[caption id="attachment_28630" align="aligncenter" width="640"]
اياتجان احمەتجان[/caption]
****
ەل بولامىز، قازاقستاندا تۇرامىز، ۇرپاعىمىزدى تاربيەلەيمىز دەگەن ادامدار بالالارىن قازاق مەكتەبىنە، قازاق بالاباقشالارىنا بەرىپ جاتىر. بۇل مەنىڭ ءسوزىم ەمەس، بۇل ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ 2017 جىلى 20 ساۋىردەگى بەلگىلى قالامگەرلەرمەن كەزدەسۋىندەگى ءسوزى. ءيا، اقىلدى بۇل ءسوزدىڭ اقيقاتىن، ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعانىنا 26 جىلعا اياق باسقان قازاق ەلىنىڭ تۇرعىنى ءۇشىن دالەلدەۋدى قاجەتەتپەيتىن اكسيوما.
بۇگىندە ورىس مەكتەبىنە بالاسىن كىمدەر وقىتادى؟
بۇگىندە ورىس مەكتەبىنە بولاشاعىن قازاق ەلىمەن ەمەس، سولتۇستىك كورشىمەن بايلانىستىراتىن قاۋىم وقىتادى، ونىڭ كوبىسى تاريحي وتانىنا قايتقىسى كەلەتىن ورىس ۇلتى وكىلدەرى مەن ازداعان جاتىرىنان جەرىنگەن قاراكوزدەرىمىز. باسقا بىردە ءبىر قاۋىم ورىس مەكتەبىنە بالاسىن بەرمەيدى، ونى سالدەن كەيىن ساندار سويلەگەندە بايقارسىز.
بالاڭدى قازاق مەكتەبىنە بەر. بۇل كەزىندە زامانانىڭ زارىنا، قايمانا قازاقتىڭ قايعىسىنا اينالىپ، وقىتقىسى كەلسە دە قازاق مەكتەبىن تابا الماي اۋرەگە تۇسكەن، قازاق مەكتەبىن اشتىرۋ ءۇشىن ايتىلعان وتكەن زامانداعى ۇران، ال بۇگىن بۇل پارىز! پارىز دەيمىز اۋ، ەرتەڭ بالاسىن قازاق ەلىندە ۇلكەن تابىسقا جەتسىن دەيتىن قاۋىمدا ودان باسقا تاڭداۋ جوق.
كەزىندە ورىس تىلىنەن ابدەن تاياق جەگەن، ورىس ءتىلىن بىلمەگەندىكتەن كوپ ارمانى ورىندالماي قالعان اتا-انا بالاسىن ورىس مەكتەبىنە سۇيرەدى، ورىستىڭ ءتىلىن ءبىلۋ ماقساتقا جەتۋدىڭ جالعىز جولى بولسا، بۇگىن زامان كەرى اينالدى. بۇگىن بازبىرەۋ قانشا مويىنداعىسى كەلمەسە دە تاريح ءوز دەگەنىن جاسايتىندىعىن دالەدەدى. تۇعىرلى تاۋەلسىزدىگىمىز تۇرعان ساتتە ەندى بالكىم ون جىلدا، بالكىم ودان دا بۇرىن قازاقستاندا قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن ادامعا تابىسقا جەتەتىن اۋا جوق. بۇل – قازاق قوعامىنىڭ ءسىز قالاماساڭىز دا قالىپتاساتىن اقيقاتى.
بالكىم، بالاڭىزدى ورىس مەكتەپتەرىنە بەرۋدەگى ماقساتىڭىز، ويىڭىز باسقا شىعار، ءبىراق، ءبىز سىزگە ەمەس، بالاڭىزعا جانىمىز اشيدى. ءسىزدىڭ ويىڭىزدان جاساپ العان ەرتەگىلەرىڭىزدەن اۋىتقىپ شىندىقپەن قاراپ، بالاڭىزدى قازاق سىنىبىنا اپارماساڭىز بارماق شاينايتىنىڭىزدى ويلاسام، تالانتتى بالاڭىزعا قاستاندىعىڭىزدى قولىڭىزبەن، جارامسىز ويىڭىزبەن جاسايتىنىڭىزعا كۇيەمىن.
