. ناقتى تولىق ءتۇسىنىپ جەتۋ ءۇشىن “ساگي و گەندزيدى”، سونىمەن قاتار، جاپون شاي مادەنيەتىن زەردەلەپ شىعۋ كەرەك بولار. دەگەنمەن، ويلانۋعا بولادى...

[caption id="attachment_9701" align="alignleft" width="336"] نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى كاۆاباتا ياسۋناري[/caption]

ەگەر ءبىز وي جونىندە قانداي دا ءبىر فورما بولۋعا ءتيىستى دەر بولساق، ءتۇرلى قالىپقا سالىپ كورگەن بولار ەدىك. بىزدىڭشە، وي ەستەتيكاسىنىڭ ماڭىزى وداندا جوعارى. ەگەر ءبىز ويلاۋ بارىسىن فورما نەمەسە بولمىس دەيتىن قالپاققا تىعىنداساق، وندا بىزگە ەشقاشان ويلانۋدىڭ قاجەتى بولماس ەدى.

جازۋشى روماننىڭ “جولدا ايىرىلىسۋ” دەگەن بولىگىندە ءوز كەيىپكەرىن جاپونيانىڭ بەلگىلى ءبىر اۋماعى، اكەسىنىڭ تۋعان جەرى تاكەداعا جىبەرەدى. روماننىڭ بۇل بولىگى كەيىپكەر حاتى نەگىزىندە باياندالعان. وقۋ بارىسىندا كەنەتتەن توسىن بۇرىلىسقا كەزدەسكەندەي بولاسىڭ. بۇل بۇرىلىس نەگە قاجەتتى بولدى، قانداي ماڭىزى بار دەگەن سۇراققا قالاسىڭ. شىعارما جازىلۋدىڭ الدىندا ما، الدە، شىعارما جازىلىپ بىتكەننەن كەيىن بە، كاۆاباتا “جاپون سۇلۋلىعىنان نۇرلانعان جىرلار” اتتى ماقالا جازعان. ماقالانىڭ ءبىر قويناۋىندا مىناداي جولدارعا كەزدەسەمىز: «بوتتيچەللي مۇراسىن زەرتتەۋشى، ارعى مەن بەرگىنىڭ، شىعىس پەن باتىس ونەرىنىڭ ەسىمى الەمگە بەلگىلى بىلگىرى، پروفەسسور ياسيرو يۋكيو بىردە جاپون ونەرىنىڭ ەرەكشەلىگىن ولەڭ ىسپەتتى ءبىرعانا جولمەن بىلاي تۇسىندىرۋگە بولادى دەگەنى بار: «دوستارىڭ جايلى اپپاق قارعا، نۇرلى ايعا، ادەمى گۇلدەرگە قاراپ وتىرعانداعىدان ارتىق  ەشقاشان تەرەڭ ويلانا المايسىڭ». راسىندا دا، ايدىڭ نەمەسە قاردىڭ سۇلۋلىعىنا ءسۇيسىنىس، جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىنىڭ تاماشا كورىنىستەرىنە تاڭدانىس ساتىندە، وسى ءبىر ادەمىلىكتى الىستا جۇرگەن دوستارىڭمەن بولىسكىڭ كەلىپ، جانىڭنىڭ مازا تاپپاي شارقۇراتىنى بار ەمەس پە؟ سۇلۋلىقتى سەزىنۋ ادام جانىندا الدەبىر ساعىنىشتى وياتپاق، ءومىر مانىنە ۇڭىلدىرمەك. سانا تۇكپىرىندە ۇلكەن ۇعىمدار مەن تۇسىنىكتەردىڭ تامىر جايۋىنا ىقپال جاساماق، قاراپايىم عانا «دوس» ءسوزىن قاسيەتتى «ادام» دەڭگەيىنە كوتەرمەك»، – دەيدى.

جازۋشىنىڭ جان الەمى ءوز ەڭبەگىنەن بەيتاراپ ەمەس. قاسيەتتى «ادام» ءسوزى دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن جازۋشىنىڭ سوزگە اينالىپ كەتۋى، جاي ءبىر «ادام» دەگەن بولمىستىڭ قاسيەتتى «ءسوز» دەڭگەيىنە كوتەرىلۋىندە «ۇدايى نايزا ۇشىندا قالۋعا تالاساتىندار مەن سوڭىڭدا نايزا ۇشىندا قالاتىن كىم؟» دەگەن سۇراق اراسىن ءبولىپ تۇرعان اۋىر تىنىستىڭ بار ەكەنى اڭعارىلادى. شىعارمادا باياندالعان كەيىپكەر، زاتىندا، وسى سۇلۋلىقتى بولىسكىسى كەلگەن ەدى. اۆتور بۇل نۋلى قويناۋعا ءوز جان دۇنيەسىندە رۋحاني تامىرىنا ءنار بەرگەن قاسيەتتى ءسىڭىردى.

