[caption id="attachment_19353" align="alignleft" width="217"]
ءازىمباي عالي[/caption]
«قازاقستاندا ورىس جۇرتشىلىعىنىڭ كەرى سالدوسى، ياعني كەتكەندەردىڭ كەلگەندەردەن ازايۋى 1970 جىلدان باستالىپ كەلەدى، ياعني بۇل ءۇردىس كەڭەس زامانىندا باستالىپ، بۇگىنگە دەيىن جالعاcۋدى. كەڭەس داۋىرىندە جىل سايىن قازاقستاننان كەتۋشىلەردىڭ كەلۋشىلەردىڭ ارتىقتىعى ورتا ەسەپپەن 30-35 مىڭ ادام بولدى. كەڭەس ۇكىمەتى قاراقالپاقستانعا كوشەتىندەرگە سول زاماندا ءبىر «جيگۋلي» اۆتوكولىگىنىڭ قۇنىن بەرەتىن، ءبىراق كوشىرىلگەن ورىس كوپ تۇراقتامايتىن، ال مەملەكەتتىڭ اقشاسى زايا كەتەتىن. ياعني، دەكولونيزاسيا 1970 جىلدان باستالدى دەسەك بولادى، بۇل ءۇردىس ستيحيالىق تۇردە ءجۇردى.
ورىس بيلىگى دۇركىرەپ، كسرو دا ءبارى ورىستانىپ جاتقان تۇستا ورىسقا ەشبىر جەرگىلىكتى ۇلت وكىلى ءتىس باتىرا المايتىن، ءبىراق ورىس جۇرتشىلىعى ءوزىن وزگە ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردا جايسىز سەزىندى.
ورىستىڭ قيىر شىعىستان، قازاقستان مەن وزبەكستاننان كەتۋ سەبەبى بار ەدى. ورتالىق رەسەي مەن قازاقستان اراسىنداعى تۇرمىس دەڭگەيىنىڭ ۇلكەن ايىرماشىلىعى بولدى. رەسەيدىڭ ەۋروپالىق بولىگىندە تۇرمىس قازاقستاننان ەداۋىر جوعارى بولدى، سونى بىلگەن جەرگىلىكتى ورىستار سول جاققا كوشە بەردى.
ەكىنشى فاكتور: وزبەكستاندا ەڭبەكاقى بىزدەن دە تومەن، ال تاجىكستاندا وزبەكستاننان دا تومەن بولدى. سوندىقتان الدىمەن ورىس قاۋىمى تاجىكستاندا جانە وزبەكستاندا تاۋسىلدى. 1990 -شى جىلداردا ۇلتتىق رەسپۋبليكالارعا ورىستاردى كوشىرەتىن قارجى تىم ازايدى، كسرو-نىڭ مەملەكەتتتىك جوسپارلاۋ ورگاندارى بۇل شارالارعا قارجى تالاپ ەتە بەرسە دە، اقشا ءبولۋ ازايا بەردى.
قازاقستاننىڭ ەگەمەندىك جىلدارى داعدارىستان شىعۋ ءۇشىن قاجىگەلدين ەكونوميكالىق «شوكوۆايا تەراپيا» ءادىسىن پايدالاندى. باسقا امال جوق ەدى. از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ەسكى امىرشىلدىك جوسپارلىق ەكونوميكالىق جۇيە جويىلىپ، ورنىنا نارىقتىق قاتىناستار ورنادى. بۇل يگى ءىس ەدى. ءبىراق ەلىمىزدە تۇرمىس دەنگەيى قاتتى قۇلادى. 1994 جىلى كەرى ميگراسيالىق سالدو (ەميگراسيا) 410 مىڭعا كوتەرىلدى. ءبىراق بىرتە -بىرتە قازاقستاننان ەميگراسيا ءۇردىسى باسەڭدەي بەردى.
كوشكەندەر ورىس، ۋكراين، نەمىس ۇلت وكىلدەرىنەن بولدى.
ءىس جۇزىندە كوشكەندەر سانى ودان دا كوپ بولدى، سەبەبى 1989-1994 جىلدارى الدىمەن موڭعول قازاقتارى، كەيىن جۇڭگو قازاقتارى كوپتەپ كوشىپ كەلە باستادى. ورالمانداردىڭ ەڭ ۇلكەن بولىگى (60%) وزبەكستاننان ەدى. ال كوشكەندەردىڭ ىشىندە نەمىس پەن گرەكتەر از بولعان جوق. 1989 جىلدان باستاپ كسرو ۇكىمەتى تاراپىنان ولارعا ءوز اتامەكەندەرىنە كوشىپ كەتۋگە رۇقسات بەرىلگەن. سوڭعى جىلدارى ەميگراسيا مولشەرى 23-25 مىڭ ادام، ال ورىس دەپوپۋلياسياسى 20 مىڭعا جەتكەن. ەميگرانتتاردىڭ قۇرامى نەگىزىنەن جاستار مەن ورتا جاستاعىلار. ستۋدەنت جاستار اراسىندا قىزدار كوپ.
سوندا ورىس تۇرعىندارىنىڭ سانى جىلما جىل 43-45 مىڭعا ازايىپ وتىردى.
1992 جىلدان باستاپ ورىس، ۋكراين، بەلورۋس، تاتار اراسىندا دەپوپۋلياسيا ءۇردىسى ورىن الىپ، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. ياعني، تۋعان ورىستىڭ سانىنان ولگەن ورىستىڭ سانى كوبىرەك.
ءبىرقاتار ەتنوستار تابيعي جولمەن تەز ءوسىپ (قازاق، وزبەك، ۇيعىر )، باسقالارى — ورىس، ۋكراين، تاتار، نەمىس ازايا باستادى. مۇنداي ءۇردىس پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەردىڭ بارىندە، سونىڭ ىشىندە رەسەيدە دە ءجۇردى.
سونىمەن، ورىس جۇرتشىلىعىنىڭ ۇلەسى تومەندەي كەلە 20 پايىزعا جەتتى، ال قازاق ۇلەسى 67% دەنگەيىندە.
دەموگرافيالىق ارا-سالماقتىڭ وزگەرۋى ۇلت ساياساتى، ءتىل ساياساتىنداعى باسىمدىقتاردىڭ وزگەرۋىن تالاپ ەتەدى.
ورىستىڭ ۇلەسى بار بولعانى 20% بولسا، ورىس ءتىلى رەسمي ءتىل ءرولىن قالاي اتقارادى؟
ەلدە از-اق ادام سويلەيتىن تىلگە قالاي باسىمگەرلىك بەرىلەدى؟ ولاي بولسا، بۇل ساياساتتىڭ قيسىنىن ايقىندايتىن كەز كەلدى»، دەپ جازادى ءازىمباي عالي.
دەرەككوز: kaz.365info.kz