سىزگە ەمەس، بالاڭىزعا جانىمىز اشيدى
ءجا، جاقسى، كوپ سويلەمەيىك، دالەلدى سوزگە جۇگىنەلىك.
ءبىرىنشى سەبەپ، قازاقستان دەموگرافياسى، قازاق ۇلەسى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا 1989 جىلعى حالىق ساناعىندا 16199،2 مىڭ ادام، ونىڭ 6 534،6 مىڭى ياعني، 41% -ى قازاق ۇلتى ەدى. ال، ورىس ۇلتى 6 227،5 مىڭى ياعني، 38%-ىن ۇستايتىن ەدى. ال ءقازىر شە؟ بۇگىنگى كورسەتكىش بويىنشا، قازاقستان حالىق سانى 18 ميلليون 22 مىڭ 500 ادام، ونىڭ ىشىندە 12 ميلليون 780 مىڭ ادام، ياعني 71% قازاقتار، 3 ميلليون 710 مىڭ ادام، ياعني 20،6% – ورىستار، 613 مىڭ ادام، ياعني 3،4%-ى وزبەكتەر. بۇل ساندى مالىمەتتەر ەستى ادامدى ويلاندىرسا كەرەك. قازاق سانىنىڭ كۇن ساناپ ارتۋى مەن قازاقستانداعى ورىس ۇلتى سانىنىڭ كۇن ساناپ كەمۋى قازاقستانداعى ورىس ءتىلىنىڭ قالاسا دا، قالاماسا دا قۇلدىراۋى ەكەنى اقيقات.
قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە ءجۇز پايىز كوتەرىلمەسە دە، قازاق توپىراعىنداعى قازاق ۇلتىنىڭ ساندىق ۇلەسى ارتۋىنا بايلانىستى مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى تاعىنا ءبارىبىر وتىرادى.
ەكىنشى سەبەپ، ورىس ءتىلىنىڭ الەمدىك اياسىنىڭ تارىلۋى. كەڭەستىك كەزدەڭدەردە الەمنىڭ 400 ميلليونعا جۋىق ادامى ورىس ءتىلىن رەسمي قولدانسا بۇگىندە بۇل كورسەتكىش 200 ميلليونعا جەتپەيدى. نەگىزىنەن جالعىز رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى. بۇل حالىقارالىق تىلدەر توبىنداعى ورىس ءتىلىنىڭ ەشقانداي دا الەمدىك ورنىنىڭ جوق ەكەنىنىڭ دالەلى. نە ءوزى تۇراتىن ەلدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى ەمەس، نە الەمدىك ورنى جوق، قۇلدىراپ بارا جاتقان تىلدەگى مەكتەپكە بالاسىن بەرۋ بالاسىنىڭ بولاشاعىنا جاسالعان قيانات دەمەسكە شارا جوق.
ءۇشىنشى سەبەپ، قازاق مەكتەپتەرىنىڭ ءبىلىم ساپاسىنىڭ ارتۋى. كەزىندە العاش مەكتەپكە بارىپ جۇرگەن كەزدە قازاق مەكتەپتەرىندە ءبىلىم جوق، ورىس مەكتەپتەرى جاقسى ءبىلىم بەرەدى دەگەن قولدان جاسالعان ەرتەگى بار ەدى. ءبىراق، ۋاقىت ونىڭ دا وتىرىك ەكەنىن دالەلدەدى. مەن ەمەس، ساندار سويلەسىن…
2016 جىلى ۇلتتىق ءبىرىڭعاي تەستىلەۋدە 125 تولىق بالىن جيناعان 19 وقۋشىنىڭ ءبارى تەك قازاق سىنىبىنىڭ تۇلەگى، رەسپۋبليكا بويىنشا جوعارى كورسەتكىش كورسەتكەن 10 مەكتەپتىڭ 8 تازا قازاق مەكتەبى، ءبىرى ورىس، ءبىرى ارالاس مەكتەپ.
