جاۋلاپ الۋشىلار الدىمەن بۇل حالىقتاردىڭ جاڭا قالىپتاسىپ كەلە جاتقان مەملەكەتتىك جۇيەسىن جويادى. مەملەكەتتىك تۇتاستىق جانە تاۋەلسىزدىك سيمۆولدارىن ءبىرجولا جوق ەتۋگە، قوعامنىڭ ءوزىن-وزى قورعاي الۋ قابىلەتىنەن ايىرۋعا كۇش سالادى. مۇندا ورىس بيلىگىن ورنىقتىرۋ بارىسىندا قولدانىلعان شارالار – جاڭا بيلىكتى قابىلداعىسى كەلمەگەن تاتار، باشقۇرت جانە نوعاي مىرزالارىن جەر يەلىكتەرىنەن ايىرۋ، ال ءقايسىبىرىن ىشكى رەسەيگە جەر اۋدارۋ، ال بيلىكتى مويىنداعاندارىنا ءتۇرلى جەڭىلدىكتەر جاساپ، قولداۋ كورسەتۋ، بيلىككە تارتۋ تۇرىندە جۇرەدى.
جەرگىلىكتى بيلەۋشى توپتان قالعان ۇيلەر، سارايلار، قۇنارلى جەرلەر ىشكى رەسەيدەن قونىس اۋدارعان ورىس پومەششيكتەرىنە، كوپەستەرىنە جانە ءدىن قىزمەتكەرلەرىنە ۇلەستىرىلەدى. جاڭا تەرريتوريادان جەر الىپ بايۋدان ۇمىتكەر ءتۇرلى بۇزاقى، ازعىن ەلەمەنتتەرگە، قوجاسىنىڭ ەزگىسىنەن قاشقان بوسقىن شارۋالارعا ءتۇرلى زاڭداستىرىلعان جەڭىلدىكتەر جاسالىنادى، ولاردىڭ جاڭا گەوگرافيالىق جانە ەتنيكالىق ورتادا باۋىر باسىپ كەتۋىنە قاجەت ءتۇرلى ساياسي-ەكونوميكالىق جانە مادەني شارالار ىسكە اسىرىلادى.
وتارلاۋشى اكىمشىلىكتىڭ وسى ماقساتقا قولدانعان ىرگەلى شارالارىنىڭ ءبىرى – اتالعان حالىقتاردىڭ ومىرىنەن يسلام ءدىنىن ىسىرۋ ەدى. مەتروپوليا وتارلاۋ ءۇردىسى بارىسىندا پراۆوسلاۆيالىق رەسەيگە قارسى يسلام ءدىنىنىڭ قورعانىس-ۇيىتقىلىق جانە رۋحاني قارسىلىق ۇيىمداستىرۋشى كۇش مىندەتىن اتقاراتىنىن جاقسى تۇسىنگەن.
سوندىقتان دا يسلام ءدىنىنىڭ تۇركى حالىقتارى ومىرىندەگى ىقپالىن الدىمەن السىرەتىپ، سوڭىنان جويۋعا ۇلكەن ىنتا قويادى.
ماسەلەن، تەك 1742 جىلى عانا ءبىر قازان ۋەزىندەگى 546 مەشىتتىڭ 418ء-ىنىڭ قيراتىلعانىن ايتسا دا جەتكىلىكتى.
19 عاسىردىڭ سوڭى 20 عاسىردىڭ باسىندا ءوزىنىڭ باسقارۋ جۇيەسىن ورتالىق ازياعا جايا باستاعان رەسەي وتارشىلارى تاتار، باشقۇرت جانە نوعاي ەلدەرىن باعىندىرۋدا قولدانعان ءادىس-ايلاسىن ەندى جاڭا ەلدەردى باعىندىرۋعا دا قولدانا باستايدى.
نەگىزگى تىرشىلىك كوزى – اتامەكەنىنەن، سالت-داستۇرىنەن، ءتول مادەنيەتىنەن ايىرىلۋ ءقاۋپى ەندى وسى ەلدەرگە دە تونەدى. ال رەسەي وتارشىلدىعى سياقتى مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ۇيىمداسقان دۇلەي كۇشكە قارسى تۇرا الۋ ءۇشىن سوعان دەڭگەيلەس ۇيىمداسقان ماتەريالدىق جانە رۋحاني كۇش قاجەت ەدى.