حاتتا كەيىپكەر اكەسىنىڭ تۋعان جەرى تاكەداداعى جەرگىلىكتى اقىندار ولەڭىنەن وي وربىتەدى، وسى ءبىر ادەمىلىكتى الىستا قالعان ساعىنىشىمەن بولىسكىسى كەلگەندەي.

[caption id="attachment_9699" align="alignright" width="255"] "مىڭ قاناتتى تىرنا" رومانى[/caption]

«تاۋلاردا ىلدي قۇلايدى،

سىلدىراپ بۇلاق تومەنگە.

جۇرەگىندەگى ارداعىن

جاسىرعان ارى تەرەڭگە.

جايعانداي سىرىن، ارمانىن،

اسپانمەن جەرگە ورتاق بوپ.

جالعىز-اق ساۋلە بويلايدى،

بالا كەزدەن ۇستاتپاي

اۋەنىم كوكتە وينايدى.

قايعىرعان جالعىز مەن ەمەس،

اق بۇلت تا تۇندەي تۇنەرگەن.

قايعىسى مەنەن كەم ەمەس،

تاۋلارعا بارىپ تۇنەگەن.

جۇرەكتە كەيدە باعىنباي،

ۇمىتتى ءبارىن ساعىنباي.

جوعالار ءبارى ساعىمداي.

تىلەگى جالعىز سۇيگەنى،

سانسىراپ كەتپەي ولداعى،

ءدىن امان بولسا بولعانى»، – دەپتى اقىن اكيكو يوسويا.

«ءبىرىن ءبىرى اۋىستىرىپ وتىراتىن جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىنىڭ سۇلۋلىعىن سيپاتتايتىن «قار، اي، گۇل» سوزدەرى جاپون داستۇرىندە سۇلۋلىق جايلى تۇسىنىكتىڭ دە بالامالارى ەسەپتەلەدى» («جاپون سۇلۋلىعىنان نۇرلانعان جىرلار» ماقالاسىنان ءۇزىندى). اتالمىش شىعارمادا كەزدەسەتىن “قيراعان قورعانعا تۇسكەن اي ساۋلەسى”، بەتكەيگە وسكەن جالعىز تال جابايى ازاليا گ ۇلى جونىندە دە بىزگە ويلانۋدىڭ ءتۇبى وسىنداي مانگە كەزىكتىرەر ەدى. مەنىڭ ءبىر كەزدەرى ۇيىندىگە اينالعان وتىرار قامالىندا بولعانىم بار، ول ءقازىر جەردەن بيىك ءبىر توبە، وندا ەسىڭە نە تۇسپەيدى، قيراعان قالانىڭ داڭقى، ەرلىك تۋرالى داستاندار، ەڭ باستىسى، قاسيەتتى “ءسوز” دەڭگەيىندە تۇرعان كىتاپحانانىڭ ءىزىم-عايىم جوعالۋى. ۇيىندىگە اينالعان قيراعان قامال توبەسىنە كوتەرىلۋدى سۇلۋلىق شىڭىنا كوتەرىلۋ ەمەس دەپ كىم ايتا الادى؟! ءبىراق قيراندىعا اينالعان وتىرار قامالىنا تۇسكەن اي ساۋلەسىنە كۋا بولعانىم جوق...