2017 جىل 139 بالل جيناعان تاسان سايات ەلتاي ۇلى قازاق مەكتەبىنىڭ تۇلەگى، 2017 جىلى ۇزدىك كورسەتكىش تە قازاق مەكتەپتەرىنىڭ ەنشىسىندە.
سوڭعى بەس جىلدا ۇبت ناتيجەسى بويىنشا دا، جالپى رەيتينگ بويىنشا دا قازاق مەكتەپتەرى وق بويى وزىق تۇر. مىسالى، استانا قالاسىنىڭ ۇزدىك 10 مەكتەپتىڭ قاتارىندا 8ء-ى تازا قازاق مەكتەبى.
الەمدىك پاندىك وليمپيادادا وزا شاۋىپ التىننان القا تاعىنىپ، ەلدىڭ اتىن شىعارىپ جۇرگەندەر قازاق مەكتەپتەرىنىڭ وقۋشىلار نەمەسە قازاق-تۇرىك ليسەيلەرىنىڭ تۇلەكتەرى (قازاق-تۇرىك ليسەيىندە ورىس سىنىبى دەگەن تۇسىنىك اتىمەن جوق) ەكەنى جاسىرىن ەمەس.
ءبىلىم سالاسىنداعى قانداي باسەكەدە دە باستى باسەكەلەس قازاق مەكتەپتەرىنىڭ اراسىندا جۇرەتىن بۇگىنگى سالا ماماندارىنا جاسىرىن ەمەس.
ءتورتىنشى سەبەپ، ءبىلىم گرانتتارىنىڭ ءبولىنۋى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارى ءبىلىم گرانتتارى 2014 جىلى 65% قازاق توبى، 35% ورىس توبىنا، 2015 جىلى 75% قازاق توبى، 25 % ورىس توبىنا، 2016 جىلى دا 75% قازاق توبى، 25% ورىس توبىنا بولىنگەن. ال بيىل، 2017 جىلى جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسۋ ءۇشىن ۇبت-عا قاتىسۋعا 92 827 تۇلەك ءوتىنىش بەرىپ، ولاردىڭ 67 627 (76،3%) قازاق تىلىندە جانە 20 968 (23،6%) ورىس تىلىندە تاپسىرۋعا ءوتىنىش بەرگەن. بۇل كورسەتكىشتەر ءبىز قانشا ساقتاپ قالۋعا تىرىسقانمەن دە، جوعارى وقۋ ورنىنداعى ورىس توپتارى كوپ وتپەي جابىلاتىندىعىنىڭ دالەلى. ونىڭ ۇستىنە، سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا ورىس توپتارىنىڭ ورنىنا اعىلشىن ءتىلى توپتارى اشىلىپ جاتقانى انىق. ەندى ورىس مەكتەبىنە بەرگەن بالاڭىزدى بولاشاقتا قالاماساڭىز دا رەسەيگە اپارىپ وقىتاسىز، ايتپەسە قازاق سىنىبىنا جەتەكتەيسىز… باسقا تاڭداۋ جوق! مەن ورىس سىنىبىنا بارىپ، بولاشاقتا جوعارى وقۋ ورنىندا قينالاتىن بالاعا جانىم اشيدى، اتا-اناسىنا اقىل كەش كىردى مە دەپ…
ال تومەنگى بۋىندا دا سول جاعداي، مىسالى نازاربايەۆ زياتكەرلىك مەكتەپتەرىنە تاپسىرۋشى تۇلەكتەردىڭ ۇلەسىنە قارايىق. مىسالى استانا قالاسىنداعى ەكى نازاربايەۆ زياتكەرلىك مەكتەپتەرىنە 1185 وقۋشى قازاق سىنىبىنا، 520 وقۋشى ورىس سىنىبىنا ءوتىنىش بەرگەن. بۇل زياتكەرلىك مەكتەپتەردىڭ دە بىرتىندەپ تازا قازاق مەكتەپتەرى قاتارىنا وتەتىنى انىق.