رەسەي قولاستىنداعى تۇركى حالىقتارىن تۇتاس ءبىر مايدانعا بىرىكتىرگەندە عانا ونداي كۇش قالىپتاستىرۋ مۇمكىن ەدى.
تۇركىشىلدىك جانە يسلامشىلدىق (پانتيۋركيزم جانە پانيسلاميزم) مىنە، وسى ورىس وتارشىلدىعىنا قارسى كۇرەس كەزىندە ومىرگە كەلدى.
باسقاشا ايتقاندا پانتيۋركيزم مەن پانيسلاميزم قورعانۋشىلار يدەولوگياسى بولاتىن.
رەسەي يمپەرياسىندا 20 عاسىردىڭ باس كەزىندە تۇركى حالىقتارى اراسىندا ۇلت-ازاتتىق يدەولوگياسى قالىپتاسا قويماعان جاعدايدا ولاردىڭ وتارلىق ەزگىگە قارسى قوزعالىسى الدىمەن جالپى يسلامدىق قوزعالىس اياسىندا جۇرەدى. ال، ونىڭ ۇيىتقى، باعىت بەرۋشى ورتالىعى مەملەكەتتىك دۋما قۇرامىنداعى مۇسىلمان فراكسياسى ەدى.
مىنە، وسى نەگىزگى مازمۇندى ۇلت-ازاتتىق سيپاتتاعى يسلام قوزعالىسىنىڭ ۇيىتقىسى قۇرامىندا يسمايل گاسپيرينسكيي، سادري ماكسۋدوۆ، الي-ماردان-بەك توپچيباشيەۆ، سالىمگەرەي ءجانتورين سياقتى قايراتكەرلەر بولعان.
قازاق قوعامىنان مۇسىلمان فراكسياسىنىڭ قىزمەتىنە بەلسەندى تۇردە اتسالىسقانداردىڭ اراسىنان، ارينە، ەڭ الدىمەن ءاليحان بوكەيحان ۇلى جانە مۇستافا شوقايۇلىن اتاعان ءجون، تۋرا وسىدان 80 جىل بۇرىن، ياعني 1916 جىلى جەلتوقساندا مۇستافا شوقاي ۇلى ءاليحان بوكەيحان ۇلىنىڭ ۇسىنۋى بويىنشا مۇسىلمان فراكسياسى بيۋروسىنىڭ حاتشىسى بولىپ بەكىتىلدى.
رەسەيدەگى مۇسىلمان جانە تۇركى حالىقتارىنىڭ وسى تاريحي كەزەڭدەگى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باسپا ورگانى مىندەتىن اتقارۋعا تىرىسقان باسىلىمدار دا بولدى. ولار «ءتارجىمان» جانە «ۋاقىت» سياقتى گازەتتەر ەدى.
قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ تۇڭعىش يدەولوگيالىق ورگانى بولىپ، وسى مىندەتتى ەڭ سوڭعى سانىنا شەيىن ورىنداعان احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «قازاق» گازەتى بەلگىلى دارەجەدە وسى باسىلىمداردىڭ كۇرەس تاجىريبەسىنە سۇيەنەدى.
ال وسى 1905 جىلعى رەسەيلىك ريەۆوليۋسيادان سوڭ ورلەۋ العان جالپىرەسەيلىك مۇسىلماندىق قوزعالىس، بىرىنشىدەن، مەملەكەتتىك دۋما دەڭگەيىنە تۇركى جانە باسقا مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ ەڭ وزەكتى ساياسي جانە الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن قويىپ، ولارعا وتارشىل بيلىكتىڭ نازارىن اۋدارۋعا ءماجبۇر ەتسە، ەكىنشىدەن، تاتار، قازاق جانە باسقا مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ بالعىن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ اياعىنان تۇرىپ، ەر-جەتىپ ەسەيۋىنە قولداۋ جاساپ، دەم بەرىپ وتىرعان.
عىلىمي-ادەبيەتكە مۇسىلماندىق، تۇركىشىلدىك قوزعالىستاردى تالداۋشىلار سانالى تۇردە بۇل قۇبىلىستاردىڭ نەگىزىنەن «انتيروسسيالىق» مازمۇنىنا باسا نازار اۋداردى دا، ولاردىڭ شىنايى مازمۇنى تيەسىلى تەوريالىق دارەجەدە اشىلماي كەلدى.