“جاپون سۇلۋلىعىنان نۇرلانعان جىرلاردا” جاپوندىق، دالىرەك ايتقاندا، شىعىستىق “بوس سانا”، “بولمىسسىزدىق” جونىندە وي تۇيىندەگەندە اۆتور: «مەنىڭ انگىمەلەرىمنەن دە “بولمىسسىزدىقتى” تاۋىپ جاتاتىنى بار. ءبىراق بۇل باتىستىق تۇسىنىكتەگى نيگيليزممەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن باعىتتار. ەۋروپالىقتار مەن ءبىزدىڭ جان دۇنيەمىزدىڭ نەگىزىندە ءارتۇرلى باستاۋلار بار»، – دەگەن ويىن ايتادى. بۇل قويناۋدىڭ باياندايتىنى وسى ءبىر وزىندىك ەرەكشە بوياۋدى ءسىڭىرۋ بولاتىن. بۇل جونىندە وي سانامدى قۇرساعان مۇز “قيراعان قورعانعا تۇسكەن اي ساۋلەسى” مەن بەتكەيگە وسكەن جالعىز تال جابايى ازاليا گ ۇلىنىڭ سىيلاعان “بولمىسسىز” جىلۋلىعىمەن ەري باستادى. بۇل بۇكىل شىعارمانىڭ جانىنا اينالعانداي بولدى. تاقىرىپتان كۇتكەن مىڭ قاناتتى تىرنانىڭ ءميفى قىز قولىنداعى قىزعىلت ءتۇستى فۋروسوكييگە سالىنعان “مىڭ قاناتتى تىرنا” سۋرەتىنە كەزدەستىردى دە، ول اۆتوردىڭ قولتاڭبا رەتىندە ءجيى جازىپ قالدىراتىن دزەن تاقۋاسى دوگەننىڭ (1200-1253) ''باستاپقى بەينە'' دەپ اتالاتىن:

كوكتەمدە – گۇلدەر

جازدا – قۇستار.

كۇزدە – اي.

كىرشىكسىز اپپاق قار –

قىس كۇندەرىندە، –

دەيتىن ءبىر شۋماق ولەڭىنە جەتەلەپ باردى. بۇل شۋماق تا سۇلۋلىق شىڭىنا باستايتىن وزگەشە بايلام ەكەنىن تۇيسىنە ءبىلۋ ءلازىم.

 

***

شىعارما جەلىسى بەس التى كەيىپكەر اينالاسىندا ءوربيدى، باستالۋى دا شاي مادەنيەتىنە قاتىستى ءداستۇر جالعاستىعىنان سىر شەرتەدى. بۇندا مىڭداعان تامىرىن تىرشىلىك وزەگىنە جالعاعان ادامدار بولمىسى بار. بۇندا باستاپقى بەينە جوق بولۋى مۇمكىن، باستاپقى بەينەگە دەگەن تەڭدەسسىز قۇرمەت ءارى الىس مەزگىلدەرمەن بايلانىستىرىپ تۇرعان سوزدەن سالىنعان كوپىر بار. ول الۋان تۇسكە بويالعان، ءتىپتى، سۇرعىلت تۇماننىڭ سەيىلە-سەيىلە تۇسسىزدىكپەن جىمداسىپ كەتكەنى سەكىلدى. بۇندا كوزقاراس پەن ارەكەت تە كومەسكى تۇبىنە شىراق جاققان.

بىزدە الەمدى جانە كەيبىر ۇعىمداردى ساندىق ءمان ارقىلى بەينەلەۋ بار، ءبىراق، ءبىز ول سيفرلار كودىنىڭ قانداي ماعىنا جۇكتەيتىنىنە، ناقتى قانداي جاۋابى بولار ەكەنىنە اسىققان جوقپىز. مىسالى: جەتى اتا، جەتى قات كوك، جەتى قات جەر، جەتى عالام، تاعىسىن تاعىلار. بۇل جونىندەگى ۇعىمدى سانامىزعا، بولمىسىمىزعا ەنگىزگەن شەجىرە كوكىرەكتىلەردىڭ ءتۇپ ءمانىن جەتە تۇسىنگەنى انىق، وكىنىشتىسى، بۇگىنگە جەتكەن جوق، سول اۋەلگى قارت شەجىرە – ءتۇپ تامىردىڭ باستاۋىندا تۇرعان بابالارمەن بىرگە كومىلىپ كەتكەندەي. بىزگە جەتكەنى، تەك «دەگەن ەكەن» دەگەن جالپاقشەشەيلىك تىيىم.