بەسىنشى سەبەپ، مەكتەپتەردەگى قازاق سىنىپتارىنىڭ ۇلەسى. ءقازىر ەلىمىز بويىنشا 83% بالا قازاق سىنىپتارىندا، 16% عا جۋىق بالا ورىس سىنىبىندا 1% عا جەتپەيتىن بالا وزگە ءتىلدى مەكتەپتەردە ءبىلىم الادى. ال وتكەن جىلى 2016 جىلى 1 سىنىپقا بارعانداردىڭ 89% قازاق سىنىبىنا، 10%- دان اسار اسپاسى ورىس سىنىبىنا بارعانىن ەسكەرسەك، بولاشاقتا ورىس سىنىپتارىن بىتىرۋشىلەر قازىرگى وزگە ءتىلدى مەكتەپتى بىتىرۋشەر سەكىلدى ۇلتتىق ءبىرىڭعاي تەستىلەۋدى قازاق تىلىندە تاپسىرۋعا ءماجبۇر ەكەنى انىق. سەبەبى، ءوزى 10%-عا جەتپەيتىن ورىس سىنىپتارىنىڭ بالالارىنڭ جارتىسىنان كوبى قازاق ەلىندە وقىمايتىن ەتنيكالىق ورىستار ەكەنىن ەسەرسەك، بولاشاقتا جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسۋگە تاپسىرۋشىلاردىڭ ورىس ءتىلدى ۇلەسى 5%-عا جەتپەيتىنى ەشقانداي دا قۇپيا ەمەس.
تاريح تەك العا جىلجيدى، ونى كەرى شەگەرۋ ەشكىمنىڭ قولىنان كەلمەيتىنى اقيقات. قازاق ءتىلىنىڭ وركەندەۋى، قازاق قوعامىنىڭ كوتەرىلۋى دە ءدال سولاي. ورىس ءتىلدى قاۋىم قانشا جانىن سالا قورعاسا دا، تىراشتانسا دا بولاشاقتا قازاق ەلى ءۇشىن №1 ءتىل ول – قازاق ءتىلى. قازاق ءتىلى تەك زاڭدا ەمەس، ومىردە، ەكونوميكادا، قولدانىستا قاتتىراق ايتقاندا قازاقستاندا نان تاۋىپ جەۋدە، ءومىر سۇرۋدە بىلمەسە بولمايتىن ءتىل بولارى انىق. ونى بيلىك جاسامايدى، ونى قازاق ۇلتىنىڭ كۇشەيۋى مەن تاريح ءوزى جاسايدى. سول كەزدە بالاڭىز كوپتەن ءبولىنىپ قالماسىن دەسەڭىز، تابىسقا جەتسىن دەسەڭىز وندا بۇگىن ويلانباسقا شارا جوق.
التىنشى سەبەپ، ءۇش ءتىلدى وقىتۋ جۇيەسىنىڭ ورناۋى. شىنىن ايتقاندا ەشقانداي ءۇش ءتىلدى باعدارلاما جوق، ونىڭ اتى ءۇش ءتىلدى وقىتۋ بولعانىمەن زاتى قوس ءتىلدى وقىتۋ باعدارلاماسى ەكەنى باعدارلامانىڭ جۇيەسىن كورىپ جۇرگەن بىزگە تۇسىنىكتى. ماعان سەنبەسەڭىز، ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ 2017 جىلعى حالىققا ارناعان جولداۋىندا: «…اتاپ ايتقاندا، ءۇش ءتىلدى وقۋعا كەزەڭ-كەزەڭمەن كوشۋ ماسەلەسى بويىنشا ۇسىنىستار ازىرلەنسىن. قازاق ءتىلىنىڭ باسىمدىعى ساقتالادى. ونىڭ ءارى قاراي دامۋىنا زور كوڭىل بولىنەدى. سونىمەن قاتار، بۇگىندە اعىلشىن ءتىلى – جاڭا تەحنولوگيا، جاڭا يندۋستريا، جاڭا ەكونوميكا ءتىلى. قازىرگى كەزدە 90% اقپارات اعىلشىن تىلىندە جاريالانادى، 2019 جىلدان باستاپ 10-11 سىنىپتاردا كەيبىر پاندەردى اعىلشىن تىلىندە وقىتاتىن بولامىز. بۇل ماسەلەنى تياناقتى ويلانىپ، اقىلمەن شەشۋ قاجەت»، – دەيدى.