ال ول قوزعالىستاردىڭ نەگىزگى ماقساتى رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنداعى تۇركى جانە مۇسىلمان حالىقتارى ءومىرىن جاڭا زامان تالابىنا ساي قايتا قۇرۋ (رەفورمالاۋ)، ول ءۇشىن بۇل حالىقتاردى وتارلىق ەزگىدەن ازات ەتۋ ەدى.
رەسەيلىك مۇسىلماندىق قوزعالىستىڭ باعدارلاماسىندا وسى مىندەتتەر اشىپ كورسەتىلگەن.
ستۋدەنتتىك جاستىق شاعى يمپەريانىڭ ساياسي ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى پەتەربۋرگتە وتكەن مۇستافا شوقاي ۇلىنىڭ قوعامدىق كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋى ازاتتىق قوزعالىستىڭ ءوزى تۇستاس باسقا دا قايراتكەرلەرىنىكىنە ۇقساس.
ءبارى دە رەسەي يمپەرياسىنىڭ ورالدان اسىپ، تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحي وتانى، الەمدىك مادەنيەتتىڭ كونە وشاقتارىنىڭ ءبىرى – ورتالىق ازياعا تەرەڭدەي ەنىپ، ونى ءوز وتارلىق ايماعىنا اينالدىرۋ ۇردىسىنە كۋا بولعان.
ءبارى دە بۇل ءۇردىستىڭ جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمىنىڭ ويانۋىنا تۇرتكى بولعاندىعىن، وزدەرىنىڭ سول رۋحاني تۇلەۋدىڭ كورسەتكىشى جانە قوزعاۋشى كۇشى بولۋعا ءتيىس ەكەندىكتەرىن جاقسى ۇعىنادى.
شامامەن 1914 جىلدان مۇسىلمان فراكسياسىنىڭ قىزمەتىنە تارتىلا باستاپ، ال 1916 جىلدان ونىڭ حاتشىسى مىندەتىن اتقارعان مۇستافا شوقاي بەلگىلى دارەجەدە، بۇكىلرەسەيلىك ۇلت-ازاتتىق، مۇسىلماندىق قوزعالىستىڭ ەپيسەنترىنەن ءبىر-اق شىعادى.
بۇل مەكەمەدەگى قىزمەتتىڭ بەرەر ەڭ نەگىزگى پايداسى – يمپەريا كولەمىندەگى تۇركى، مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ ومىرىندە بولىپ جاتقان ەڭ ەلەۋلى وقيعالار تۋرالى اسا قۇندى اقپارلاردىڭ وسىندا جۇمىس جاسايتىن كىسىلەردىڭ قولىنان وتەتىندىگىندە ەدى.
مۇستافا شوقاي مەملەكەتتىك دۋما جانىنداعى فراكسيا جۇمىسىنا 1916 جىلعى تۇركىستانداعى قايعىلى وقيالارعا بايلانىستى دۋما جانە ۇكىمەتتىڭ تىڭداۋىنا ارنايى بايانداما دايارلاۋ بارىسىنا بەلسەندى تۇردە قاتىسادى. بايانداما دايارلاۋ ا.ف. كەرەنسكييگە جۇكتەلگەن بولاتىن.
قاجەت ماتەريالدار جيناۋ ماقساتىندا ا.ف. كەرەنسكيي 1916 جىلدىڭ كۇزىنە قاراي تاشكەنتكە كەلىپ قايتادى. ونىمەن بىرگە كەلگەن دۋما دەپۋتاتتارىنىڭ اراسىندا مۇستافا شوقاي ۇلى دا بولادى. سول جىلدىڭ سوڭىنا قاراي جوعارعى بيلىك ورىندارىنىڭ نازارىنا ۇسىنىلعان بۇل وتكىر باياندامانى دايارلاۋدا مۇستافا شوقايدىڭ دا ۇلەسى بار-تىن.
اقپان توڭكەرىسىن مۇستافا شوقاي پەتەربۋرگتە قارسى الادى. 1917 جىلى 20 ناۋرىزدا ول ءاليحان بوكەيحان جانە ءمىرجاقىپ دۋلاتۇلىمەن بىرىگىپ «قازاق» گازەتىندە جارىق كورگەن «الاشۇلىنا!» دەپ اتالعان ۇندەۋگە قول قويادى.