مادەنيەت سان ءتۇرلى مادەنيەتتەر الماسۋىنان گۇل اشقان جاڭا وركەنيەت ساباعىندا جاسىرىنعان ۋلى تىكەندەر اسەرىنەن ناقتى ماعىناسىنان بىرتىندەپ الىستاي باستايدى، ءتىپتى، ۋاقىت وتە كەلە راسىمدەر مەن ساحنالىق قويىلىمدارعا عانا كەرەكتى قۋىرشاققا اينالىپ كەتەدى. شىعارمادا مىناداي ءبىر دەتال بار:

«كيكۋدزي ونەر سالاسىن دۇرىس بىلمەگەندىكتەن، شاي سالتاناتىنا لايىق گۇلدى تالداي المايتىن. بۇل جونىنەن قىزمەتشى ايەل دە تۇك بىلمەيتىن، ءبىراق وعان شىرماۋىق  تاڭەرتەڭگى شاي سالتاناتىنا لايىقتاي كورىنگەن. كيكۋدزيدى ءۇش ءجۇز جىلدىق اسقاباققا سالىنعان ءبىر كۇننەن ارتىق ءومىر سۇرمەيتىن نازىك شىرماۋىق ويلاندىردى. مۇمكىن، بۇل ۇيلەسىمدىلىكتىڭ ءوز ۇندەستىگى بار ما؟» (شىرماۋىق – جاپون تىلىندە ارام شىرماۋىق - اساگو “تاڭ بەينەسى” دەگەندى بىلدىرەدى. اۋد.). ادامداردىڭ مادەنيەت پەن مادەنيەتكە قاتىستى زاتتارعا دەگەن ناقتى تۇسىنىگى ۇمىت بولعان جاعدايدا، ماعىناسىن تۇسىنبەي جاساعان دۇرىس ءىسىنىڭ ءوزى سانا تۇكپىرىندە كومەسكىگە اينالعان تۇيسىكتىڭ جۇمىس ىستەۋىنىڭ ناتيجەسى دەسەك تە، تۇيسىك پەن ارەكەت اراسىنداعى قايشىلىق، ءبارىبىر، ماعىناسىزدىققا دۋشار ەتەدى. مادەنيەت ءوز قۇندىلىعىن جويا باستايدى. ادامزاتتىڭ قاجەتتىلىككە جۇتىلىپ بارا جاتقاندىعىنان... ءبىراق شىعارما كەيىپكەرلەرىن بايلانىستىرىپ وتىرعان بىردەن-بىر دۇنيە شاي سالتاناتى ەكەنىن ەستەن شىعارماعانىمىز ءجون. ولار وزدەرىن بايلانىستىرىپ تۇرعان ناقتى نارسەنىڭ نە ەكەنى جونىندە وزدەرىنە سۇراق  قويعان ەمەس، بىزگە دە سۇراق قويۋدىڭ قاجەتى شامالى.

تالاسبەك اسەمقۇلوۆ رەجيسسەر امانجول ايتۋاروۆتىڭ “قاۋىشۋ” فيلمىندەگى اربا سۇيرەگەن قىز تۋرالى دەتال جونىندە: «قىز سۇيرەتكەن اربا – سۇيگەندەردىڭ ءپاني مەن باقي – ەكى دۇنيەدە دە ارىلا المايتىن ماسىل تاعدىردىڭ، پەشەنەسىنە جازىلعان جازۋدىڭ سيمۆولى»، – دەيدى.

مەنىڭ ويىمدا قالعانى كيكۋدزي ءۇشىن، يۋكيكو ءۇشىن، پۋميكو ءۇشىن قاجەتتىلىكتەن قالعان شاي سالتاناتى ەمەس، ءتىپتى، كيكۋدزيدىڭ اكەسىنىڭ كوڭىلدەسى ووتا حانىممەن كوڭىلدەس بولۋى دا ەمەس. ماسىل بولىپ جابىسقان تيكاكو.( كيكۋدزي، يۋكيكو، پۋميكو،  ووتا، تيكاكو – كەيىركەرلەر.) باسقالار ودان وڭاشالانعىسى كەلەدى، ءبىراق، ول دا ءبىر جابىسقاق ماسىل تاعدىر ىسپەتتى.

مادەنيەت ۋاقىت كەڭىستىگىندە ءوز الدىنا ەركىن ءومىر سۇرگەن كەزىندە ساقتالاتىنى، ال ول ادامداردىڭ ناشار ارەكەتىنە قىزمەت ەتە باستاعاندا، قاجەتتىلىكتەن بىرتىندەپ قالاتىنى، جويىلاتىنى بەلگىلى بولعانداي. ءبىز وسىنداي جاۋاپقا كەزدەستىك، ول ادامداردى جيىركەنىشتى سەزىمنەن كەيىنگى ۇرەيلى ماعىناسىزدىققا شىرمادى...

 شالقار داۋلەتكەلدى، اقىن