مىنە، ەندى ەلباسىنىڭ سوزىنە جاقسى ءمان بەرسەك، ءۇش تىلدە ءبىلىم بەرۋگە كەزەڭ-كەزەڭىمەن كوشەمىز، ءبىراق قازاق تىلىنە باسىمدىلىق ساقتالادى، ءتىپتى ارى قاراي داميدى، – دەپ اشىق ايتىلىپ وتىر. ال، قازاق ءتىلىنىڭ باسىمدىلىعى ساقتالسا، ونىڭ ۇستىنە دامي تۇسسە، قازىرگى ءۇشىنشى ءتىل بولىپ تۇرعان اعىلشىن ءتىلى قاي ءتىلدىڭ ەسەبىندە دامۋى كەرەك، ارينە، ورىس ءتىلىنىڭ ورىن بوساتۋىنان، – دەگەن ءسوز. رەنجىمەڭدەر بۇل مەنىڭ شەشىمىم ەمەس، ەلباسىنىڭ شەشىمى…
ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا دا «ءبىز الداعى بىرنەشە جىلدا گۋمانيتارلىق ءبىلىمنىڭ بارلىق باعىتتارى بويىنشا الەمدەگى ەڭ جاقسى 100 وقۋلىقتى ءارتۇرلى تىلدەردەن قازاق تىلىنە اۋدارىپ، جاستارعا دۇنيە جۇزىندەگى تاڭداۋلى ۇلگىلەردىڭ نەگىزىندە ءبىلىم الۋعا مۇمكىندىك جاسايمىز. 2018-2019 وقۋ جىلىنىڭ وزىندە ستۋدەنتتەردى وسى وقۋلىقتارمەن وقىتا باستاۋعا ءتيىسپىز»، – دەدى. قاراڭىز ورىس تىلىنە ەمەس، قازاق تىلىنە اۋدارىلادى. بۇل ءۇردىس قازاقستاندا بولاشاقتا الدەنەشە ەسەگە داميدى، سەبەبى، ورىس ءتىلى – عىلىم ءتىلى دەگەن قولدان جاسالعان قيال-عاجايىپ ەرتەگىگە ەشكىم دە سەنبەيدى، عىلىمدى تىكەلەي اعىلشىن تىلىنەن الۋ مۇمكىندىگى تۇرعاندا ەشكىم ورىس ءشوۆينيزمى ارالاسقان ورىس ءتىلىدى وقۋ قۇرالدارىنا ەشكىم جۇگىنبەيدى.
جەتىنشى سەبەپ، ورىس ءتىلدى ساپالى مامان تاپشىلىعى. بىردە شىمكەنت قالاسى اكىمى عابيدوللا ءابدىراحىموۆتىڭ ورىس مەكتەپتەرى ءۇشىن مۇعالىمدەردى رەسەي مەن ۋكراينادان دا الدىرۋدى ۇسىنىپ كۇلكىگە قالعانى ءبارىمىزدىڭ ەسىمىزدە بولار. ورىس مەكتەبىنە ساباق بەرەتىن ساپالى ءمۇعالىم ازايدى، بۇل ءۇردىس اۋىرلاماسا وڭالمايدى. وعان جانە ءبىر دالەل، 2017 جىلى 4 شىلدە كۇنى استانا قالاسى ءبىلىم باسقارماسى باسپا ءسوز قىزمەتى فەيسبكۋتاعى ءوز پاراقشاسىندا: «قازىرگى تاڭدا ورىس سىنىپتارىنا ساباق بەرەتىن باستاۋىش ماماندارىنىڭ تاپشىلىعىنا بايلانىستى، 1ء-شى ورىس سىنىپتارىنا قۇجاتتار ۋاقىتشا قابىلدانبايدى. ءمۇعالىم العان كۇنى قابىلداۋ بويىنشا اقپارات جاريالايمىز»، – دەگەن اقپارات تاراتتى. مىنە، ەندى ورىس سىنىبىنا ساپالى مامان تابۋ تۇگىل، ماماندىق يەسىنىن تابۋدىڭ ءوزى ۇلكەن ماسەلە…
وسى ۇردىسپەن شىنايى قاراساق، بولاشاقتا ءتىپتى ورىس مەكتەبى دەگەن تۇسىنىك جوعالاتىن كۇن دە الىس ەمەس. قاراپايىم مىسال، استانا قالاسى كوشىرىلىپ كەلگەننەن بەرى بىردە ءبىر تازا ورىس مەكتەبى اشىلمادى، ورىس تىلىندە ءبىلىم بەرىپ كەلگەن مەكتەپتەردىڭ ءبىرازى ارالاس مەكتەپكە، ءتىپتى تازا قازاق مەكتەپتەرىنە اينالىپ ۇلگەرگەنىن كورىپ وتىرمىز.