بۇل ۇندەۋدە اۆتورلار قازاق جۇرتىن ۋاقىتشا ۇكىمەت شارالارىن قولداۋعا شاقىرادى.
وسى جىلدىڭ جازىنا قاراي قازاق زيالىلارىنىڭ بەلسەندى توبى مايدانداعى جۇمىستان ەلىنە قايتقان تۇركىستاندىقتاردىڭ ماسەلەلەرىن شەشۋگە اتسالىسادى. ولاردىڭ اراسىندا مۇستافا شوقاي دا بولادى.
مۇستافا شوقاي باسقا قازاق زيالىلارى سياقتى اقپان توڭكەرىسىنىڭ ناتيجەلەرىن ۇلكەن ىنتامەن قولداپ، ۋاقىتشا ۇكىمەت ورىندارىنىڭ شارالارىنا، قازاق دالاسىندا قۇرىلىپ جاتقان قازاق كوميتەتتەرىنىڭ جۇمىسىنا قىزۋ ارالاسادى.
1917 جىلدىڭ جازىندا ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ تۇركىستاندى باسقارۋ ءۇشىن قۇرعان 9 ادامنان تۇراتىن تۇركىستان كوميتەتىنىڭ قۇرامىنا ەنگىزىلەدى. دەگەنمەن، ۋاقىتشا ۇكىمەت، اسىرەسە، ونىڭ ورنىنا كەلگەن كەڭەستىك بيلىك تۇركىستان حالىقتارىنىڭ وزدەرىن-وزى بيلەۋ قۇقىن مويىندامايدى.
1917 جىلى 22 قاراشادا ءوز جۇمىسىن اياقتاعان تۇركىستان ولكەلىك كەڭەستەر سەزى تۇركىستان حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى اتالاتىن ۇكىمەتتىڭ قۇرىلعانىن جاريالاپ، ءبىراق ونىڭ قۇرامىنا جەرگىلىكتى مۇسىلمان ەلدەرىنەن بىردە-بىر وكىل ەنگىزبەيدى. بۇل جاعداي مۇستافا شوقاي ءتوراعالىق ەتكەن «تۇركىستان ولكەسى مۇسىلماندارى كەڭەسىن» ناقتى ارەكەتتەرگە كوشۋگە يتەرمەلەيدى.
وسى جىلدىڭ 26 قاراشاسىندا قوقان قالاسىندا ءوز جۇمىسىن باستاعان توتەنشە ولكەلىك مۇسىلماندار سەزى تۇركىستان حالىقتارىنىڭ ءوزىن-وزى بيلەۋىنە ىقىلاس بىلدىرە وتىرىپ، تۇركىستاندى «رەسەي فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسىمەن ىنتىماعى ءبىر تەرريتوريالىق اۆتونوميا» دەپ جاريالاپ، تۇركىستان ۋاقىتشا كەڭەسى ۇكىمەتىن قۇرادى.
مۇستافا شوقاي اۋەلدە بۇل ۇكىمەت قۇرامىنا سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ەسەبىندە ەنىپ، ەكى جەتى وتكەن سوڭ ونىڭ ءتوراعاسى بولىپ سايلانادى.
تۇركىستان اۆتونومياسى جاريالاي وتىرىپ، مۇستافا شوقاي مەن ونىڭ سەرىكتەرى بۇل ماقساتتى ىسكە اسىرۋدىڭ قانشالىقتى ازاپتى، كۇردەلى ەكەندىگىن جاقسى تۇسىنەدى. ول سەزدە سويلەگەن سوزىندە:
«سىزدەر بىردەن تولىققاندى مەملەكەت قۇرعىلارىڭىز كەلەدى. ال ول ءۇشىن بىزدە ادام جوق، تاجىريبە جوق، مۇمكىندىك جەتىمسىز، اسكەر قۇرىلماعان. روسسيا قانشالىقتى قۇلدىراۋ كەزەڭىندە دەسەك تە، بىزدەن الدەقايدە قۋاتتى...جاريالاي سالۋ وڭاي، الايدا ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا ونىڭ ساقتاپ قالۋ وتە قيىن»، – دەگەن ويدى ايتادى.
مامبەت قويگەلدءى
«قازاق تاريحى» جۋرنالى، 1997 جىل.
(جالعاسى بار)