بۇگىندە قازاق مەكتەپتەرىنىڭ تۇلەكتەرى الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى وقۋ ورنىندا ەۋروپانىڭ تورىندە، اقش-تىڭ مەن دەگەن ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ اياسىندا ءبىلىم الىپ جۇرگەنى ەشكىمگە دە جاسىرىن ەمەس. ال، ورىس سىنىبىن بىتىرگەن بالا ارى كەتسە ماسكەۋدەن تۇراق تابار…
ويلانىڭىز!
تاۋەلسىزدىكتىڭ شيرەك عاسىرىن قورتىندىلاعان ەل ءۇشىن بۇگىندە جاڭا قۇندىلىقتار بوي كوتەردى. ۋاقىت پەن تاريح ءوزى كوپ دۇنيەنى رەتتەيتىنى تۇسىنىكتى كۇيگە جەتتى. باسقاسىن ايتپاعاندا ورىس ءتىلدى اقپاراتتىق ورتانىڭ ەشقانداي كۇشى قالماعانى، قازاق باسىلىمدارىنىڭ كۇش العانى، ورنىنىڭ نىعايعانى انىق.
باسقاسىن ايتپاعاندا، الەۋمەتتىك جەلىنىڭ وزىندە ورىس تىلىندە كوتەرىلگەن ماسەلەگە جۇرت نازار اۋدارمايدى دا. ال، ءدال سول ماسەلە قازاق تىلىندە كوتەرىلسە مىڭداعان جۇرت تالقىعا سالادى. بۇل الەۋمەتتىك ورتانىڭ قازاق ورتاسىنا ىعىسۋى.
قازاقتا كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى، دەگەن ءتامسىل بار، بازبىرەۋلەر جانىن سالا ورىس ءتىلىن قورعاسا دا، ءسىز بالاڭىزدى ورىس سىنىبىنا بەرسەڭىز دە، قازاق ەلىندەگى ورىس ءتىلى ەندى وڭ جامباسىمەن تۇرمايدى. ءسىز تەڭىزگە قارسى شىقپاڭىز، ءبىز ءسىزدىڭ بالاڭىزعا جانىمىز اشيدى، جانىمىز اشىعاندىقتان ايتامىز.
بالاڭدى قازاق مەكتەبىنە بەر! بۇل كەزىنەدە ۇلتتى ساقتاۋ ءۇشىن ايتىلعان ۇران بولسا، بۇل كۇندە ۇرپاققا جانى اشىعاننان ايتىلاتىن اقىل. ءسىز بالاڭىزدى جوعارى بەلەستەن كورگىڭىز كەلە مە، الداعى وقۋ جىلىندا بالاڭىز قازاق مەكتەبىنە اۋىستىرىڭىز، قازاق مەكتەبىنە بەرىڭىز، مۇنى قازاق ەسىڭ باردا ەلىڭدى تاپ دەيدى… سىزدەر دە ەستەرىڭىز باردا ەلدەرىڭىزدى تابىڭىزدار…
بالام ەرتەڭ قوعامنان وقشاۋلانىپ قالماسىن دەسەڭىز، وندا بۇگىن ويلانىڭىز، ەسكەرتۋ بىزگە پارىز!
اياتجان احمەتجان،
رەسپۋبليكالىق «KAZBILIM» ورتالىعى ديرەكتورى
